Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 468/14
POSTANOWIENIE
Dnia 11 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z wniosku E. K.
przy uczestnictwie T. S.A. z siedzibą w K.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 29 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 15 stycznia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 9 sierpnia 2013 r. Sąd Rejonowy w O. ustanowił na
rzecz uczestnika postępowania T. S.A. w K. służebność przesyłu obciążając tą
służebnością każdą z czterech działek gruntu: nr 746/2, nr 746/3, nr 746/4 i nr 747
położonych w Ś., objętych jedną księgą wieczystą KW nr […] prowadzoną przez
Sąd Rejonowy w O., stanowiących obecnie własność wnioskodawczyni E. K.,
określając, że służebność ta w odniesieniu do każdej z tych działek polega na
prawie posadowienia ponad gruntem i na gruncie elementów napowietrznej linii
elektroenergetycznej oznaczonej symbolem L-206 20 KV oraz na prawie
utrzymywania tej linii elektroenergetycznej, prawie do jej eksploatacji, napraw,
konserwacji oraz dostępu w niezbędnym zakresie, w ramach obszaru i w zakresie
wskazanym w opinii biegłego sądowego Z. T. (k.159 i 161 akt sprawy).
Tytułem jednorazowego wynagrodzenia za ustanowienie tych służebności,
Sąd Rejonowy zasądził od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni kwotę 96.800 zł
oraz orzekł o kosztach postępowania i kosztach sądowych. W uzasadnieniu
rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy ustalił, że wnioskodawczyni jest właścicielką
nieruchomości położonej w Ś., składającej się m.in. z działek nr 746 i nr 747,
dla której prowadzona jest w Sądzie Rejonowym w O. księga wieczysta nr […]. Na
mocy decyzji Burmistrza S. z dnia 28 czerwca 2012 r. działka nr 746 została
podzielona na działki nr 746/1, 746/2, 746/3 i 746/4, przy czym działka nr 746/1,
przeznaczona na poszerzenie drogi gminnej, przeszła z mocy prawa na własność
gminy. Przez działki nr 746 i 747 przebiega część napowietrznej linii
elektroenergetycznej średniego napięcia SN L-206 20 KV, relacji Z.-S. Linia ta
stanowi własność uczestnika; została posadowiona w obrębie nieruchomości
wnioskodawczyni w roku 1988. Do chwili obecnej linia jest czynna, a także
regularnie konserwowana. Posadowione na nieruchomości urządzenia
infrastruktury elektroenergetycznej powodują ograniczenia w zagospodarowaniu
gruntu. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego kwalifikuje grunty
znajdujące się w obrębie nieruchomości wnioskodawczyni jako grunty orne,
dopuszczając na nich zabudowę siedliskową. W planie tym ustalono
nieprzekraczalną linię zabudowy w odległości 6 m od osi linii napowietrznych.
3
Nie jest ponadto dopuszczalne zagospodarowanie terenu pod linią i wokół niej
w sposób uniemożliwiający dostęp do słupów i przewodów w razie awarii. Nadto
pas technologiczny powinien być na tyle szeroki, aby umożliwić naprawy przy
użyciu pojazdów z podnośnikami. Jednocześnie eksploatacja linii powinna być
prowadzona w sposób zapewniający prawidłową pracę urządzeń, utrzymanie
należytego stanu technicznego, bezpieczeństwa obsługi i otoczenia. Badania stanu
infrastruktury powinny mieć miejsce nie rzadziej niż raz na 5 lat w sposób nie
wymagający wstępu na nieruchomość. Oględziny linii mogą być dokonywane
przy użyciu przyrządów optycznych lub przy wykorzystaniu helikoptera.
Prace wymagające wstępu na nieruchomość są wykonywane przy pomocy
pojazdów specjalistycznych, z podnośnikami. Okres eksploatacji linii został
określony na kilkadziesiąt lat. Całkowicie wyłączona z produkcji rolnej jest ta część
nieruchomość wnioskodawczyni, którą zajmują słupy oraz grunt wokół nich, rzędu
1 m z każdej ich strony. Za obszar niezbędny do obsługi linii Sąd uznał grunt
o powierzchni 2146 m2
, przyjmując pas gruntu o szerokości 4 m, po 2 m
od skrajnych linii energetycznych, na całej długości przebiegu linii przez działki
wnioskodawczyni, co w taki sposób zostało zaznaczone na planie biegłego
powołanym w sentencji postanowienia. Ponadto, wobec ograniczeń zabudowy
wynikających z planu zagospodarowania przestrzennego, Sąd wskazał,
że w działce nr 747 pas ten wynosi 0,1120 ha. Ustalając należne wnioskodawczyni
wynagrodzenie za ustanowienie służebności w kwocie 96.800 zł, Sąd Rejonowy
wskazał, że ustala je uwzględniając wyłączenia z produkcji w związku
z posadowieniem słupów, ograniczenia w zagospodarowaniu działek wynikające
z potrzeb utrzymywania pasa technologicznego i w zabudowie pod linią
napowietrzną oraz uwzględnił ograniczenia w zabudowie nieruchomości wynikające
z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wyrażając pogląd,
że to ograniczenie, mimo że nie jest bezpośrednim następstwem posadowienia
urządzeń linii, ale ma w stosunku do tych czynności charakter wtórny, powinno
podlegać zrekompensowaniu skoro wiąże się z ingerencją przedsiębiorstwa
przesyłowego w sferę własności wnioskodawczyni.
4
Apelację uczestnika od tego postanowienia Sąd Okręgowy oddalił
postanowieniem z dnia 15 stycznia 2014 r. aprobując w całości ustalenia faktyczne
i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego, uczestnik,
skarżąc to postanowienie w całości, zarzucił naruszenie prawa materialnego to jest
art. 3051
w związku z art. 3052
§ 2 k.c. i art. 6 ust. 1 w związku z art. 36 ustawy
z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst
jedn.: Dz.U. z 2012 r., poz. 647 ze zm.) przez ich błędną wykładnię co prowadziło
do wadliwego ustalenia wysokości wynagrodzenia za ustanowienie służebności
przesyłu oraz naruszenie art. 3051
w związku z art. 3054
k.c. w związku z art. 287
i art. 288 k.c. przez błędną ich wykładnię prowadzącą do wyznaczenia
zakresu przestrzennego służebności przesyłu przez ujmowanie jej w sztywno
metrażowo wyznaczone pasy na powierzchni gruntu pod napowietrznymi
przewodami linii elektroenergetycznej, a także naruszenie art. 3051
w związku z art.
3052
§ 2 i art. 3054
k.c. w związku z art. 287 i art. 288 k.c. przez ich błędną
wykładnię prowadzącą do wadliwego wyznaczenia zakresu przestrzennego
służebności przesyłu - i sprzężonego z nim wynagrodzenia za ustanowienie tego
prawa - to jest w postaci obszaru większego niż konieczny do wykonywania
zwykłych czynności eksploatacyjnych wobec tego rodzaju infrastruktury
elektroenergetycznej.
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
postanowienia oraz postanowienia Sądu Rejonowego i przekazania sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący uzasadniając zarzuty skargi kasacyjnej wyraził pogląd,
że w sytuacji gdy znajdujące się na cudzej nieruchomości urządzenie infrastruktury
przesyłowej ogranicza się do linii napowietrznej nie ma ani potrzeby ani
uzasadnienia prawnego, aby służebność przesyłu oznaczać na planach
w taki sposób jak uczynił to Sąd Rejonowy, to jest jako rozpościerający się
wzdłuż przewodów pas gruntu szerokości 4 metrów, po 2 metry od przewodów
skrajnych, co przekłada się równocześnie na wysokość wynagrodzenia należnego
5
za ustanowienie tej służebności; zdaniem skarżącego, wystarczające byłoby tylko
graficzne wskazanie przebiegu takich linii.
Biorąc pod uwagę, że służebność przesyłu jest ograniczonym prawem
rzeczowym podlegającym wpisowi w księdze wieczystej oznaczenie jej
usytuowania na nieruchomości powinno nastąpić w taki sposób jaki jest
przewidziany do oznaczania nieruchomości na mapach sporządzanych dla potrzeb
wieczystoksięgowych (por. § 135 rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia
25 czerwca 2015 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych, Dz.U.
z 2015 r., poz. 925). Mapa sporządzona dla potrzeb wieczystoksięgowych jest
mapą wprowadzoną do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego
i w sentencji postanowienia ustanawiającego służebność ta mapa powinna być
powołana jako źródło wskazujące usytuowanie służebności. W uzasadnieniu
postanowienia z dnia 18 kwietnia 2012 r. V CSK 190/11 (niepubl.), Sąd Najwyższy
mimo braku w obowiązującym porządku prawnym odpowiedniej regulacji, zwrócił
uwagę na potrzebę właściwego, w taki właśnie sposób, dokumentowania
umiejscowienia infrastruktury przesyłowej na obciążonej nieruchomości; pogląd ten
należy w pełni podzielić.
Powyższe oczywiście nie stanowi odpowiedzi na zagadnienie przedstawione
przez skarżącego, jednakże nie ulega wątpliwości, że na mapie wskazać należy
usytuowanie na nieruchomości obciążonej infrastruktury przesyłowej, a więc słupy,
stacje transformatorowe, o ile takie istnieją oraz inne urządzenia, a także oznaczyć
należy przebieg linii napowietrznych. W tym więc zakresie stanowisko skarżącego
należy podzielić. Nie można jednak zaakceptować jego twierdzenia, że takie
oznaczenie usytuowania poszczególnych elementów infrastruktury przesyłowej jest
wystarczające. Wykonywanie służebności przesyłu wiąże się z założeniem
i utrzymywaniem urządzeń przesyłowych w zdatności do użytku, a ich usytuowanie
na powierzchni gruntu, pod powierzchnią i nad gruntem w sposób nieunikniony
wiąże się z potrzebą wkroczenia na ten grunt, chociażby potrzeba taka
występowała sporadycznie. Przestrzeń zatem w jakiej przedsiębiorca przesyłowy
może poruszać się realizując przysługującą służebność musi być oznaczona,
przy tym jest to też przestrzeń, w której właściciel nieruchomości obciążonej nie
może podejmować działań, które przedsiębiorcy przesyłowemu utrudniłyby lub
6
uniemożliwiłyby wykonywanie służebności. Tak więc przestrzeń, o której tu mowa,
jej rozmiar, wielkość, są determinowane przez treść służebności i niewątpliwie
przestrzeń ta to nie li tylko, jak twierdzi skarżący, przestrzeń (nad gruntem)
zajęta przez przewody przesyłowe. Potrzeba oznaczenia obszaru w jakim po
nieruchomości obciążonej poruszać się może przedsiębiorca przesyłowy wykonując
służebność leży nie tylko w jego interesie, ale i w interesie właściciela
nieruchomości obciążonej, który w ten sposób uzyskuje wiedzę o przestrzennym
zakresie uprawnień przedsiębiorcy i o takim zakresie jego własnych właścicielskich
uprawnień.
Sąd ustanawiając służebność ustalił w sentencji postanowienia jej treść
przez wskazanie rodzaju uprawnień i czynności, przez wykonywanie których
służebność ta będzie realizowana (art. 3051
k.c.). Ich rozmiar i zakres odniesiono
do pasa gruntu szerokości 4 metrów rozpościerającego się wzdłuż linii
napowietrznych i argumenty skarżącego, badane w aspekcie treści art. 287 i art.
288 k.c. (w związku z art. 3054
k.c.) nie podważają prawidłowości rozstrzygnięcia
w tej części. Stanowczo podkreślić należy, że tak oznaczony pas gruntu nie
stanowi, jak sugeruje skarżący w skardze kasacyjnej, drogi pod liniami
napowietrznymi, po której może on poruszać się specjalistycznymi pojazdami.
Ta przestrzeń wyznacza tylko granice wykonywania służebności, której treść
wynika z sentencji postanowienia. Jak zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu
z dnia 29 listopada 2013 r. I CSK 253/13 (niepubl.), korzystanie z pasów
nieruchomości znajdujących się pod liniami przesyłowymi będzie możliwe tylko
wtedy, gdy okaże się to niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania tych linii;
w żadnym razie określenie granic tych pasów nie uprawnia przedsiębiorcy
do stałego z nich korzystania.
W świetle powyższego zarzuty naruszenia art. 3051
w związku z art. 3054
i art. 287 oraz art. 288 k.c. są nietrafne. Podzielić natomiast należy stanowisko
skarżącego, że nie jest uzasadnione uwzględnianie w wysokości wynagrodzenia
należnego właścicielowi nieruchomości obciążonej uszczerbku jakiego on doznaje
w swoim majątku na skutek wprowadzonych przez miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego ograniczeń w zabudowie nieruchomości
w oznaczonej odległości od znajdujących się na niej urządzeń przesyłowych.
7
Wynagrodzenie należne na podstawie art. 3052
§ 2 k.c. powinno uwzględniać taki
uszczerbek (cały uszczerbek), który jest następstwem ustanowienia służebności.
Źródło rekompensowanego uszczerbku powinno więc leżeć w zdarzeniu jakim jest
powstanie prawa, tu: służebności, przez które to zdarzenie uszczerbek ten staje się
trwały i nieodwracalny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2011 r.,
II CSK 681/10, niepubl.), a nie w innych zdarzeniach faktycznych lub prawnych
czy też w przepisach prawa. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego
stanowi prawo miejscowe (art. 94 Konstytucji RP), jest więc prawem
obowiązującym na danym obszarze; ograniczenia korzystania z nieruchomości
(i będący tego następstwem uszczerbek w majątku właściciela nieruchomości
obciążonej) chociażby pozostające w związku z usytuowaniem na nieruchomości
infrastruktury przesyłowej ale wynikające z przepisu prawa nie mogą być
rekompensowane przez przedsiębiorcę przesyłowego. Przedsiębiorca przesyłowy
uzyskuje cywilne prawo podmiotowe i za jego uzyskanie ma uiścić wynagrodzenie
rekompensujące uszczerbki wynikłe z powstania jego prawa, a nie powstałe na
skutek reglamentacji publicznoprawnej. Trafnie też skarżący podnosi, że przepisy
ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym
(tekst jedn.: Dz.U. z 2015 r., poz. 199 ze zm.) zawierają samodzielną regulację
dotyczącą wynagradzania właścicielowi nieruchomości szkody jeżeli takiej
w korzystaniu z nieruchomości doznaje na skutek wprowadzenia planu
zagospodarowania przestrzennego (art. 36 ust. 1 powołanej ustawy).
Trafność tego zarzutu prowadziła do uchylenia zaskarżonego postanowienia
i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
co orzeczono na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.
Ponadto Sąd Najwyższy zauważa, że art. 3051
k.c. stanowi o obciążeniu
służebnością przesyłu nieruchomości. Według art. 46 § 1 k.c., nieruchomością
gruntową jest część powierzchni ziemskiej stanowiąca odrębny przedmiot
własności. Takim odrębnym przedmiotem własności i tym samym osobną
nieruchomością jest w całości grunt objęty księgą wieczystą, nawet jeżeli
nieruchomość ta składa się z kilku działek ewidencyjnych. Zgodnie z art. 24 ust. 1
ustawy o księgach wieczystych i hipotece, dla każdej nieruchomości prowadzi się
8
odrębną księgę wieczystą (por. co do pojęcia nieruchomości gruntowej wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., II CKN 1306/00 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., IV CK 114/02). Wykluczone jest więc
ustanowienie służebności obciążających poszczególne działki ewidencyjne
wchodzące w skład nieruchomości gruntowej objętej jedną księgą wieczystą.
Ustanowienie służebności w sposób przez prawo niedopuszczalny powinno być
dostrzeżone z urzędu przez sąd drugiej instancji.