Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 listopada 2013 r.

Sąd Okręgowy w Toruniu VIII Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 13 listopada 2013 r. w Toruniu

na rozprawie

sprawy z powództwa M. P.

przeciwko P. P.

o podwyższenie alimentów

na skutek apelacji powódki

oraz zażalenia pozwanego

od wyroku Sądu Rejonowego w Toruniu

z dnia 23 kwietnia 2013 r.

sygn. akt III RC 899/12

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Toruniu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania za instancję odwoławczą.

Sygn. akt VIII Ca 450/13

VIII Cz 465/13

UZASADNIENIE

Powódka M. P. w pozwie przeciwko P. P. domagała się podwyższenia alimentów zasądzonych wyrokiem Sądu Rejonowego w Toruniu z dnia 1 marca 2011 r. sygn. akt III RC 496/10 z kwoty 500 zł miesięcznie do kwoty 1000 zł miesięcznie.

Wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2013 r. Sąd Rejonowy w Toruniu oddalił powództwo w sprawie o alimenty oraz nie obciążył powódki kosztami sądowymi. W uzasadnieniu Sąd ten wskazał m.in. że strony były małżeństwem; wyrokiem z dnia 1 marca 2011 r. Sąd Rejonowy w Toruniu zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 500 zł miesięcznie tytułem przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny; wyrokiem z dnia 2 grudnia 2011 r. Sądu Okręgowego w Toruniu małżeństwo stron zostało rozwiązane przez rozwód z winy pozwanego; powódka wówczas była osobą niepełnosprawną, całkowicie niezdolną do pracy, wydawała na leki 200-300 zł miesięcznie, leczyła się prywatnie, otrzymywała rentę w kwocie 681,45 zł brutto z czego 196,56 zł było potrącane w ramach egzekucji komorniczej; w utrzymaniu pomagał jej syn oraz córka, która płaciła czynsz za mieszkanie i opłacała rachunki. Obecnie powódka otrzymuje rentę w kwocie 882 zł, z czego 220 zł jest potrącane tytułem egzekucji; córka opłaca jej mieszkanie; powódka nadal jest dotknięta wieloma schorzeniami, ponosi koszty wizyt lekarskich, leków i zabiegów.

Oceniając powyższy stan faktyczny z punktu widzenia art. 60 § 2 k.r.o. Sąd Rejonowy uznał, że w związku z rozwodem stron nie doszło do istotnego pogorszenia sytuacji materialnej powódki ani też do istotnego zwiększenia jej potrzeb. Orzeczenie w przedmiocie kosztów procesu Sąd oparł na art. 102 k.p.c.

Powódka zaskarżyła wyrok w zakresie pkt. I, zarzucając:

1.  naruszenie art. 60 § 2 k.r.o. przez niewłaściwe zastosowanie,

2.  naruszenie art.233 § 1 k.p.c. polegające na przekroczeniu granic swobodnej oceny dowodów i dokonaniu oceny materiału dowodowego w sposób sprzeczny z zasadami logiki i doświadczenia życiowego,

3.  naruszenie art. 5 k.p.c. przez zaniechanie niezbędnych pouczeń wobec powódki występującej w sprawie bez profesjonalnego pełnomocnika do czynności procesowych.

Wniosła o zmianę zaskarżonego orzeczenia przez zasądzenie na jej rzecz alimentów w kwocie po 500 zł miesięcznie, do 10 dnia każdego miesiąca z góry z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia w zapłacie którejkolwiek z rat; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie pkt. I i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Pozwany złożył zażalenie na postanowienie co do kosztów procesu zawarte w pkt. II wyroku, twierdząc, że brak było podstaw do zwolnienia powódki od kosztów procesu, wnosząc o jego zmianę przez obciążenie powódki poniesionymi przez niego kosztami w kwocie 500 zł.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Zaskarżony wyrok należało uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd Rejonowy nie rozpoznał bowiem istoty sprawy, orzekając o żądaniu, które nie zostało przez powódkę zgłoszone.

Powódka żądała podwyższenia alimentów zasądzonych wyrokiem Sądu Rejonowego w Toruniu z dnia 1 marca 2011 r. sygn. akt III RC 496/10 z kwoty 500 zł miesięcznie do kwoty 1000 zł miesięcznie wraz z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia począwszy od sierpnia 2012 r. W toku postępowania nie dokonała zmiany powództwa (art. 193 k.p.c.). Dla ścisłości należy przypomnieć, że wskazanym wyrokiem Sąd Rejonowy kwotę 500 zł miesięczne zasądził na jej rzecz od pozwanego tytułem przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.).

W tym miejscu należy przywołać pogląd prawny wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 39/11 (OSNC z 2012 r. nr 3 poz. 33), który Sąd Okręgowy podziela, iż "z chwilą uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód obowiązek małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.) wygasa". Dlatego też po uprawomocnieniu się wyroku orzekającego rozwód były małżonek może domagać się zasądzenia alimentów od drugiego małżonka - na podstawie art. 60 § 1 lub § 2 k.r.o. Natomiast niedopuszczalne jest domaganie się podwyższenia alimentów orzeczonych wcześniej na podstawie art. 27 k.r.o., ponieważ obowiązek alimentacyjny przewidziany w tym ostatnim przepisie wygasa na skutek ustania małżeństwa, nawet w sytuacji, gdy jest orzeczony na podstawie prawomocnego wyroku.

W tej sytuacji wadliwe było stanowisko Sądu I instancji w zakresie poddania pod swoją ocenę zgłoszonego przez powódkę niedopuszczalnego żądania podwyższenia "alimentów" wcześniej zasądzonych od pozwanego na rzecz powódki wyrokiem Sądu Rejonowego w Toruniu z dnia 1 marca 2011 r. sygn. akt III RC 496/10, albowiem z chwilą prawomocnego orzeczenia rozwodu obowiązek ten wygasł.

Zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c. "sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie". Przepis ten wprowadza zasadę, że sąd w postępowaniu cywilnym orzeka tylko o roszczeniach zgłoszonych przez powoda w pozwie lub w trakcie rozpoznawania sprawy przez sąd, do czasu zamknięcia rozprawy. Zakaz orzekania ponad żądanie, będący przejawem zasad dyspozycyjności i kontradyktoryjności, oznacza, że o treści wyroku zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym decyduje żądanie strony. Sąd nie może zasądzać czego innego od tego, czego żądał powód ( aliud), więcej niż żądał powód ( super), ani na innej podstawie faktycznej niż wskazana przez powoda. Zakaz orzekania ponad żądanie odnosi się zatem bądź do samego żądania, bądź do jego podstawy faktycznej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2012 r., I PK 95/11, Lex Polonica nr 3040481).

Związanie granicami żądania pozwu nie wyklucza uwzględnienia przez sąd także niewyraźnie lub niewłaściwie sformułowanego żądania pozwu, jeżeli tylko da się ustalić rzeczywistą wolę powoda (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2012 r., III CZ 5/12, Lex Polonica nr 5157047). Tymczasem w niniejszej sprawie wola powódki została w pozwie wyartykułowana jednoznacznie a jej roszczenie w ewidentny sposób nawiązywało do wyroku z 1 marca 2011 r. III RC 496/10, zasądzającego na jej rzecz 500 zł miesięcznie tytułem obowiązku pozwanego przyczynia się do zaspokojenia potrzeb rodziny i opierało się na tezie, że elementarne potrzeby powódki wzrosły, wobec czego pozwany powinien finansować je w większym wymiarze niż dotychczas. Nie sposób więc przyjąć, że powódka dochodziła od pozwanego zasądzenia alimentów z uwagi na istotne pogorszenie jej sytuacji majątkowej zaistniałej dopiero wskutek rozwodu.

Jasne jest, że podstawa prawna powództwa ani jego kwalifikacja prawna wskazywana przez stronę nie wiąże sądu ( da mihi facta, dabo tibi ius). Co do zasady zatem przyjęcie przez sąd innej kwalifikacji prawnej dochodzonego żądania niż wskazana w pozwie nie stanowi naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. Przepis ten zostanie jednak naruszony w przypadku takiej zmiany podstawy prawnej przez sąd, która wymaga także innego rozumienia okoliczności faktycznych stanowiących podstawę powództwa. Inaczej mówiąc sąd może sam określić podstawę prawną powództwa, ale tylko wtedy gdy nie wymaga to zmiany oceny okoliczności faktycznych, na których strona opiera swoje roszczenie (wyrok Sąd Najwyższego z dnia 22 marca 2012r. IV CSK 345/11, Biul. SN Izba Cywilna 2013/3, wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 15 listopada 2012 r., I ACa 631/12, Lex nr 1246878). Taka zaś niedopuszczalna zmiana oceny podstawy faktycznej żądania wchodzi w rachubę, gdy żądanie podwyższenia świadczeń z art. 27 k.r.o. sąd kwalifikuje jako żądanie zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 § 2 k.r.o.

Przypomnieć należy, że w myśl art. 138 k.r.o., stanowiącego podstawę zmiany wysokości świadczeń alimentacyjnych, roszczenie w przedmiocie podwyższenia alimentów wymaga porównania stanu istniejącego w dacie uprawomocnienia się wyroku zasądzającego alimenty ze stanem istniejącym w dacie orzekania o ich podwyższeniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z 25 maja 1999r., I CKN 274/99, Lex nr 327915). Rozstrzygnięcie roszczenia z art. 60 § 2 k.r.o., a więc w przedmiocie obowiązku alimentacyjnego małżonka ponoszącego wyłączną winę rozkładu pożycia, wymaga natomiast zbadania, czy rozwód spowodował istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, nie mającego jednak cech niedostatku. Dla oceny, czy przesłanka istotnego pogorszenia sytuacji materialnej występuje, przeprowadzić należy porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie. Nie są natomiast istotne ewentualne zmiany, jakie nastąpiły w położeniu materialnym małżonka niewinnego w czasie pomiędzy faktycznym rozejściem się małżonków a orzeczeniem rozwodu (uchwała pełnego składu Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, OSNCP z 1988 r. nr 4 poz. 42).

Każde z tych powództw nie tylko więc ma inne przesłanki, ale, co istotne, zakłada odmienną ocenę prawną okoliczności faktycznych stanowiących ich podstawę. Nie jest więc możliwe rozpoznanie powództwa o podwyższenie świadczeń z art. 27 k.r.o. z punktu widzenia art. 60 § 2 k.r.o.

Należy też zauważyć, że formułując żądanie powód zakreśla nie tylko granice okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, ale nadto zakreśla granice obrony pozwanego; pozwany podejmuje bowiem tę obronę w takim zakresie, jaki wynika nie tylko z faktów, ale i ze wskazanego przepisu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 136/11, Lex nr 1131125). W realiach niniejszej sprawy spór między stronami toczył się wokół kwoty 500 zł miesięcznie, stanowiącej różnicę między przyjętym za punkt wyjścia przez powódkę świadczeniem z art. 27 k.r.o., które w tym czasie, mimo orzeczenia rozwodu, pozwany konsekwentnie uiszczał na jej rzecz, a oczekiwaną kwotą 1000 zł miesięcznie i tylko w takich ramach pozwany konstruował swoją obronę. Wobec tego przyjęcie, że powódka, nie zmieniwszy powództwa, w istocie domagała się zasądzenia alimentów w kwocie 1000 zł, prowadziłoby - w razie uwzględnienia żądania - do pozbawienia pozwanego możności obrony jego praw zwłaszcza, że w apelacji powódka określiła wartość przedmiotu zaskarżenia na kwotę 6.000zł czyli 12x500zł (art. 379 pkt 5 k.p.c.).

Z tych wszystkich względów należało uznać, że Sąd I instancji orzekł o roszczeniu niezgłoszonym przez powódkę, a tym samym nie rozpoznał istoty sprawy. Obligowało to do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu. Na rozprawie apelacyjnej powódka wskazała, że wnosi o zasądzenie alimentów w wysokości 1.000zł, bo wcześniej domagała się 500zł, gdyż 500zł otrzymywała. Wskazała też na art. 60 k.r.o. jako podstawę prawną żądania.

Po zwrocie akt Sąd Rejonowy rozważy, czy powódka faktycznie dokonała zmiany powództwa na art. 60 § 2 k.r.o. i zależnie od sytuacji procesowej, wyda orzeczenie w przedmiocie żądania podwyższenia świadczeń z art. 27 k.r.o. kierując się przywołanym na wstępie stanowiskiem Sądu Najwyższego zawartym w uchwale z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 39/11, albo oceni zmienione powództwo; w tym ostatnim przypadku konieczne będzie porównanie sytuacji materialnej powódki sprzed orzeczenia rozwodu i obecnej, z uwzględnieniem, że w trakcie małżeństwa jej sytuację materialną kształtowały również dochody pozwanego.

Sąd powinien nadto odnieść się do zgłoszonego w wyroku, obok żądania podwyższenia świadczeń z art. 27 k.r.o., żądania pokrycia kosztów turnusu rehabilitacyjnego powódki raz w roku.

Wydanie orzeczenia kasatoryjnego powoduje upadek całego zaskarżonego wyroku, w związku z czym zażalenie pozwanego w zakresie kosztów procesu nie podlega rozpoznaniu na obecnym etapie postępowania.

Mając na uwadze całokształt powyższych rozważań Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji (art. 386 § 4 k.p.c.).