Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 października 2016 r.

Sąd Okręgowy w Ostrołęce Wydział I Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSO Grzegorz Zabielski

Sędziowie: SO Jerzy Dymke, SO Grażyna Szymańska-Pasek (spr.)

Protokolant: st. sekr. sąd. Marta Domurad

po rozpoznaniu w dniu 7 października 2016 r. w Ostrołęce

na rozprawie

sprawy z powództwa Z. J.

przeciwko S. J. (1) i J. J. (1)

o stwierdzenie nieważności postanowień umowy

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Rejonowego w Pułtusku z dnia 18 maja 2016 r., sygn. akt I C 41/15

orzeka:

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od powoda na rzecz pozwanych kwotę 742,09 zł (siedemset czterdzieści dwa złote i dziewięć groszy) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa prawnego w postępowaniu apelacyjnym.

Jerzy Dymke Grzegorz Zabielski Grażyna Szymańska-Pasek

Sygn. akt I Ca 295/16

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 25.02.2013 r. Z. J., reprezentowany w sprawie przez profesjonalnego pełnomocnika, wniósł o:

1.  orzeczenie, że § 4 lit. a) umowy przekazania gospodarstwa rolnego z dnia 19.03.1987 r. sporządzonej w Państwowym Biurze Notarialnym w W. przed notariuszem B. R. za rep.(...) zawartej pomiędzy S. J. (1) i J. J. (1) jako zbywcami a W. J. jako nabywcą, na mocy którego ustanowiono na rzecz pozwanych służebność osobistą polegającą na prawie korzystania z dwóch izb w budynku mieszkalnym murowanym, krytym blachą i eternitem wraz z oświetleniem, prawem otrzymania drewna na opał, z prawem korzystania ze wszystkich zabudowań i urządzeń gospodarczych, prawem otrzymania dwóch litrów mleka dziennie, prawem otrzymania ciągnika do wyjazdu na każde żądanie zbywców, jest nieważny,

2.  ustalenie, że działki gruntu oznaczone nr ew.(...) położone w m. O., dla których jest prowadzona Kw nr (...) nie są obciążone rentą dożywotnią w wysokości 150 zł miesięcznie w zamian za służebność osobistą mieszkania opisaną w § 4 lit. a) umowy przekazania gospodarstwa rolnego z dnia 19.03.1987 r. (…) oraz, że obciążenie nieruchomości opisaną służebnością osobistą było nieważne ex tunc, tj. od dnia zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego z dnia 19.03.1987 r.,

3.  ustalenie, że należna powodom renta dożywotnia określona w zamian za dożywotnie użytkowanie działki gruntu o obszarze 30 arów, ustanowiona na mocy § 4 lit. b umowy przekazania gospodarstwa rolnego (… ) wynosi od stycznia 2005 r. miesięcznie po 50 zł dla każdego z pozwanych,

4.  ustalenie, że działki gruntu oznaczone nr ew.(...) położone w m. O., dla których jest prowadzona Kw nr (...) nie są obciążone rentą dożywotnią w wysokości 4.800 zł rocznie określoną w zamian za dożywotnie użytkowanie gruntu o pow. 30a oraz świadczenia dostarczania opału, pokrywania kosztów energii elektrycznej, prawa otrzymania dwóch litrów mleka dziennie i korzystania z ciągnika do wyjazdu na każde żądanie, ustaloną wyrokiem Sądu Rejonowego w Pułtusku z dnia 19.10.2011 r., sygn. akt I C 76/11;

5.  ustalenie, że powód Z. J. jako nabywca gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem umowy przekazania gospodarstwa rolnego z 19.03.1987 r. na podstawie umowy darowizny z dnia 25.10.1987 r. zawartej pomiędzy powodem jako obdarowanym a W. J. jako darczyńcą sporządzonej przed notariuszem w P. D. K. za rep. A nr(...), począwszy od stycznia 2005 r. do października 2011 r. nie był zobowiązany względem pozwanych S. J. (1) i J. J. (1) z tytułu renty dożywotniej w wysokości 3.000 zł, ustanowionej w zamian za dożywotnie użytkowanie gruntu o pow. 30a oraz świadczenia dostarczania opału, pokrywania kosztów energii elektrycznej, prawa otrzymania dwóch litrów mleka dziennie i korzystania z ciągnika do wyjazdu na każde żądanie, na mocy ugody zawartej przed Sądem Rejonowym w Pułtusku za sygn. akt I C 120/04,

6.  ustalenie, że powód Z. J. jako nabywca gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem umowy przekazania gospodarstwa rolnego z dnia 19.03.1987 r. na podstawie umowy darowizny z dnia 25.10.2002 r. zawartej pomiędzy powodem jako obdarowanym a W. J. jako darczyńcą sporządzonej przed notariuszem w P. D. K. za rep. A nr(...), począwszy od października 2011 r. nie jest zobowiązany względem pozwanych z tytułu dożywotniej renty w wysokości 4.800 zł ustanowione w zamian za dożywotnie użytkowanie gruntu o pow. 30 a oraz świadczenia dostarczania opału, pokrywania kosztów energii elektrycznej, prawa otrzymania dwóch litrów mleka dziennie i korzystania z ciągnika do wyjazdu na każde żądanie, na mocy wyroku zaocznego Sądu Rejonowego w Pułtusku z 19.10.2011 r. I C 76/11,

7.  zasądzenia od pozwanych na rzecz powoda solidarnie kosztów sądowych, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanych kosztów postępowania według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 18 maja 2016 r. Sąd Rejonowy w Pułtusku oddalił powództwo (pkt I), przyznał adw. P. K. ze środków Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Pułtusku kwotę 1.200 zł oraz 276 zł VAT tytułem zwrotu kosztów zastępstwa prawnego pozwanych (pkt II) i nie obciążył powoda kosztami procesu (pkt III).

Podstawą powyższego rozstrzygnięcia były następujące ustalenia faktyczne i wyrażone na ich gruncie oceny prawne:

W dniu 21 listopada 1978 r. S. J. (2) (brat pozwanego) zawarł z F. i M. L. (1), w formie pisemnej, umowę „domową” w której strony oświadczyły, że S. J. (2) kupił od F. L. i M. L. (1) budynki, jakie znajdują się na posesji L. F., za kwotę 135 tys. zł. W dniu 03.02.1981 r. S. J. (2) oświadczył, że umowę zawarł w imieniu brata S. i kupował te budynki dla niego i za jego pieniądze.

W dniu 21.11.1979 r. pozwani S. J. (1) oraz J. J. (1) nabyli od Skarbu Państwa niezabudowane nieruchomości nr ew.(...) o pow. 6, 96 ha. Umowa została zawarta w formie aktu notarialnego.

W dniu 13.02.1981 r. zostało wystawione zaświadczenie, z którego wynikało, że z gospodarstwa pochodzącego z Państwowego Funduszu Ziemi, które nabył S. J. (1), jest wydzielona działka wraz z zabudowaniami, która stanowi Państwowy Fundusz Ziemi. W chwili obecnej (tj. 13.02.1981 r.) działka siedliskowa jest użytkowana dożywotnio przez emerytkę M. L. (2). Z chwilą wygaśnięcia prawa do użytkowania siedliska przez emerytkę lub zrzeczenia się, prawo pierwokupu będzie miał S. J. (1).

W dniu 19.03.1987 r. w Państwowym Biurze Notarialnym w W. pomiędzy S. J. (1) oraz jego żoną J. J. (1) oraz ich synem W. J. została zawarta umowa przekazania gospodarstwa rolnego, w której S. J. (1) oraz J. J. (1) oświadczyli, że są właścicielami gospodarstwa rolnego, położonego na terenie wsi i gminy O., opisanego w księdze wieczystej kw nr (...). Okazali odpis skrócony z powołanej księgi wieczystej, z którego wynikało, że w dziale I tej księgi opisane są działki gruntu, oznaczone nr (...). W akcie notarialnym stwierdzono, że na nieruchomości powyższej znajduje się czteroizbowy budynek mieszkalny, murowany, kryty blachą i eternitem, obora murowana, kryta eternitem oraz stodoła drewniana, kryta słomą (§ 1 umowy). Na mocy § 3 S. i J. J. (1) przenieśli nieodpłatnie własność całego swego gospodarstwa rolnego opisanego w § 1 na następcę prawnego W. J.. Na mocy § 4 lit. a W. J. ustanowił na rzecz S. i J. J. (1) na nabytej nieruchomości we wsi O. dożywotnią służebność osobistą polegającą na prawie korzystania z dwóch izb w opisanym budynku mieszkalnym wraz z oświetleniem z prawem otrzymania drewna na opał, z prawem korzystania ze wszystkich zabudowań i urządzeń gospodarczych, prawem otrzymywania dwóch litrów mleka dziennie i prawem otrzymania ciągnika do wyjazdu na każde żądanie zbywców. W § 4 lt. b W. J. ustanowił na rzecz S. i J. J. (1) dożywotnie użytkowanie nieruchomości, z tym, że wykonywanie tego użytkowania ograniczać się będzie do działki gruntu o obszarze 30 a, raz wybranej. Prawa te zostały wpisane do księgi wieczystej jako dożywotnia służebność osobista mieszkania oraz dożywotnie użytkowanie nieruchomości. W dniu 25.10.2002 r. pomiędzy W. J. a Z. J. została zawarta umowa darowizny nieruchomości rolnej, położonej we wsi i gminie O., składającej się z działek oznaczonych nr ewidencyjnymi(...)objętej kw (...). Notariusz zapoznała się z treścią wymienionej księgi wieczystej i ustaliła m.in., że w dziale III wpisana jest dożywotnia służebność osobista mieszkania oraz dożywotnie użytkowanie nieruchomości na rzecz S. i J. małżonków J. – stosownie do § 4 umowy przekazania gospodarstwa rolnego. W umowie z 25.10.2002 r. W. J. oświadczył, że na nieruchomości tej znajduje się dom mieszkalny, murowany, 4-izbowy, kryty eternitem, o pow. użytkowej 80 m kw oraz garaż drewniany, kryty eternitem. Na mocy umowy z 25.10.2002 r. W. J. darował bratu stryjecznemu Z. J. zabudowaną nieruchomość rolną, położoną we wsi O. , składającą się z działek gruntu oznaczonych numerami ewidencyjnymi: (...) (§2).

W wypisie z rejestru gruntów nieruchomości 134, 141, 142 położone w m. Obryte figurują jako grunty orne i pastwiska trwałe. Dla działki (...) gdzie widnieje jako właściciel Z. J. wpisano oznaczenie: grunty orne, pastwiska trwałe.

Dla nieruchomości oznaczonej jako(...) , której właścicielkami są A. K. oraz W. L. oznaczono, że są to użytki rolne zabudowane ((...)) oraz sady i grunty orne ((...)).

Przed Sądem Rejonowym w Wyszkowie toczyła się sprawa I C 354/99 z powództwa A. K. (współwłaścicielki nieruchomości (...)) przeciwko S. J. (1), J. J. (1), W. J. oraz E. J. o eksmisję z domu mieszkalnego położonego na działce nr (...). Wyrok Sądu Rejonowego w Wyszkowie z dnia 28.12.1998 r. I C 282/98 - uwzgledniający powództwo z uwagi na przeniesienie własności nieruchomości(...) umową z 21.11.1978 r. bez zachowania formy aktu notarialnego – został uchylony przez Sąd Okręgowy w Ostrołęce wyrokiem z 15.06.1999 r. I Ca 105/99. Sprawa zakończyła się przed Sądem Rejonowym w Wyszkowie, wydaniem postanowienia z dnia 19.06.2000 r. I C 345/99 o umorzeniu postepowania, na skutek cofnięcia powództwa.

Na mocy ugody zawartej przed Sądem Rejonowym w Pułtusku w sprawie I C 120/04 J. i S. J. (1) oraz pozwany zgodnie oświadczyli, że wymienione w akcie notarialnym Rep. A – (...) z dnia 25.10.2002 r. świadczenia dożywotnie w postaci: dostarczania opału, pokrywania kosztów energii elektrycznej, prawa otrzymywania dwóch litrów mleka dziennie, korzystania z ciągnika do wyjazdu na każde żądanie oraz dożywotniego użytkowania działki gruntu o obszarze 30 arów ulegają zamianie na dożywotnią rentę w wysokości 3.000 złotych w skali roku. Ponadto Z. J. zobowiązał się płacić na rzecz J. J. (1) i S. J. (1) tytułem dożywotniej renty kwoty po 125 złotych miesięcznie dla każdego z nich, płatne do 15-go dnia każdego miesiąca.

Wyrokiem zaocznym Sądu Rejonowego w Pułtusku z 19.10.2011 r. I C 76/11 została podwyższona kwota określona w ugodzie zawartej w sprawie I C 120/04 z kwoty 3.000 zł do kwoty po 4.800 zł.

Wyrokiem Sądu Rejonowego w Pułtusku z 10.10.2005 r. wymienione w akcie notarialnym rep. A (...) z dnia 25.10.2002 r. świadczenie dożywotnie dla powodów S. J. (1) i J. J. (1) w postaci prawa korzystania z 2 izb w budynku mieszkalnym z prawem korzystania ze wszystkich zabudowań i urządzeń gospodarczych zamienione zostało na dożywotnią rentę w wysokości 100 zł miesięcznie; tytułem dożywotniej renty Sąd zasądził na rzecz S. J. (1) i J. J. (1) kwoty po 50 zł, płatne w miesięcznych odstępach. Sąd Okręgowy w Ostrołęce wyrokiem z dnia 20.04.2006 r. I Ca 55/06 zmienił ww. wyrok, w ten sposób, że oznaczoną kwotę 100 złotych zamienił na 150 złotych, zaś kwotę 50 złotych podwyższył do kwoty po 75 złotych.

Budynek mieszkalny murowany, 4 – izbowy, kryty blachą i eternitem znajdował się na działce nr (...), zaś obora murowana kryta eternitem znajdowała się na nieruchomości (...). Obora została wybudowana w 1981 r., została rozebrana w 2000 r. Pozwani mieszkali w domu murowanym, znajdującym się na działce (...), od 1978 r. po umowie z p. L., mieszkali do 2004 r., mieszkali w 2 izbach.

W wywodzie prawnym Sąd Rejonowy wyjaśnił, że podstawą prawną powództwa był art. 189 k.p.c. stwarzający możliwość ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma się w tym interes prawny, zaś podstawą faktyczną – żądanie unieważnienia umowy w części dotyczącej ustanowienia służebności osobistej. Odnosząc się do sposobu sformułowania żądania pozwu, Sąd Rejonowy zaznaczył, że dopiero uznanie za nieważne § 4 umowy z 19.03.1987 r., pociągnęłoby konieczność rozważenia kwestii określonych w pkt. 2 – 6. Istota sporu, jak zauważył, wynika bowiem z uiszczania renty, zaś sformułowanie żądania zmierza do ustalenia nieważności postanowienia umownego zawartego w § 4 lit a umowy przekazania gospodarstwa rolnego z 19.03.1987 r. jako „genezy” postania tego zobowiązania.

Odnosząc się meritum Sąd wskazał, że kwestię związaną z dochodzeniem zmiany bądź uchylenia służebności regulują odrębne przepisy tj. art. 293 k.c. – art. 295 k.c. w zw. z art. 297 k.c. Możliwość taka istnieje na skutek niewykonywania przez lat 10 (art. 293 § 1 k.c.), zmiany stosunków, która spowodowała, że służebność stała się szczególnie uciążliwa dla właściciela nieruchomości obciążonej (art. 294 k.c.) bądź utraty dla nieruchomości władnącej wszelkiego znaczenia (art. 295 k.c.). Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd uznał, że skoro istnieje możliwość żądania zniesienia służebności w drodze odrębnego postępowania, to brak jest interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności postawień umowy, w której ta służebność została ustanowiona. Stąd też Sąd stwierdził, że powód nie ma interesu prawnego, gdyż ochrony prawnej w zakresie przez niego żądanym może poszukiwać w drodze innych rozwiązań prawnych.

Dalej Sąd I instancji wskazał, że istnienie interesu prawnego powoda może zostać ocenione pozytywnie wyłącznie w zakresie związanym z żądaniem dotyczącym ustalenia nieważności renty, zamienionej ze służebności. W tym zakresie stwierdził jednak, że powództwo było bezzasadne. Podkreślił, że w akcie notarialnym z 19 marca 1987 r. powodowie oświadczyli dokładnie, że na nieruchomości znajduje się czteroizbowy budynek – w akcie notarialnym nie jest napisane, że są jego właścicielami. Genezą roszczenia faktycznego, jest w istocie to, co było przedmiotem oceny w postępowaniu dot. eksmisji, czyli fakt przeniesienia własności nieruchomości(...), na której znajdował się murowany budynek, przez p. L. na rzecz powoda, bez zachowania formy aktu notarialnego. W tak ukształtowanym stanie faktycznym , powód nie ma jednak interesu prawnego, bowiem ochrony własności mogliby poszukiwać następcy prawni p. L., a nie powód. Nie można zatem doszukiwać się interesu prawnego powoda w kwestionowaniu stanu własności budynku – takiej ochrony mogą domagać się ewentualnie następcy prawni p. L. – którzy takiej ochrony mogliby poszukiwać w sprawie o eksmisję (co miało miejsce) lub o wydanie własności.

Ponadto Sąd zwrócił uwagę, że przedmiotowa służebność osobista była sankcjonowana i uznawana przez obie strony na przestrzeni znacznego okresu, oraz że była przedmiotem obrotu prawnego. Pozwani swobodnie korzystali ze służebności, powyższe dodatkowo było przedmiotem kolejnych orzeczeń sądowych (w tym ugody sądowej zawartej przez powoda, co oznaczało, że akceptuje on istnienie służebności), służebność została ujawniona w księdze wieczystej, a zatem powód godził się na to, że taka służebność istnieje. Sąd uznał, że nie można zatem twierdzić, że nie istnieje służebność (a zatem de facto renta, za którą to służebność została następnie zamieniona), skoro nie doszło do przeniesienia własności nieruchomości (...). Podkreślił, że służebność została ustanowiona w akcie notarialnym z 1987 r., umowa przeniesienia własności tej nieruchomości była z 1978 r. Inny był zatem zakres przedmiotowy, a zatem roszczenie w zakresie ustalenia nieważności ustanowionej służebności również z tego względu ocenić należy jako bezzasadne.

Zdaniem Sądu, rozstrzygniecie w tej sprawie dotyczy stwierdzenia, że służebność, która została ustanowiona w akcie notarialnym z 1987 r., następnie zamieniona na rentę, którą – jako następca prawny W. J. – uiszcza powód na rzecz pozwanych – została ustanowiona w sposób skuteczny. Końcowo Sąd wyjaśnił, że sposób oznaczenia przedmiotowych działek w wypisie z ewidencji gruntów nie oznacza, że nieważna jest czynność prawna polegająca na ustanowieniu służebności. Dane z ewidencji gruntów odzwierciedlają tylko stan zapisany w rejestrze gruntów, nie dotyczą one ani prawa własności, ani tym bardziej kwestii dotyczących ograniczonych prawa rzeczowych.

O kosztach Sąd orzekł na podstawie 102 k.p.c. uznając, że powód (podobnie jak pozwani) znajduje się w bardzo trudnej sytuacji majątkowej, zatem niesłuszne byłoby obciążanie go kosztami procesu.

Z uwagi na fakt, że pozwani korzystali z pomocy pełnomocnika ustanowionego, z urzędu, koszty zastępstwa pełnomocnika, należało zasądzić od Skarbu Państwa , w oparciu o § 6 pkt 4 , § 2 ust. 3, § 19 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (…).

Apelację od powyższego wyroku wniósł powód. Skarżąc wyrok w całości zarzucił mu:

- naruszenie przepisów postępowania mające istotny wpływ na wynik sprawy, tj.:

1.  art. 189 k.p.c. przez przyjęcie, że powód nie miał interesu prawnego w żądaniu unieważnienia części umowy przekazania gospodarstwa rolnego, na mocy której ustanowiono służebność na rzecz pozwanych - na tej podstawie, że powód mógł żądać zniesienia/zmiany służebności w drodze odrębnego postępowania w trybie art. 293 § 1 k.c., 294 § 1 k.c. lub 295 k.c., co w efekcie doprowadziło do nierozpoznania przez Sąd istoty sprawy i oddalenia powództwa - tak w zakresie żądania z pkt 1 pozwu, jak i wszystkich pozostałych żądań sformułowanych w sposób „kaskadowy",

2.  art. 189 k.p.c. przez uznanie, że w niniejszym postępowaniu powód „żądał ustalenia kwestii własności działki nr (...) przeciwko pozwanym, do czego nie miał interesu prawnego", a w konsekwencji nieuprawnione pominięcie, że powód dochodził w postępowaniu stwierdzenia, że służebność, która była ustanowiona umową przekazania gospodarstwa rolnego z 1987r., a następnie zamieniona na rentę płaconą przez powoda pozwanym, była ustanowiona w sposób prawnie nieskuteczny/nieważny, co doprowadziło do nierozpoznania przez Sąd istoty sprawy i oddalenia powództwa;

3.  art. 189 k.p.c. przez przyjęcie, że powód nie miał interesu prawnego w żądaniu unieważnienia części umowy przekazania gospodarstwa rolnego, na mocy której ustanowiono służebność osobistą, ponieważ w ocenie Sądu „genezą roszczenia powoda było w istocie to, co było przedmiotem oceny w postępowaniu eksmisyjnym, w którym ochrony prawnej mogliby poszukiwać następcy prawni państwa L. a nie powód", pomimo, że powód wyraźnie żądał stwierdzenia nieważności określonych postanowień umowy przekazania gospodarstwa rolnego, a nie oceny przez Sąd skutków prawnych umowy zawartej przez pozwanych bez zachowania formy aktu notarialnego (tzw. umowy „domowej") co doprowadziło do nierozpoznania przez Sąd istoty sprawy i oddalenia powództwa,

4.  art. 233 § 2 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów polegające na uchybieniu zasadom logicznego rozumowania i doświadczenia życiowego oraz dowolnej - a nie swobodnej - ocenie dowodów, przez:

a.  pominięcie, że budynki, w których faktycznie zamieszkiwali pozwani, i z których faktycznie korzystali w zakresie odpowiadającym treści służebności opisanej w umowie przekazania gospodarstwa rolnego z dnia 19 marca 1987r. za Rep. A nr (...)., tj. czteroizbowy budynek mieszkalny, murowany, kryty blachą i eternitem, obora murowana, kryta eternitem oraz stodoła drewniana, kryta słomą, w rzeczywistości znajdowały się (i jeszcze znajdują) na nieruchomościach stanowiących własność osób trzecich (działki nr (...)), a nie na nieruchomościach, które zostały służebnością mieszkania obciążone,

b.  pominięcie, że na nieruchomościach będących przedmiotem umowy przekazania gospodarstwa rolnego z dnia 19 marca 1987r. za Rep. A nr (...)., tj. na działkach ew. nr (...), w chwili ich obciążania służebnością mieszkania na rzecz pozwanych nie znajdowały się żadne budynki,

c.  pominięcie, że w ugodzie sądowej zawartej w sprawie I C 120/04 przed Sądem Rejonowym w Pułtusku powód Z. J. zobowiązał się do zapłaty na rzecz pozwanych dożywotniej renty, tylko dlatego, że pozostawał w błędzie

d.  co do tego, iż służebność pozwanym przysługuje, przy czym błąd powoda oparty był na treści księgi wieczystej, w której prawo służebności było ujawnione w chwili zawarcia umowy darowizny między powodem a synem pozwanych W. J.,

e.  pominięcie zeznań pozwanego S. J. (1) złożonych na rozprawie w dniu 04 maja 2016r., z których wynika, że wprowadził się on do budynków na nieruchomości należącej do następców prawnych rodziny L., zaspokaja w tych budynkach swoje potrzeby mieszkaniowe i korzysta z nich w zakresie odpowiadającym służebności mieszkania obciążającej nieruchomości powoda, następnie zamienionej na rentę,

f.  pomięcie, że wyrażonym przez pozwanych zamiarem było obciążenie służebnością mieszkania nieruchomości, co do których oczekiwali oni, że staną się ich własnością, a należących do rodziny L.,

g.  nieuprawnione przyjęcie, że „nielogicznym byłoby zachowanie pozwanych, którzy mieliby oddać nieruchomość, zastrzegając sobie służebność mieszkania, gdyby nie byli przeświadczeni o faktycznej możliwości zamieszkiwania w nim" i uznanie na tej podstawie, że pozwani mogli skutecznie ustanowić służebność na swoich ale nie zabudowanych budynkami nieruchomościach,

co w konsekwencji doprowadziło do nieuprawnionego usankcjonowania przez Sąd stanu, w którym powód musi znosić obciążenia jego nieruchomości prawami, które faktycznie - od chwili ich ustanowienia - wykonywane były (i są) są względem innej niż obciążona nieruchomości (należącej nieprzerwanie do osób trzecich);

5.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez niezbadanie w sposób należyty materiału dowodowego oraz nie dokonanie oceny dowodów na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału dowodowego, tj. uznanie, że zeznania przesłuchanych w sprawie świadków pozostają bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, pomimo, iż świadkowie ci potwierdzili fakt, iż działki przekazane powodowi pozostawały w 1987r. niezabudowane, że zabudowania wymienione w umowie przekazania gospodarstwa rolnego znajdują się na innych nieruchomościach niż obciążone służebnością na rzecz pozwanych oraz, że pozwani faktycznie korzystali z zabudowań na nieruchomościach należących do rodziny L. i to te nieruchomości oraz znajdujące się na nich budynki pozwani wykorzystywali w zakresie odpowiadającym służebności mieszkania,

- naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.:

1.  art. 58 § 3 k.c. przez jego niezastosowanie, u podstaw czego leżało nieuprawnione przyjęcie przez Sąd, że uznawanie służebności osobistej przez obie strony (powoda i pozwanych), na przestrzeni znacznego czasu oraz jej funkcjonowanie w obrocie prawnym (przenoszenie w kolejnych umowach, zamiana w ugodzie), sankcjonuje ważność wadliwej czynności prawnej, na mocy której służebność została ustanowiona, co w konsekwencji doprowadziło do tego, że Sąd zaniechał:

- zbadania czy pozwani mogli w sposób ważny i prawnie skuteczny obciążyć służebnością osobistą gospodarstwo rolne przekazane synowi, a co za tym idzie czy ważna i prawnie skuteczna była zamiana tej służebności osobistej na rentę, pomimo, że faktycznie służebność była wykonywana na innej nieruchomości niż nią obciążona,

- stwierdzenia nieważności umowy przekazania gospodarstwa rolnego w części dotyczącej ustanowienia służebności osobistej, która nie mogła być skutecznie ustanowiona, bo jej przedmiotem były budynki znajdujące się na działce należącej do osoby trzeciej;

2.  art. 58 k.c. przez jego niezastosowanie, u podstaw którego leżało nieuprawnione przyjęcie przez Sąd, że pozwani mogli skutecznie obciążyć osobistą służebnością mieszkania nieruchomości niezabudowane (objęte pozwem), pomimo, że służebność ta była faktycznie wykonywana na innej nieruchomości, aniżeli ta której dotyczy pozew, co w konsekwencji doprowadziło do uznania ważności:

- obciążenia służebnością osobistą mieszkania nieruchomości, która w chwili ustanowienia służebności wyłączała jej realizację (była niezabudowana),

- ukształtowania w drodze umowy przekazania gospodarstwa rolnego uprawnienia na rzecz pozwanych, w zakresie który wcześniej im nie przysługiwał względem przekazanej nieruchomości - skoro pozwani obiektywnie nie mogli zamieszkiwać na terenie własnej nieruchomości (bo była ona niezabudowana w chwili zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego), to tym bardziej nie mogli skutecznie domagać się ustanowienia na tej nieruchomości służebności mieszkania w zamian za przekazanie własności gospodarstwa.

Mając na względzie powołane wyżej zarzuty, pełnomocnik powoda wniósł o uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, z orzeczeniem o kosztach postępowania wg norm przepisanych; względnie zmianę wyroku i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu, z orzeczeniem o kosztach postępowania wg norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pełnomocnik pozwanych wniósł o jej oddalenie i nakazanie przyznania adw. P. K. zwrotu kosztów zastępstwa prawnego pozwanych wykonywanego z urzędu za obie instancje według norm przepisanych, o ile nie zostanie złożony odrębny spis kosztów.

Na rozprawie apelacyjnej stanowisko stron nie uległo zmianie. Pełnomocnik pozwanych wniósł dodatkowo o zasądzenie zwrotu kosztów zastępstwa prawnego pozwanych w postępowaniu apelacyjnym, obejmujących również zwrot wydatków poniesionych na dojazd do Sądu według kalkulatora używania pojazdów (k. 412).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jako bezzasadna podlega oddaleniu. Sąd Okręgowy podzielił wszystkie poczynione przez Sąd Rejonowy ustalenia faktyczne i wyrażone na ich gruncie oceny prawne. Podniesione w apelacji zarzuty, jako nietrafne, nie mogły doprowadzić do wzruszenia zapadłego w sprawie orzeczenia.

Z okoliczności niniejszej sprawy wynika, że powód żąda ustalenia, że umowa w części dotyczącej ustanowienia służebności osobistej, jest nieważna. Faktem jest, że umowa ta odnosi się do nieruchomości, której prawowitym właścicielem nie jest powód ani jego poprzednicy prawni. Niezależnie od przysługujących stronom zawieranej przed laty umowy darowizny i ustanowienia służebności osobistej praw właścicielskich, bez wątpienia stwierdzić należy, że powód związany jest stosunkiem prawym, który swą treścią odpowiada w chwili obecnej ściśle wskazanym świadczeniom rentowym. Słusznie zauważył Sąd Rejonowy, że powód chcąc uwolnić się od ciążącego na nim świadczenia na rzecz pozwanych, żądanie pozwu sformułował w ten sposób, że u jego podstaw odwołał się do takiej wadliwości aktu, która w jego przekonaniu, przesądza o nieważności umowy we wskazanej części. Wskazana wadliwość odnosi się do zabudowań, w obrębie których została ustanowiona dla pozwanych służebność, polegająca dokładnie na prawie korzystania z dwóch izb w budynku mieszkalnym murowanym, krytym blachą i eternitem wraz z oświetleniem, prawem otrzymania drewna na opał, z prawem korzystania ze wszystkich zabudowań i urządzeń gospodarczych, prawem otrzymania dwóch litrów mleka dziennie, prawem otrzymania ciągnika do wyjazdu na każde żądanie zbywców.

Wskazać należy, że nieodpłatna umowa z 1987 r. powodowała w zamian za akt przekazania gospodarstwa rolnego ustanowienie przez następcę prawnego W. J. dożywotniej służebności osobistej polegającej m.in. na korzystaniu z dwóch izb budynku znajdującego się – wedle brzmienia aktu notarialnego – w obrębie przekazywanego mu gospodarstwa rolnego. Stosunek wynikający z ustanowionej na rzecz pozwanych służebności ewaluował i ostatecznie przybrał postać ściśle konkretnego świadczenia pieniężnego. Mimo pewnych nazwijmy to „jakościowych” przekształceń, należy zgodzić się z Sądem Rejonowym, że żądanie ustalenia po niemalże trzydziestu latach, że umowa z 1987 r. w tej części jest nieważna, w sytuacji gdy była bezpośrednio związana z przekazywanym nieodpłatnie gospodarstwem rolnym przez pozwanych winna być traktowana jako wyłom z poczynionych przez strony umowy zgodnych ustaleń. Jak słusznie zwrócił Sąd Rejonowy uwagę, w takim kształcie ustanowiona służebność została wpisana do księgi wieczystej dla przekazywanej nieruchomości; pod egidą rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych określała ją niezmiennie w ten sposób przez wiele lat. Czynność prawna poddana reżimowi dochowania formy aktu notarialnego w interesującym nas zakresie, została zweryfikowana pod względem swej materialnoprawnej skuteczności przez dokonanie prawomocnego wpisu w księdze wieczystej. Tak obciążoną nieruchomość aktem darowizny, który także był podstawą wpisu w księdze wieczystej, otrzymał powód. Nie ulega zatem żądnej wątpliwości, że powód z pełną świadomością przyjął darowiznę obciążoną wskazaną w akcie służebnością. W takim stanie rzeczy przyjął też na siebie, zgodnie z własną wolą, wszelkie wynikające z tego obowiązki.

Biorąc pod uwagę powyższe, zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem judykatury i doktryny, biorąc za punkt wyjścia poczynione rozważania, Sąd musiał dojść do słusznego wniosku, że powodowi przysługuje powództwo dalej idące, niż to aktualnie sformułowane. Powód może domagać się udzielenia ochrony prawnej w sposób skuteczny bez konieczności czynienia ustaleń w trybie art. 189 k.p.c. Wychodząc z unormowań odnoszących się do źródła łączącego strony stosunku prawnego, powód mógł domagać się nie tylko zmiany, ale także uchylenia ustanowionej na rzecz pozwanych służebności (art. 291 i nast. k.c. w zw. z art. 297 k.c.)

Taki stan rzeczy niewątpliwe wyłącza zatem istnienie interesu prawnego w sprawie o ustalenie. Dochodząc do tego miejsca rozważań, należy wyjaśnić, że argumentacja przytoczona w apelacji absolutnie nie uwzględnia przytoczonych wyżej względów prawnych niniejszej sprawy. W sposób uproszczony wychodzi z błędnego założenia, że interes prawny istnieje, a potwierdzeniem powyższego jest nakreślony przez powoda stan faktycznym i przytoczone, kwestionowane konkretne zapisy aktu notarialnego. Przypomnieć należy, że interesu prawnego w rozumieniu apelującego Sąd Rejonowy, ani Okręgowy – mimo, że częściowo oba Sądy to uczyniły - nie musiał badać. Powyższe zostało bowiem wyłączone prawidłowym ustaleniem, że powodowi przysługuje powództwo zmierzające bezpośrednio do udzielenia ochrony prawnej, skutecznej względem wszystkich, a nie tylko między stronami, i to tylko w zakresie ustalenia nieważności umowy w zakresie ustanowienia służebności, wpisanej do księgi wieczystej.

W tych warunkach nie doszło do naruszenia art. 233 § 1 i 2 k.p.c. Wbrew twierdzeniom apelującego, Sąd nie dopuścił się wielu pominięć wskazanych szczegółowo w apelacji, w tym co do tego, że w chwili obciążania nieruchomości służebnością mieszkania na rzecz pozwanych nie znajdowały się żadne budynki. Kwestionowane orzeczenie powyższe uwzględnia, tyle że przykładowo wskazanej okoliczności nie uznaje za istotną dla rozstrzygania w sprawie.

Zarzut pozostawania przez powoda w błędzie w czasie zawierania ugody w sprawie I C 120/04 przed Sądem Rejonowym w Pułtusku (co do dożywotniej renty), w sytuacji gdy świadomie przyjął darowiznę obciążoną służebnością osobistą na rzecz pozwanych, w ocenie Sądu Rejonowego, jest nieuzasadniony. Błąd ten z pewnością nie wpływał na ważność umowy, skoro została zwarta w przepisanej formie i zawierała wszystkie istotne dla niej postanowienia, które to obie strony akceptowały. W okolicznościach sprawy, mogła być ona jedynie bezskuteczna względem powoda, stwierdzenia czego jednak powód nie domagał się w niniejszym procesie. W konsekwencji, z uwagi na brak omówionego wcześniej interesu prawnego, będąc poza tym związanym zakazem orzekania ponad żądanie, powództwo należało oddalić (art. 321 k.p.c.). W sprawie, w której powód żąda ustalenia nieważności czynności prawnej, sąd nie może bowiem orzec w wyroku, że czynność ta była bezskuteczna (art. 189 w związku z art. 321 § 1 k.p.c.) - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1998 r. w sprawie II CKN 96/98. W uzasadnieniu przywołanego orzeczenia, Sąd Najwyższy odniósł się do przypadku zbywania rzeczy cudzej i wyrażonej w związku z tym zasady nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, przywołując powszechnie aprobowany pogląd wedle którego, żaden obowiązujący przepis prawa nie ustanawia zakazu zbywania rzeczy cudzej. Przeciwnie, przypomniał, że w ustawie można znaleźć szereg przepisów, które zbycie rzeczy przez niewłaściciela wprost przewidują i sankcjonują (np. art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece) oraz, że rzutuje ona jedynie na skutki umowy, nie zaś na jej ważność. W realiach niniejszej sprawy mamy do czynienia z podobną sytuacją. Oświadczenie wiedzy i złożone zapewniania co do stanu zabudowania przekazywanych działek, zostały bowiem wciągnięte w treść czynności prawnej, której stroną jest powód, a w wcześniej czynności prawnej, której stronami byli pozwani i poprzednik prawny powoda.

Z tych wszystkich względów apelacja powoda podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego, w związku z jego wynikiem, Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3 w zw. z 391 § 1 k.p.c. i § 8 pkt 4 w zw. z § 16 ust. 1 pkt 1 oraz § 4 ust. 1 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu - Dz.U.2015.1801), uwzględniając przy tym wysokość niekwestionowanych przez stronę przeciwną kosztów używania pojazdów do celów mechanicznych.

Jerzy Dymke Grzegorz Zabielski Grażyna Szymańska-Pasek