Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 listopada 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 26 października 2016 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z powództwa M. M. (1)

przeciwko J. M. (1), O. M. (1), A. M. (1), O. M. (2) i Gminie Miejskiej K.

o ustalenie prawa do grobu, ochronę dóbr osobistych i ustalenie

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie

z dnia 4 marca 2014 r. sygn. akt I C 1556/12

1.  zmienia punkt II zaskarżonego wyroku w ten sposób, że nadaje mu treść:

„ustala, że J. M. (1), O. M. (1), A. M. (1), O. M. (2) nie przysługuje prawo do rozporządzania grobem murowanym usytuowanym na cmentarzu (...) w K., pas (...), rząd (...), narożnik, w tym prawo do decydowania o pochowaniu w nim innych osób, oddalając powództwo w pozostałym zakresie.”;

2.  oddala apelację w pozostałej części;

3.  koszty postępowania odwoławczego między stronami wzajemnie znosi.

SSA Andrzej Szewczyk SSA Krzysztof Sobierajski SSA Barbara Górzanowska

UZASADNIENIE

wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 3 listopada 2016 r.

Powódka M. M. (1) – w ostatecznie sprecyzowanym żądaniu pozwu skierowanym przeciwko J. M. (1), O. M. (1), A. M. (1), O. M. (2) oraz Gminie Miejskiej K. domagała się ustalenia, iż przysługuje jej prawo do dysponowania grobem murowanym usytuowanym na Cmentarzu (...) w K., pas (...), rząd (...), narożnik, obejmujące m.in. prawo do decydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w tym grobie, prawo do remontu nagrobka oraz załatwiania spraw z Zarządem Cmentarzy (...) w K.; nakazania pozwanym usunięcia skutków naruszeń jej dóbr osobistych w postaci prawa do sprawowania niezakłóconego kultu pamięci bliskiej jej osoby, tj. zmarłej A. B. pochowanej w w/w grobie poprzez nakazanie pozwanym ekshumacji trzech osób pochowanych w przedmiotowym grobie bez zgody powódki, tj. O. M. (2) juniora, O. M. (2) (seniora) i A. M. (2); ustalenia, iż pozwanym (poza Gminą Miejską K.) nie przysługuje prawo do dysponowania przedmiotowym grobem; zasądzenia od pozwanych solidarnie na rzecz powódki kosztów postępowania według norm przepisanych wraz z kosztami zastępstwa adwokackiego.

Pozwani wnosili o oddalenie powództwa powołując się na prawo do przedmiotowego grobu przyznane J. M. (1) prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego (...)z dnia 4 listopada 2002 r., sygn. akt I C 858/02/S.

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 4 marca 2014 r. Sąd Okręgowy w Krakowie ustalił, że powódce przysługuje prawo do grobu murowanego zlokalizowanego na Cmentarzu (...) w K. pas (...), rząd (...), narożnik, które obejmuje prawo do decydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w tym grobie, prawo do remontu nagrobka, oraz załatwiania spraw dotyczących tego grobu z Zarządem Cmentarzy (...) w K., a w pozostałym zakresie powództwo oddalił; koszty postępowania między stronami wzajemnie zniósł.

Za okoliczności niesporne Sąd Okręgowy przyjął, iż: na Cmentarzu (...) w K. zlokalizowany jest grób murowany stały na pasie (...), rząd (...), narożnik, w którym w chwili obecnej pochowani są: J. P. (zmarły w 1907 r.), M. P. (1) (zmarła w 1909 r.), Z. P. (zmarła w 1937 r.), E. P. (zmarła w 1945 r.), M. B. (1) (zmarła w 1942 r.), I. S. (zmarła w 1962 r.), A. B. (zmarła w 1974 r.) oraz O. M. (2) junior (zmarły w 1998 r.), O. M. (2) senior (zmarły w 2004 r.) i A. M. (2) (zmarła w 2010 r.). W 1937 r. w przedmiotowym grobie została również pochowana J. M. (2), jednak w tym samym roku dokonano ekshumacji jej zwłok. M. B. (1) była przyjaciółką Z. P., zaś I. S. była przyjaciółką A. B.. Fundatorką przedmiotowego grobowca była E. P., która w 1909 r. uiściła obowiązującą wówczas opłatę za wyznaczenie miejsca pod grób, który miał być przeznaczony dla członków rodziny (...). Po śmierci E. P. w 1945 r., na mocy postanowienia Sądu Powiatowego dla Miasta K., sygn. akt II Ns 1108/60, dysponentem przedmiotowego grobu została A. B., która zmarła w 1974 r., nie składając żadnych dyspozycji na wypadek swojej śmierci. A. B. była siostrzenicą E. P.. Powódka jest córką W. B. i M. B. (2). Rodzicami W. B. byli J. B. oraz G. B.. Po śmierci G. B., J. B. poślubił w dniu 13 listopada 1947 r. A. B. z domu C.. Powódka urodziła się w dniu(...)r. W dniu 12 lipca 1960 r. zmarł jej dziadek J. B., zaś w dniu 12 marca 1974 r. zmarła A. B.. Pochowany w przedmiotowym grobie O. M. (2) jest bratem pozwanego J. M. (1), zaś O. M. (2) senior jego ojcem. Pozwany O. M. (1) jest bratem pozwanego J. M. (1), zaś pozwani O. M. (2) i A. M. (1) dziećmi pochowanego w grobie O. M. (2) juniora.

Ponadto Sąd pierwszej instancji ustalił, iż: z uwagi na to, że powódka urodziła się już po śmierci G. B. i po ślubie jej dziadka J. z A. B., nie miała okazji poznać swojej biologicznej babci i od dziecka jako babcię traktowała właśnie A. B.. Choć powódka wraz z rodzicami mieszkała wówczas na (...), zaś dziadkowie w K., to ich wzajemne kontakty były częste, na skutek czego wytworzyła się pomiędzy nimi bliska i silna więź emocjonalna. Powódka otrzymała od A. B. liczne podarunki, w szczególności rodowy zaręczynowy pierścionek, srebrną tacę i nakrycia stołowe, a także listy i zdjęcia, które powódka do dnia dzisiejszego przechowuje. W ostatnich latach życia, kiedy A. B. (która mieszkała wówczas ze swoją starszą znajomą A. R.) potrzebowała większej opieki, powódka odwiedzała ją częściej, przyjeżdżała co 2 tygodnie na sobotę i niedzielę, pomagając jej robić zakupy, gotować, sprzątać, prać i organizować wizyty u lekarzy. Na mocy testamentu spisanego w dniu 17 października 1972 r., A. B. uczyniła powódkę swoją jedyną spadkobierczynią. Po śmierci A. B., powódka zajmowała się jej grobem i kultywowała po niej pamięć. W 1984 r. powódka wraz z rodziną wyemigrowała do S. w Australii, gdzie mieszka do dziś. Z niezależnych przyczyn, powódka odwiedziła Polskę po raz pierwszy po 6 latach od wyjazdu z kraju. Kolejne wizyty w Polsce wraz z mężem miały miejsce średnio co 2-2,5 roku, przy czym wszystkie te pobyty były krótkie, do 1 miesiąca. Powódka była w Polsce w szczególności w 1998 r., w 2000 r. i w 2001 r., następnie pomiędzy 2001 r. a 2004 r. powódki nie było w Polsce z uwagi na przebyty wypadek i po raz kolejny przyjechała do kraju dopiero w 2005 r. Wtedy też, w związku z zauważonym faktem pojawienia się nowego i obcego dla niej nazwiska wygrawerowanego na grobie, w piśmie z dnia 6 sierpnia 2005 r. zwróciła się do Zarządu Cmentarzy (...) w K. z prośbą o wyjaśnienie stanu prawnego przedmiotowego grobu. W odpowiedzi, w piśmie z dnia 23 listopada 2005 r., Zarząd Cmentarzy (...) (zwany dalej (...)) poinformował ją, iż stan prawny grobu został uregulowany na podstawie wyroku Sądu Rejonowego (...)w K. z dnia 4 listopada 2002 r. (wskazując jednak błędną sygn. akt sprawy sądowej). Jednocześnie poinformowano powódkę, iż celem nabycia prawa do dysponowania grobem może ona wytoczyć przed sądem stosowne powództwo przeciwko Gminie Miejskiej K.. Ostatecznie, po kolejnej korespondencji z (...) w 2012 r. oraz zwróceniu się do Sądu Rejonowego (...)w K., powódka ustaliła, iż dysponentem grobu jest J. M. (1). W piśmie z dnia 14 września 2012 r. (...) nie uwzględnił wniosku powódki z dnia 8 sierpnia 2012 r. o wpisanie jej jako dysponenta przedmiotowego grobu w oparciu o załączony testament A. B.. Przed 2005 r. nie istnieje jakakolwiek korespondencja pomiędzy Zarządem Cmentarzy (...) w K. a powódką świadcząca o jej staraniach o uregulowanie stanu prawnego przedmiotowego grobu.

Sąd Okręgowy ustalił następnie, że w 1998 r. pozwany J. M. (1) dokonał w spornym grobie pochówku swojego brata O. M. (2) juniora. Wcześniej uzyskał na to stosowną zgodę (...) udzieloną pod warunkiem ukończenia przez niego starań o przyznanie prawa do dysponowania przedmiotowym grobem. W dniu 7 maja 2002 r. J. M. (1) wniósł do Sądu Rejonowego (...)w K. pozew o ustalenie prawa do dysponowania przedmiotowym grobem, podając w uzasadnieniu, iż jest ciotecznym wnukiem pochowanej w tymże grobie A. B.. W efekcie Sąd Rejonowy prawomocnym wyrokiem z dnia 4 listopada 2002 r., sygn. akt I C 858/02/S - ustalił, że J. M. (1) przysługuje prawo do dysponowania przedmiotowym grobem.W 2004 r. pozwany J. M. (1) dokonał pochówku w przedmiotowym grobie ojca O. M. (2) seniora, zaś w 2010 r. swojej matki A. M. (2). Matka pozwanego J. M. (1), A. M. (2) była córką zmarłej w 1959 r. M. P. (2), zaś ta ostatnia była córką A. P.. Z kolei wstępnymi w linii prostej A. P. byli: H. P., J. P. oraz F. P.. F. P. był wspólnym przodkiem (krewnym) rodziny M. oraz pochowanych w spornym grobie: J. P. (który był bratem J. P.), E. P., M. P. (1) i Z. P.. Pozwany J. M. (1) i jego rodzina nie mieli świadomości istnienia innych osób z rodziny (...), poza tymi, z którymi jego matka utrzymywała kontakty tj. M. P. (1) i W. P.. Pozwany o istnieniu powódki i osób z jej rodziny oraz o zgłaszanych przez nią roszczeniach dowiedział się z pozwu w przedmiotowej sprawie. W 1982 r. i 1984 r. odmówiono A. M. (2) uzyskania prawa do dysponowania spornym grobem.

Sąd Okręgowy zauważając istnienie nieścisłości i braku precyzji wynikających z dokumentów mających wykazać pokrewieństwo pozwanych M. z przedstawicielami rodziny (...) pochowanymi w spornym grobie, wyjaśnił iż w okresie, którego dotyczą ustalane fakty (w tym konkretnym przypadku chodzi o XIX wiek), brak było jeszcze aktów stanu cywilnego, a fakty urodzeń czy zgonów były rejestrowane zasadniczo w dokumentach parafialnych, a jak wynika z powszechnej na ten temat wiedzy, często dokumentacja ta nie była dokładna i pozbawiona błędów. W związku z powyższym przyjął, iż określone domniemania pozwalające na ustalenie więzów krwi pozwanych M. z osobami pochowanymi w grobie, wynikają z tychże dokumentów popartych treścią zeznań pozwanego J. M. (1).

W rozważaniach prawnych, Sąd Okręgowy przytaczając stosowne orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, wyjaśnił istotę prawa do grobu, które ma dwojaki charakter, a mianowicie osobisty i majątkowy, przy czym elementom osobistym przypada rola dominująca. Przede wszystkim jest to uprawnienie o charakterze dobra osobistego w rozumieniu art. 23 k.c., związane z kultem pamięci osoby zmarłej. Prawo do grobu obejmuje także uprawnienia majątkowe, związane z poniesionymi opłatami za grób i wydatkami na urządzenie grobu. Jeśli zaś chodzi o prawa niemajątkowe z tym prawem związane to obejmują one m.in. uprawnienie do pochowania po śmierci zwłok uprawnionego w grobie, uprawnienie do kultu pamięci zmarłych, który polega na przysługujących człowiekowi różnych wolnościach, wypływających ze sfery uczuć i odczuć odnoszącej się do postaci osoby zmarłej, okazywania szacunku dla wspomnień i pamięci o niej, urządzenia pogrzebu oraz grobowca i decydowania o jego wystroju, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochronie przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobowcu dla pochowania dalszych zmarłych. Jeżeli w grobie została pochowana choćby tylko jedna osoba, jej osobom bliskim przysługuje uprawnienie do dokonywania na jej grobie czynności kultu pamięci zmarłego, niezależnie od faktycznego zakresu i częstotliwości korzystania z tego uprawnienia. W takim wypadku członkowie rodziny są współuprawnionymi.

Sąd Okręgowy podał, iż powódka wykazała, iż z pochowaną w spornym grobie A. B. łączyły ją relacje, które co prawda nie wynikały z więzów krwi, ale które można określić jako bliskie, gdyż wytworzyła się pomiędzy nimi silna więź emocjonalna. Z uwagi na okoliczność, że powódka nie znała swojej biologicznej babci, to właśnie A. B. traktowała jako swoją babcię i utrzymywała z nią częste kontakty, zaś w ostatnich latach jej życia regularnie ją odwiedzała i pomagała w bieżących sprawach życia codziennego. Dowodem zażyłej więzi i uczyć, jakie A. B. żywiła do powódki był fakt, iż uczyniła ona ją swoim jedynym spadkobiercą testamentowym. Po śmierci zaś A. B. powódka zajmowała się jej grobem i kultywowała pamięć po niej. W konsekwencji uznał, iż powódce przysługuje prawo do przedmiotowego grobu.

Pozostałe żądania powódki jako niezasadne, Sąd pierwszej instancji oddalił. Odnosząc się do żądania nakazania pozwanym usunięcia skutków naruszeń jej dobra osobistego w postaci prawa do sprawowania niezakłóconego kultu pamięci bliskiej jej osoby, tj. zmarłej A. B. pochowanej w przedmiotowym grobie poprzez dokonanie ekshumacji pochowanych w nim osób z rodziny M., po przytoczeniu treści przepisu art. 24 § 1 k.c., wskazał, iż w spornym grobie, przeznaczonym pierwotnie dla członków rodziny (...), zostały pochowane osoby, w stosunku do których brak jest obecnie żyjących krewnych z najbliższego kręgu i to zarówno w linii prostej (zstępnych) jak i w linii bocznej, a więc tzw. najbliższej rodziny. Zasadniczo rodzina (...) zakończyła się na zmarłej w 1974 r. A. B.. Zdaniem Sądu Okręgowego, strona pozwana wykazała, iż dalszą, ale jednak krewną pochowanych w tym grobie członków rodziny (...) jest matka pozwanego J. M. (1), tym bardziej, że ta okoliczność była podstawą wyroku Sądu Rejonowego (...)w K., sygn. akt I C 858/02/S, którym Sąd ustalił, że J. M. (1) przysługuje prawo do dysponowania przedmiotowym grobem. W związku z tym, dokonany przez pozwanego J. M. (1) pochówek jego brata w 1998 r. nie stanowił naruszenie dobra osobistego powódki w postaci prawa do sprawowania przez nią niezakłóconego kultu pamięci A. B. w sytuacji, gdy brak jest w istocie bliższych krewnych osób pochowanych w przedmiotowym grobie. Sam pozwany nie dysponował wiedzą o takich osobach, a po dokonaniu pochówku nie zostały odnotowane żadne zdarzenia świadczące o jakimkolwiek przeszkadzaniu powódce przez pozwanych w kultywowaniu pamięci A. B. czy to poprzez opiekę nad grobem, palenie zniczy albo odprawianie modlitw. Zwraca uwagę Sąd Okręgowy, iż powódka nie jest krewną A. B., lecz jedynie jej powinowatą, a w tej sytuacji fakt, iż w spornym grobie zostały pochowane zwłoki innych dalszych krewnych rodziny (...), jakimi byli O. M. (2) junior, O. M. (2) senior oraz A. M. (2), nie może uchybiać godności czy innym dobrom osobistym powódki. Sporny grób został przeznaczony właśnie dla członków rodziny (...), aczkolwiek bez określenia ich kręgu. W tej sytuacji brak jest podstaw do przyjęcia, że pochowanie w grobie dalszych krewnych narusza wolę fundatorki grobu, czy też narusza czyjekolwiek prawa związane z tym grobem. Sama intensywność działań powódki mających na celu ochronę jej uprawnień do tego grobu nie była duża, bowiem przez szereg lat nie wykazywała żadnej aktywności w tym zakresie, co tylko częściowo może usprawiedliwiać fakt jej zamieszkania poza granicami kraju. Z tego również względu działania strony pozwanej nie naruszyły w istotny sposób jej odczuć związanych z osobą A. B. i kultem pamięci o niej. W ocenie Sądu Okręgowego, powódka nie wykazała, iż ze względu na pochowanie w przedmiotowym grobie rodzinnym dalekich krewnych A. B. doszło do naruszenia jej prawa do kultywowania pamięci zmarłej, bądź uchybia to godności i dobrej pamięci pochowanych w tym grobie osób. Powódka nie będąc krewną A. B. powinna liczyć się z tym, że w grobie o charakterze mogiły rodzinnej, mogą zostać pochowane osoby, które będą jej obce, jednak będą członkami rodziny (...). Takie wykorzystanie przedmiotowego grobu należy uznać za zgodne z jego przeznaczeniem.

Poza tym nawet przy przyjęciu, że doszło jednak do naruszenia wyżej opisanego dobra osobistego powódki, to w ocenie Sądu Okręgowego, nie miało ono charakteru bezprawnego. Pochówek O. M. (2) juniora w 1998 r. został dokonany po uprzednim uzyskaniu zgody Zarządu Cmentarzy (...) w K., udzielonej pod warunkiem ukończenia przez pozwanego J. M. (1) starań o przyznanie prawa do dysponowania przedmiotowym grobem, zaś kolejne pochówki: O. M. (2) seniora w 2004 r. i A. M. (2) w 2010 r., zostały dokonane już po formalnym potwierdzeniu prawa do grobu na podstawie prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego. Udzielając takiej warunkowej zgody, pozwana Gmina miała informację, że występujący o zgodę jest dalszym krewnym osób pochowanych w grobie, a zatem wyrażenie zgody, którą uzależniono od potwierdzenia prawa, należy uznać za działanie w ramach porządku prawnego. Taka praktyka zarządcy cmentarza jest nie tylko powszechna, ale i konieczna w sytuacji konieczności szybkiego załatwienia formalności związanych z pogrzebem, gdy nie żyje dysponent grobu. Brak jest też podstaw do przyjęcia, że pozwana Gmina powinna we własnym zakresie weryfikować, czy i w jakim zakresie osoba wnioskująca o zgodę na pochówek istotnie jest do tego uprawniona, o ile brak uprawnienia nie wydaje się oczywisty. W tych okolicznościach działania pozwanych związane z pochówkiem O. M. (2) juniora nie mogą być uznane za bezprawne. Natomiast kolejne pochówki odbywały się już po ustaleniu prawa do grobu na rzecz pozwanego J. M. (1) i z tego powodu były działaniami zgodnymi z prawem.

W konsekwencji nie uwzględnienia powództwa o ekshumację wskazanych w żądaniu osób, Sąd Okręgowy oddali roszczenie powódki o ustalenie nieistnienia prawa pozwanych M. do spornego grobu, skoro spoczywają tam zwłoki najbliższych krewnych tych osób i już z tego tylko faktu wynika istnienie po stronie pozwanych prawo do przedmiotowego grobu. Nadto w zakończonym prawomocnie postępowaniu przed Sądem Rejonowym (...)w K. (sygn. akt I C 858/02/S), przesądzono że pozwany J. M. (1) mógł skutecznie nabyć prawo do grobu. Natomiast żądanie powódki zgłoszone w niniejszej sprawie zmierzało w istocie do weryfikacji tego prawa, a tym samym do ominięcia części niekorzystnych dla powódki skutków wynikających z tego prawomocnego rozstrzygnięcia. Z uwagi na okoliczność, że w tamtym postępowaniu powódka nie była stroną procesu, a zatem nie można było zastosować wyrażonej w art. 365 § 1 k.p.c. zasadę mocy wiążącej prawomocnych orzeczeń sądowych, ale nie stało to na przeszkodzie poczynieniu ustaleń wyłącznie na podstawie wyroku w sprawie I C 858/02/S, jakkolwiek przy pomocniczym wykorzystaniu przedłożonych przez pozwanego dokumentów, mających na celu wykazanie faktu pokrewieństwa jego matki z osobami pochowanymi w spornym grobie, tym bardziej że podstawę faktyczną twierdzeń pozwanego, nie stanowiły inne, niż powołane w tamtym postępowaniu okoliczności.

W apelacji od wyroku Sądu Okręgowego, zaskarżającej powyższy wyrok w zakresie, w jakim powództwo zostało oddalone oraz odnośnie rozstrzygnięcia o kosztach procesu, powódka M. M. (1) wniosła o jego zmianę poprzez uwzględnienie w całości powództwa oraz zasądzenie kosztów procesu za obie instancje. Powódka zarzuciła:

1) błąd w ustaleniach faktycznych polegający na: przyjęciu, iż ostatnia dysponentka grobu A. B. nie pozostawiła dalszych dyspozycji na wypadek swojej śmierci, podczas gdy w dniu 17 października 1972 r. sporządziła testament, ustanawiając dysponentką jej majątku ruchomego i nieruchomego powódkę; braku ustalenia, że grobowiec został przez fundatorkę grobu E. P., ciotkę A. B. herbu N. (...)dla rodziców i najbliższej rodziny oraz przeznaczony do pochówku samych kobiet (jako pochowanych w grobie stanu wolnego – panien), poza ojcem fundatorki; błędnym przyjęciu, iż po odkryciu bezprawnego pochówku w grobowcu rodziny (...), a przed wytoczeniem powództwa o ustalenie prawa do grobu, powódka „nie wykazała żadnej aktywności w tym zakresie”, podczas gdy już od 2005 r. podjęła stanowcze kroki zmierzające do uporządkowania spraw związanych z grobem i ustalenia danych osobowych osób odpowiedzialnych za pochówek Państwa M. i nie ustała w działaniach, mimo wprowadzenia jej w błąd przez (...) co do sygnatury akt sądowych; błędne ustalenie, że powódce subiektywnie nie przeszkadza w sprawowaniu kultu pochówek w grobie pp. M., podczas gdy co wykazała powódka, pochówek ten był sprzeczny z wolą fundatorki;

2) naruszenie prawa procesowego, a to:

- art. 365 § 1 k.p.c. poprzez poczynienie ustaleń wyłącznie na podstawie wyroku w sprawie I C 858/02/S, mimo że nie wiąże powódki, gdyż nie była stroną tamtego procesu z powództwa J. M. (1) przeciwko (...) w K.;

- art. 4 i n. ustawy - Prawo o aktach stanu cywilnego, przez ustalenie pokrewieństwa J. M. (1) z osobami pochowanymi w grobie bez przedstawienia aktów stanu cywilnego, a nawet bez przedstawienia jakichkolwiek dokumentów;

- art. 244 § 1 k.p.c., przez poczynienie ustaleń faktycznych co do pokrewieństwa J. M. (1) z rodziną (...) pochowanych w grobie w szczególności w oparciu o świadectwo chrztu J. P., podczas gdy jest to świadectwo chrztu nie J., ale I. P., nie będącego ta samą osobą, co zarzuciła powódka, a w konsekwencji z naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c. ustalenie pokrewieństwa pozwanego J. M. (1) w stosunku do osób pochowanych w grobie tj. przez wspólnego przodka F. P.- wbrew treści dokumentów powołanych w uzasadnieniu jako podstawa ustaleń pokrewieństwa;

- art. 233 § 1 k.p.c., poprzez dowolną a nie swobodną ocenę dowodów, a w szczególności: dokonanie ustaleń na podstawie okoliczności powołanych przez pozwanego jak i na samym wyroku w postępowaniu przed Sądem Rejonowym (...)w K. sygn. akt I C 858/02/S, podczas gdy w przedmiotowych aktach brak jest jakichkolwiek dokumentów i nie przeprowadzono jakichkolwiek dowodów; zastosowanie nierównych kryteriów oceny twierdzeń i zeznań stron; nie danie wiary zeznaniom powódki co do jej odczuć związanych z pochówkiem w grobowcu rodziny M. i zakłóceniem jej kultu sprawowania pamięci osoby zmarłej – mimo korespondowania w tym zakresie z pozostałym materiałem dowodowym, w tym zeznaniami osób bliskich powódce; danie wiary zeznaniom pozwanego J. M. (1), w szczególności co do okoliczności pokrewieństwa osób żyjących w grobie do swojej matki, który zeznał, iż J. P. (jeden z synów F. P.) był prapradziadkiem jego matki, a jednocześnie bratem pochowanego w grobie J. P., podczas gdy nie jest to czymkolwiek wykazane, a zwłaszcza niemożliwe, gdyż według samych oświadczeń pozwanego, J. P. pochowany w grobie - ur. w (...) r. zm. 1907 - nie miał i nie mógł mieć brata J., ur. (...), którego ojciec F. zmarł w 1814 r. a zatem na 10 lat przed jego urodzeniem J. P., pochowanego w grobie, nadto oświadczył, że jest „ciotecznym wnukiem” A. B., podczas gdy nie budzi wątpliwości, iż takie pokrewieństwo mu nie przysługuje, a pytany o to na rozprawie zasłaniał się omyłkami; pozwany złożył we wniosku do (...) o warunkową zgodę na pochówek oświadczenie, iż przedłoży prawomocne postanowienie sądu o nabyciu spadku po Fundatorce, mimo że dokumentem takim nie dysponował, a przed Sądem nie potrafił wiarygodnie wyjaśnić tej rozbieżności; pozwany zeznał, że jego matka opiekowała się tym grobem od 1950 r., podczas gdy z dalszych jego zeznań wynika, z nie znała ona A. B. i nie utrzymywała z nią kontaktów, pomimo że zmarła w 1974 r. i nie było kwestionowane, że A. B. do swej śmierci sprawowała kult pamięci swoich Zmarłych w tym grobowcu;

3) naruszenie prawa materialnego, a to art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, poprzez: przyjęcie, że pozwanemu przysługiwało prawo do grobu Rodziny (...) w K. rodem z G. - jako dobro osobiste, pomimo tego, że nie jest najbliższą pozostałą rodzina Zmarłej osobą w rozumieniu art. 10 cyt. ustawy, ani osobą bliską; że działania pozwanego J. M. (1) i strony Pozwanej (...) zezwalających na warunkowy pochówek - były dokonane w granicach prawa i nie były działaniem bezprawnym - skoro w chwili wyrażenia przez (...) zgody na pochówek pozwany J. M. (1) nie legitymował się żadnym dokumentem potwierdzającym dziedziczenie po fundatorce, tym bardziej, że w aktach grobu widniały dwie decyzje odmawiające A. M. (2) prawa do grobu, w tym informacja o prawomocnym orzeczeniu Sądu w tym zakresie; poprzez przyjęcie, iż o bezprawności lub zgodności z prawem pochówku decyduje samo uprawnienie do grobu osoby dokonującej pochówku, a nie uwzględnienie przez Sąd konieczności uzyskania zgody pozostałych uprawnionych, jako przesłanka niezależna od uprawnienia do dysponowania grobem; poprzez uznanie że pochowanie w grobowcu O. M. (2) nie było działaniem bezprawnym mimo ustaleń Sądu co do tego, że pozwani nie tylko nie uzyskali zgody powódki i jej rodziny na pochówek w grobowcu, ale również wyraźnie stwierdzili, że otrzymanie takiej zgody nie uważali za istotne i o zgodę taką nikt nie zwracał się do osób bliskich w stosunku do ostatniej dysponentki grobu i osób tam pochowanych, których dane były w dyspozycji (...); przez przyjcie, iż pozwanym przysługuje prawo do grobu rodziny (...) – wywodzące się z dokonania w nim pochówku O. M. (2) juniora, O. M. (2) seniora i A. M. (2), mimo że były to działania bezprawne.

Wyrokiem z dnia 14 października 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki. Sąd Apelacyjny wskazał miedzy innymi, że wyrok wydany w sprawie I C 858/02/S, wiąże Sądy bez względu na to czy powódka była stroną w tej sprawie czy nie. Niniejszy proces nie mógł doprowadzić do zniweczenia prawa do grobu przyznanego tym wyrokiem pozwanemu, obejmującego ogół jego indywidualnych uprawnień majątkowych i niemajątkowych, gdyż w obecnej sprawie powódka żąda ustalenia jej indywidualnego prawa niemajątkowego do tego grobu: kultu pamięci osoby zmarłej. Powódka poniekąd z własnej winy nie brała udziału w tamtym procesie jako interwenientka uboczna, gdyż nie poinformowała zarządu cmentarza o swoim prawie do grobu. Nie uczyniła tego nawet w 2005 r., gdy dowiedziała się już o pochówku obcych osób. Nie była krewną A. B. a tylko powinowatą w stopniu nie objętym dyspozycją art. 10 ust. 1 pkt 5 ustawy o cmentarzach, pozwany nie wiedział o jej roszczeniach do grobu ani o tym, że tam bywa i zajmuje się grobem. W tych okolicznościach nie można, zdaniem Sądu Apelacyjnego, przypisać ani pozwanemu J. M. ani pozwanej Gminie działań sprzecznych z prawem czy też zasadami współżycia społecznego, w tym świadomego nie poinformowania powódki o procesie w 2002 r. Ustalenie prawa do grobu w rozumieniu art. 189 k.p.c. wywiera skutek ex tunc i w wyniku uzyskania przez pozwanego wyroku w sprawie I C 858/02/S doszło do zalegalizowania pochówku pierwszego jego krewnego, bowiem spełnił się z mocą wsteczną warunek pozwanej Gminy, uzyskania zgody Sądu. W konsekwencji, w ocenie Sądu, działania pozwanego J. M. ani pozwanej Gminy nie były bezprawne, gdyż w powyższych okolicznościach nie musieli oni uzyskać na pochówek zgody powódki skoro nie wiedzieli jej o istnieniu ani o jej prawie do grobu a dysponowali działającym z mocą wsteczną wyrokiem Sądu ustalającym prawo do grobu pozwanego. Wobec braku bezprawności działania pozwanych nie ma podstaw do żądanie ekshumacji zwłok ani do ustalenia nieistnienia prawa do dysponowania grobem przez pozwanego. Jeżeli bowiem pochowanie jego krewnych w tym grobie nie było bezprawne, to tym samym pozwanym, dla których pochowane osoby są najbliższe, przysługuje prawo do sprawowania kultu pamięci po nich. Zdaniem Sądu Apelacyjnego powódka nie może w rozpoznawanej sprawie kwestionować podstaw, które zadecydowały o treści wyroku wydanego w sprawie I C 858/02/S, gdyż takie działanie zmierza do weryfikacji prawomocnego wyroku, co jest sprzeczne z art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c. Pozwany przedstawił dokumenty dające podstawę do przyjęcia, że jego matka była daleką krewną A. B., z innej linii (...), czego powódka nie kwestionowała. Taki stan rzeczy wynika też z ustaleń w sprawie I C 966/82/S. W konsekwencji nie ma podstaw, zdaniem Sądu Apelacyjnego, by pozbawiać pozwanego prawa wynikającego z prawomocnego wyroku sądowego, który wywołał nieodwracalne skutki prawne.

W wydanym w wyniku skargi kasacyjnej powódki wyroku z dnia 17 lutego 2016 r. sygn. akt III CSK 84/15 Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 14 października 2014 r., sygn. akt I ACa 926/16 w części dotyczącej roszczenia o ustalenie, że pozwanym J. M. (1), O. M. (1), A. M. (1) i O. M. (2) nie przysługuje prawo do dysponowania grobem opisanym w pozwie i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. Sąd Najwyższy oddalił natomiast skargę kasacyjną w pozostałej części.

Sąd Najwyższy wskazał, że prawo do grobu ma charakter cywilnoprawny, a umowa o pochowanie zwłok jest czynnością cywilnoprawną zawartą przez osobę fizyczną z zarządem cmentarza, z której wynika szereg uprawnień dla osoby, dla której kult pamięci osoby zmarłej pochowanej w tym grobie, jest jej własnym dobrem osobistym. Suma tych uprawnień stanowi prawo do grobu (m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1970 r. III CZP 75/70, OSNCP 197117-8/127). Prawo to zostało wielokrotnie opisane przez Sąd Najwyższy jako mające dwojaki charakter: osobisty i majątkowy, przy czym na pierwszy plan wysuwają się elementy osobiste, do których zalicza się prawo do pochowania zwłok uprawnionego w wybranym przez niego miejscu, jeżeli dokonał takiego wyboru i obok zwłok jego bliskich, prawo opieki nad grobem, sprawowania kultu osoby tam pochowanej, podjęcia decyzji o pochowaniu innych osób bliskich itp. Prawo to ma także elementy majątkowe, takie jak np. ponoszenie wydatków związanych z utrzymaniem prawa do grobu oraz utrzymaniem samego grobu, jednak mają one charakter podrzędny w stosunku do decydujących elementów niemajątkowych (między innymi uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r. III CZP 155/94, OSNC 1995/3/52 oraz wyroki z dnia 19 kwietnia 1996 r. I CRN 53/96 i z dnia 7 maja 2009 r. IV CSK 513/08, nie publ.). Po pochowaniu pierwszych zwłok w grobie, o tym komu przysługuje i jak długo trwa prawo do tego grobu decydują okoliczności mające źródło w stosunkach osobistych wynikających z bliskości i kultu pomięci osoby zmarłej jaki żywią osoby jej bliskie, opiekujące się grobem. Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, po pochowaniu pierwszych zwłok w tej kwestii nie mają decydującego znaczenia przepisy ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych(jedn. tekst: Dz. U. z 2015 r., poz. 2126, ze zm.- dalej: „ustawa o cmentarzach”), w tym art. 10 ust. 1, mające charakter techniczny i porządkowy (między innymi wyrok z dnia 29 stycznia 2003 r. I CKN 1453/00, nie publ). Przysługujące osobie bliskiej prawo do grobu nie wygasa w szczególności wskutek nie uiszczenia opłat za grób ziemny ani wskutek tego, że inna osoba uzyskała zgodę zarządu cmentarza na pochowanie w wolnym miejscu innego zmarłego. Umowa zawarta z zarządem cmentarza obejmuje swoimi skutkami tylko umawiające się strony i nie unicestwia praw do grobu tego, kto wcześniej w tym grobie pochował zwłoki osoby bliskiej i kultywuje jej pamięć. Z tych względów zarządca cmentarza nie ma obowiązku zawiadomienia takiej osoby, że zamierza zawrzeć umowę z kimś innym (między innymi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r. II CKN 980/00, OSNC 2004/3/42). Wszystko to dotyczy w szczególności prawa do grobu murowanego lub grobowca z wieloma miejscami pochówku, do których, zgodnie z art. 7 ust. 3, nie mają zastosowania ograniczenia przewidziane wart. 7 ust. 1 i 2 ustawy o cmentarzach. Pochowanie w takim grobowcu zwłok osoby trzeciej bez zgody osoby, której przysługuje prawo do grobu stanowi naruszenie tego prawa także wtedy, gdy pochówku dokonano na podstawie umowy zawartej z zarządem cmentarza. Stanowi to bowiem obiektywnie rzecz oceniając naruszenia prawa do grobu.

Uwzględniając powyższe zasady Sąd Najwyższy stwierdził, że powódka nabyła prawo do przedmiotowego grobowca z chwilą pochowania w nim osoby dla niej bliskiej, jaką była A. B. i kultywowania jej pamięci przez opiekowanie się grobem. To prawo nie wygasło z chwilą zawarcia umowy przez zarząd cmentarza z pozwanym J. M. w 1998 r. ani z chwilą uprawomocnienia się wyroku wydanego w sprawie I C 858/02/S, gdyż wyrok ten nie niweczy prawa do grobu powódki ani nawet go nie dotyczy, lecz ustala jedynie prawo do tego grobu pozwanego. Wobec powódki, która nie była stroną w sprawie I C 858/02/S wyrok ten, w świetle art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c., nie jest wiążący. Z tego względu nie zastępuje zgody powódki koniecznej do pochowania w przedmiotowym grobowcu krewnych pozwanych M.. Pochowanie w grobowcu rodzinnym nieznanych powódce osób trzecich obiektywnie rzecz oceniając stanowiło naruszenie jej prawa do tego grobu związanego z kultem pamięci pochowanej tam babki i to zarówno w jego aspekcie niemajątkowym jak i majątkowym. W konsekwencji rację ma skarżąca, że pozwany J. M. powinien uzyskać jej zgodę na pochowanie w grobowcu swoich krewnych, a brak tej zgody spowodował naruszenie jej dobra osobistego w postaci prawa do przedmiotowego grobu.

Sąd Najwyższy wskazał, że w świetle art. 24 k.c. istotna jest bezprawność naruszenia rozumiana obiektywnie. Nie ma znaczenia czy naruszyciel wiedział, że narusza czyjeś prawo. Oznacza to, że samo przeświadczenie osoby, której zarzucono naruszenie dobra osobistego, iż nie naruszyła niczyjego prawa, nie usuwa bezprawności działania ani nie powoduje odpadnięcia przesłanki do żądania usunięcia skutków naruszenia. Ochrona polegająca na usunięciu skutków naruszenia dobra osobistego nie zależy bowiem od świadomości ani winy naruszającego (między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1981 r. II CR 297/81, nie publ. i z dnia 10 września 1999 r. III CKN 939/98, OSNC 2000/3/56). W konsekwencji, wbrew odmiennemu stanowisku Sądów obu instancji, w wyniku pochowania w przedmiotowym grobowcu zwłok trzech osób bliskich pozwanych, bez zgody powódki, doszło do bezprawnego naruszenia jej prawa do grobu, wobec czego przysługiwało jej, przewidziane wart. 24 k.c., roszczenie o usunięcie skutków tego naruszenia. Powódka sformułowała je jako żądanie ekshumacji zwłok pochowanych tam trzech osób. Jednak ocena adekwatności żądanego przez uprawnionego sposobu usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych w stosunku do sposobu i okoliczności samego naruszenia, należy zawsze do sądu. Dotyczy to w szczególności tak daleko idącego żądania jak ekshumacja zwłok. Sąd Najwyższy konsekwentnie dąży do maksymalnego ograniczenia stosowania tego środka jako ochrony dóbr osobistych, w imię dobra co najmniej równorzędnego jakim jest niezakłócanie spokoju osób zmarłych oraz ich najbliższych, dla których ekshumacja stanowi niewątpliwie przeżycie wyjątkowo traumatyczne. Ekshumacja może być zatem orzeczona tylko wtedy, gdy szczególne względy ochrony dóbr osobistych za tym przemawiają, regułą jest bowiem, że powinna zwyciężyć zasada niezakłócania spokoju zmarłych w zetknięciu z brakiem zgody osoby uprawnionej na pochowanie określonych zwłok (między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 1998 r. I CKN 729/97 i z dnia 29 stycznia 2003 r. I CKN 1453/00, nie publ.). Szczególny charakter ekshumacji jako środka usunięcia naruszenia prawa do grobu wyraża się w tym, że jego zastosowanie wymaga istnienia wyjątkowych okoliczności, które w tej sprawie nie występują. Przeciwnie, wszystkie okoliczności przemawiają przeciwko zastosowaniu tego środka. Po pierwsze osoby pochowane przez pozwanych należą do szerokiego kręgu krewnych rodziny, dla której grobowiec wzniesiono i które są tam pochowane, obok zresztą innych osób, nie będących członkami rodziny. Po wtóre nie podniesiono żadnych okoliczności, które z jakichkolwiek względów, także emocjonalnych, uniemożliwiałyby pochowanie trojga krewnych pozwanych razem z osobami już tam spoczywającymi. Taką okolicznością niewątpliwie nie jest podnoszona przez powódkę intencja jej babki czy też fundatorki, by w grobie pochowane były tylko kobiety. Pomijając, że taka wola jest bez znaczenia po pochowaniu pierwszej osoby, gdyż dalej decyduje już wola jej osób najbliższych, nie ulega wątpliwości, że w grobowcu pochowany był jako pierwszy mężczyzna i nadal tam spoczywa. Po trzecie pochowanie i pozostawienie w grobowcu trzech osób bliskich pozwanym nie uniemożliwiało do tej pory powódce, mieszkającej w Australii, spokojnego wykonywania kultu pamięci zmarłej babki A. B. i nie rodziło żadnych konfliktów w tym zakresie. Po czwarte fakt, że doszło do naruszenia jej prawa do przedmiotowego grobu nie tylko nie został w żaden sposób zawiniony przez pozwanych, lecz w ogóle pozostawał poza ich świadomością i wolą, a stało się tak z przyczyn leżących po stronie powódki. Wyjeżdżając na stałe za granicę nie zostawiła żadnej informacji w zarządzie cmentarza o swoich uprawnieniach do grobu ani nawet o swoim istnieniu, a w aktach zarządu była jedynie wzmianka z 1974 r. wskazująca dwie różne osoby o nieczytelnych nazwiskach jako chowające i płacące za pochówek z nieczytelnym adresem spoza Karkowa. Przez ponad 30 lat powódka nie kontaktowała się z zarządem cmentarza i nawet gdy stwierdziła, że w grobowcu pochowano nieznane jej osoby, nie sprawdziła ksiąg cmentarnych na tyle starannie, by od razu ustalić znajdującą się w nich sygnaturę akt sprawy I C 858/02/S i bezzwłocznie wystąpić z odpowiednim roszczeniem.

Z drugiej strony pozwani pochowali w grobowcu pierwszą osobę bliską za warunkową zgodą zarządu cmentarza, której warunek wypełnili z mocą wsteczną uzyskując w 2002 r. działający ex tunc wyrok ustalający ich prawo do grobu i pozostałe dwie osoby pochowali już w oparciu o ten wyrok. Wobec braku czytelnych i jednoznacznych wzmianek w księgach cmentarnych, nie ma podstaw by zarzucić im niedbalstwo w ustalaniu kręgu osób uprawnionych do grobu lub w oparciu o inne okoliczności przypisać winę za naruszenie prawa powódki do grobu. W konsekwencji, mimo trafności kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 24 k.c. przez bezpodstawne przyjęcie, iż naruszenie przysługującego powódce prawa do grobu nie było bezprawne, ostatecznie kasacyjny zarzut naruszenia tego przepisu przez nienakazanie ekshumacji zwłok trzech osób, okazał się nieskuteczny, bowiem w okolicznościach sprawy taki sposób usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych jest nieuzasadniony. Dlatego w zakresie żądania ekshumacji skarga kasacyjna została oddalona (art. 398 ¹⁴ k.p.c.).

Sąd Najwyższy wyraził stanowisko, że oddalenie powództwa o ekshumację i pozostanie w grobowcu pochowanych najbliższych krewnych pozwanych M., nie oznacza tym samym, że pozwani ci uzyskali pełne prawo do przedmiotowego grobu. Niewątpliwie uzyskali oni tym samym uprawnienie do odwiedzania grobu, palenia zniczy i składanie kwiatów oraz ewentualnie innych czynności związanych ściśle z możliwością okazania uczuć łączących ich z pochowanymi tam krewnymi. Jednak nie wyczerpuje to całości uprawnień składających się na prawo do grobu, a bezprawne pochowanie przez nich bliskich, nie mogło samo przez się prowadzić do uzyskania przez pozwanych pełnych - zarówno majątkowych jak i niemajątkowych - praw do przedmiotowego grobowca, w tym np. prawa do dalszego decydowania o pochowaniu w nim innych osób. Nadal zatem kwestią sporną i przedstawioną przez powódkę do rozstrzygnięcia Sądowi w rozpoznawanej sprawie pozostało to, czy pozwanym przysługuje prawo do grobu w pełnym zakresie czy też ograniczone do pewnych tylko czynności. Sąd Najwyższy wskazał, że oddalając roszczenie o ustalenie, że pozwanym M. nie przysługuje prawo do spornego grobu Sądy, niezależnie od stwierdzenia, iż prawo to powstało z samego faktu pochowania w grobowcu ich bliskich, powołały się także na wynikające z art. 365 § 1 k.p.c. związanie wyrokiem wydanym w sprawie IC 859/02/S ustalającym prawo pozwanego J. M. do spornego grobu. Sąd Najwyższy uznał ten argument za nietrafny. Wyrok wydany w powyższej sprawie nie ma prawomocności rozszerzonej i nie jest wiążący dla powódki, która nie była stroną w tym procesie. Zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. prawomocnym wyrokiem są między innymi związane wszystkie sądy we wszystkich sprawach. Są one związane w tym sensie, że w każdej rozpoznawanej sprawie muszą uznać za wiążące rozstrzygnięcie zawarte w sentencji prawomocnego wyroku i w oparciu o nie budować stan prawny sprawy rozpoznawanej przez siebie. Związanie sądu treścią prawomocnego wyroku wyraża nakaz przyjmowania, że w objętej tym orzeczeniem sytuacji stan prawny przedstawiał się tak, jak to wynika z sentencji wyroku. Jednakże, jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 grudnia 2012 r. II CSK 143/12 i z dnia 14 stycznia 2015 I CSK 1057/14 (nie publ.), jeżeli nie zachodzi tożsamość podmiotowa, to rozstrzygnięcie określonej kwestii prawnej w jednej sprawie nie wyłącza dopuszczalności dokonywania w innej sprawie jej wyjaśnienia i oceny oraz innego ustalenia. Osoby, które nie były stronami i których nie obejmuje rozszerzona prawomocność materialna wcześniejszego wyroku, nie są pozbawione możliwości realizowania swojego uprawnienia we własnej sprawie, także wtedy, gdy łączy się to z zakwestionowaniem oceny przesłanek orzekania, wyrażonej w innej sprawie. Wynika to z konieczności zapewnienia stronie prawa do sądu, umożliwiającego właściwą ocenę prawną. Sądy były zatem w rozpoznawanej sprawie związane ustaleniem, że pozwanemu w 2002 r. przysługiwało stwierdzone wyrokiem w sprawie I C 858/02/S prawo do przedmiotowego grobu, jednak powódka mimo to, mogła w obecnej sprawie dowodzić, że Sąd wydając powyższy wyrok nie znał wszystkich istotnych okoliczności faktycznych lub nie miał podstaw do ustalenia prawa pozwanego do grobu. Mogła zatem żądać ustalenia, że pozwanemu nie przysługuje obecnie ani nie przysługiwało także w 2002 r. prawo do spornego grobu, zaś Sądy obowiązane były zbadać to roszczenie merytorycznie i nie mogły odwołać się jedynie do art. 365 § 1 k.p.c. i związania wyrokiem wydanym w sprawie I C 858/02/S. Powinny były zbadać, czy rzeczywiście pozwanym przysługuje w pełnym zakresie prawo do tego grobu, jako ogół praw niemajątkowych i majątkowych, wynikających z okoliczności, których istnienie determinuje powstanie takiego prawa, czy też przysługują im tylko niektóre, ściśle określone uprawnienia niemajątkowe wynikające z faktu, że w grobowcu tym spoczywają trzy bliskie im osoby, pochowane wprawdzie z naruszeniem prawa do grobu powódki, lecz których ekshumacja nie została orzeczona jako nieuzasadniona w okolicznościach sprawy. W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał za uzasadniony kasacyjny zarzut naruszenia art. 365 § 1 w zw. z art. 382 k.p.c., co prowadziło do uchylenia zaskarżonego wyroku w części dotyczącej roszczenia o ustalenie, że pozwanym nie przysługuje prawo do przedmiotowego grobu i przekazania sprawy w tym zakresie tutejszemu Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 398 ¹⁵ k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 398 ²¹ k.p.c.).

Za nieuzasadniony Sąd Najwyższy uznał zarzut kasacyjny naruszenia art. 4 p.a.s.c. z 1986 r., w zw. z art. 244 § 1, art. 386 § 1 i art. 382 k.p.c., łączący się z prawem do grobu pozwanych. Jak bowiem wskazano wyżej, z chwilą pochowania pierwszej osoby, dla powstania prawa do grobu osób jej bliskich traci decydujące znaczenie stopień ich pokrewieństwa z pochowaną osobą, gdyż znaczenia nabierają okoliczności decydujące w świetle art. 23 k.c. o ich bliskości i pielęgnowaniu kultu pamięci osoby zmarłej. Nie jest zatem konieczne ścisłe ustalenie, i to na podstawie wyłącznie aktów stanu cywilnego, stopnia pokrewieństwa z osobą pochowaną osób ubiegających się o ustalenie ich prawa do grobu. Innymi słowy w takiej sytuacji akty stanu cywilnego nie są wyłącznym dowodem, w rozumieniu art. 4 p.a.s.c. z 1986 r., istnienia pokrewieństwa, jeżeli ma być ono jedynie przesłanką ustalenia stosunku bliskości koniecznego do stwierdzenia istnienia prawa do grobu. Sąd może ustalić tę bliskość - wynikającą także ze stopnie pokrewieństwa - w oparciu o wszystkie dowody, nie tylko w oparciu o akty stanu cywilnego.

Rozpoznając sprawę w zakresie, w jakim poprzedni wyrok Sądu Apelacyjnego został uchylony, tj. co do roszczenia powódki o ustalenie, że pozwanym J. M. (1), O. M. (1), A. M. (1) i O. M. (2) nie przysługuje prawo do dysponowania grobem opisanym w pozwie, Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powódki odnosząca się do powyższego roszczenia jest w znacznej części uzasadniona.

Sąd Apelacyjny rozpoznający sprawę ponownie związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy, na zasadzie art. 398 ²⁰ k.p.c.Związanie to oznacza, że sąd, któremu sprawa została przekazana, nie może przepisów prawa (materialnego i procesowego) interpretować odmiennie, niż to wynika z uzasadnienia orzeczenia zapadłego przed Sądem Najwyższym. Sąd, któremu sprawa zostaje przekazana do ponownego rozpoznania przez Sąd Najwyższy - inaczej niż stanowi to art. 386 § 6 k.p.c. odnośnie do wyroku sądu drugiej instancji - nie jest natomiast związany wskazaniami co do dalszego postępowania, nawet jeśliby znalazły się one w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy w ramach wymienionego artykułu nie może bowiem w ogóle wypowiadać się i przesądzać, czy i w jaki sposób określona okoliczność faktyczna powinna rzutować na przyszłe rozstrzygnięcie sprawy. (zob. wyrok SN z dnia 12 grudnia 2001 r., V CKN 437/00, LEX nr 54435; wyrok SN z dnia 13 stycznia 2010 r., II CSK 374/09, LEX nr 677771)

W niniejszej sprawie, uchylając poprzedni wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazując sprawę do ponownego rozpoznania, Sąd Najwyższy wyjaśnił prawną istotę sporu ale poczynił także kilka uwag i wskazań co do dalszego postępowania. Sąd Najwyższy uznał za błędne stanowisko Sądu Apelacyjnego poprzednio rozpoznającego sprawę, że prawo pozwanych do spornego grobu powstało z samego faktu pochowania w tym grobie ich bliskich, a nadto z wynikającego z art. 365 § 1 k.p.c. związania wyrokiem wydanym w sprawie IC 859/02/S ustalającym prawo pozwanego J. M. (1) do spornego grobu. Równocześnie wskazał, że bezprawne pochowanie przez nich bliskich, nie mogło samo przez się prowadzić do uzyskania przez pozwanych pełnych - zarówno majątkowych jak i niemajątkowych - praw do przedmiotowego grobowca, w tym np. prawa do dalszego decydowania o pochowaniu w nim innych osób. Niewątpliwie jednak pozwani uzyskali takie prawa, jak uprawnienie do odwiedzania grobu, palenia zniczy i składania kwiatów oraz ewentualnie innych czynności związanych ściśle z możliwością okazania uczuć łączących ich z pochowanymi tam krewnymi. Natomiast pozostałe uprawnienia związane z roszczeniem dotyczącym prawa do grobu powinny wynikać z innych okoliczności, z tym że nie jest decydujący stopień pokrewieństwa osoby ubiegającej się o to prawo z osobą w nim pochowaną lecz bliskość i pielęgnowanie kultu pamięci osoby zmarłej (art. 23 k.c.)

Skoro zatem Sąd Najwyższy rozpoznając skargę kasacyjną powódki przesądził, że w wyniku pochowania w przedmiotowym grobowcu zwłok trzech osób bliskich pozwanych, bez zgody powódki, doszło do bezprawnego naruszenia jej prawa do grobu a z faktu pochowania w tym grobie tych osób nie wynika dla pozwanych prawo do dysponowania grobem w pełnym zakresie, należało zbadać, czy prawo pozwanych wynika z innych okoliczności, powołanych w niniejszym postępowaniu. Sąd Okręgowy wskazał w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że podstawę faktyczną twierdzeń pozwanego w tym zakresie, stanowiły takie same, jak powołane w postępowaniu I C 858/02/S, okoliczności. Pozwany J. M. (1) powoływał się przede wszystkim na pokrewieństwo swojej matki z osobami z rodziny (...) pochowanymi w przedmiotowym w grobowcu. Z ustaleń Sądu pierwszej instancji wynika, że matka pozwanego, A. M. (2) była córką zmarłej w 1959 r. M. P. (2), zaś ta ostatnia była córką A. P.. Z kolei wstępnymi w linii prostej A. P. byli: H. P., J. P. oraz F. P., który był wspólnym przodkiem (krewnym) rodziny M. oraz pochowanych w spornym grobie: J. P. (który był bratem J. P.), E. P., M. P. (1) i Z. P.. Równocześnie ustalono, że pozwany J. M. (1) i jego rodzina nie mieli świadomości istnienia innych osób z rodziny (...), poza tymi, z którymi jego matka utrzymywała kontakty tj. M. P. (1) i W. P..

Powódka kwestionuje pokrewieństwo pomiędzy rodziną (...), z której pochodziła A. M. (2) a rodziną (...), których członkowie zostali pochowani w przedmiotowym grobie, a w każdym razie twierdzi, że nawet jeśli pokrewieństwo to występuje, to jest tak odległe, że pozwanym prawo do grobu w rozumieniu art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 2126) nie przysługuje. Należy jednak podkreślić, że powołany przepis nie stanowi podstawy powstania prawa do grobu. W wyroku z dnia 9 grudnia 2011 r., III CSK 106/2011 ( LexisNexis nr 3057512) Sąd Najwyższy wskazał, że „kult pamięci zmarłego, polega na przysługujących człowiekowi uprawnieniach, wypływających ze sfery uczuć i odczuć odnoszących się do postaci osoby zmarłej, okazywania szacunku dla wspomnień i pamięci o niej, urządzenia pogrzebu oraz nagrobka i decydowania o jego wystroju, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochronie przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych itp. (...) Artykuł 10 ustawy ma to znaczenie, że określa osoby, którym przysługuje prawo do pochowania w grobie; nie stanowi jednak materialnoprawnego źródła powstania prawa do grobu”. W kontekście powyższego oraz stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w niniejszej sprawie, za decydujące należy uznać nie ścisłe pokrewieństwo z osobą pochowaną, i to ustalone wyłącznie na podstawie dokumentów (akt stanu cywilnego), ale okoliczności świadczące w świetle art. 23 k.c. o bliskości i pielęgnowaniu kultu pamięci osoby zmarłej. Sąd może ustalić tę bliskość - wynikającą także ze stopnia pokrewieństwa - w oparciu o wszystkie dowody, nie tylko w oparciu o akty stanu cywilnego.

W ocenie Sądu Apelacyjnego materiał dowodowy niniejszej sprawy, także przedstawiony w postępowaniu apelacyjnym, nie dawał podstawy do ustalenia, że rodzinę M., w tym zmarłą A. M. (2), łączył z osobami z rodziny (...), pochowanymi w przedmiotowym grobie, taki stosunek bliskości, który uzasadniałby ich prawo do dysponowania grobem w pełnym zakresie. Pozwany J. M. (1) wprost przyznał w swoich zeznaniach (karta 416-418), że ani on sam ani jego matka A. M. (2), nie znali żadnej z osób pochowanych w grobowcu rodziny (...) i nie mieli z nimi żadnego kontaktu. Z jego zeznań nie wynika także, by jego matka, nie znając także A. B., ostatniej dysponentki grobu, sprawowała jej kult po jej śmierci, by i wcześniej odwiedzała grób, opiekowała się nim i czuła się emocjonalnie związana ze zmarłymi pochowanymi w tym grobie. Nie bez znaczenia jest także fakt, że A. M. (2) takiego związku nie zdołała wykazać w postępowaniach sądowych o ustalenie jej prawa do grobu, które zakończyły się dla niej niepomyślnie. Wprawdzie, jak wynika z zeznań J. M. (1), jego matka utrzymywała kontakty z niektórymi członkami rodziny (...), w tym kuzynką mieszkającą w W., jednakże fakt pokrewieństwa ani jego stopień, tych osób z osobami pochowanymi w przedmiotowym grobowcu, nie był mu znany. Nie mając zatem świadomości istnienia innych osób z rodziny (...), poza wyżej wymienionymi, pozwani nie posiadali dóbr osobistych, jakie miałyby im przysługiwać względem osób spoczywających w przedmiotowym grobie, w takim stopniu, by mogli rościć sobie prawo do tego grobu. Oceny tej nie zmienia analiza przedstawionych przez pozwanych w postępowaniu apelacyjnym dokumentów w postaci listów gratulacyjnych i telegramu, przesłanych, według twierdzeń pozwanych, z okazji ślubu rodziców A. M. (2) w 1912 roku. Dokumenty te mogą istotnie potwierdzać pokrewieństwo pomiędzy babką pozwanego a rodziną (...), której członkowie spoczywają w przedmiotowym grobie, jednakże jak wyżej wskazano, pokrewieństwo to, zwłaszcza tak odległe, ma jedynie pomocnicze znaczenie i nie przesądza o stosunku bliskości pozwanych bądź ich wstępnych ze zmarłymi. Tego stosunku bliskości nie wykazano ani w dacie pochowania w przedmiotowym grobie O. M. (2) juniora ani obecnie, jakkolwiek – jak wyżej wskazano – pozwanym przysługują takie prawa, jak uprawnienie do odwiedzania grobu, palenia zniczy i składania kwiatów oraz ewentualnie innych czynności związanych ściśle z możliwością okazania uczuć łączących ich z pochowanymi tam krewnymi.

W orzecznictwie powszechnie jest przyjmowane, że dobro osobiste w postaci prawa do grobu, chronione przepisami art. 23 i 24 k.c., stanowi prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej (art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i ch.z.) wraz z prawem do ekshumacji (art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy o cmentarzach i ch.z.) oraz prawo do kultywowania pamięci o niej. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94, OSNC 1995, Nr 3, poz. 52 oraz wyroki: z dnia 31 marca 1980 r., II CR 88/80, LEX nr 8222; z dnia 14 października 2011 r., III CSK 340/10, LEX nr 1095832). Pomimo tego, że prawo do grobu obejmuje także elementy majątkowe, to elementom osobistym przypada rola wiodąca. Kult pamięci zmarłego polega na przysługujących człowiekowi uprawnieniach wypływających ze sfery uczuć odnoszących się do osoby zmarłej, okazywania szacunku dla wspomnień i pamięci o niej, urządzenia pogrzebu oraz nagrobka i decydowania o jego wystroju, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochronie przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych itp. Elementy osobiste prawa do grobu, na skutek dokonania w nim pochówku, mają charakter przeważający i są związane z określoną osobą; jako prawa osobiste są niezbywalne i niedziedziczne. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2011 r., III CSK 106/11 - OSNC 2012/6/76).

Roszczenie powódki dotyczyło ustalenia, że pozwanym nie przysługuje prawo do dysponowania przedmiotowym grobem, jednakże tak sformułowane roszczenie nie mogło być uwzględnione w całości. Sąd Apelacyjny stoi bowiem na stanowisku, że prawo do dysponowania grobem obejmuje także taką część uprawnień niemajątkowych, które pozwanym bezsprzecznie przysługują, np. uprawnienie do odwiedzania grobu, palenia zniczy i składania kwiatów, załatwiania spraw z zarządem cmentarza w zakresie pochowanych tam członków rodziny M. (np. w przypadku ewentualnej ekshumacji, remontu zamieszczonych na tym grobowcu tablic im poświęconych), ochronie przed naruszeniami. Nie sposób jednak przyjąć, by pozwanym miało przysługiwać prawo do decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych. Z tego względu Sąd Apelacyjny uznał, że pozwanym nie przysługuje prawo do rozporządzania grobem, które w ocenie Sądu, jest pojęciem węższym w stosunku do prawa do dysponowania grobem i nie obejmuje takich form sprawowania kultu osób zmarłych, jakie pozwani mogą wykonywać z racji pochowania w przedmiotowym grobowcu osób im najbliższych, a wyżej wymienionych.

Mając na względzie powyższe, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok jak w sentencji na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., oddalając apelację w pozostałej części.

O kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego orzeczono według reguły z art. 100 k.p.c. znosząc je wzajemnie. Wymieniony przepis obejmuje zasadę kompensaty kosztów procesu, która znajduje zastosowanie w wypadku częściowego uwzględnienia żądań. Stanowi ona elastyczne dostosowanie zasady odpowiedzialności za wynik sprawy do sytuacji, w której obie strony są - w różnym albo w takim samym stopniu - wygrywającym i przegrywającym zarazem. Wzajemne zniesienie kosztów oznacza, że strony pozostają przy kosztach poniesionych w związku ze swym udziałem w sprawie. Powódka zaskarżyła apelacją dwa z dochodzonych przez siebie roszczeń; uzyskała natomiast zaspokojenie jedynie co do jednego z nich (w znacznej części), zatem wygrała sprawę w postępowaniu odwoławczym w połowie. W świetle stanowiska judykatury przy stosunkowym rozdzieleniu kosztów procesu należy ocenić ostateczny wynik sprawy; rozdzielenie kosztów nie musi wynikać z ich szczegółowego rachunkowego rozliczenia. W niniejszej sprawie były zatem podstawy do wzajemnego zniesienia kosztów procesu za drugą instancję, o czym orzeczono stosownie do treści art. 100 zd.1 k.p.c. jak w sentencji.