Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 lutego 2017 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Mariusz Broda (spr.)

Sędziowie: SSO Beata Piwko

SSR del. Monika Wrona- Zawada

Protokolant: starszy protokolant sądowy Agnieszka Baran

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 14 lutego 2017 r. w K.

sprawy z powództwa J. J.

przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście Powiatowemu w O.

o ustalenie nieważności czynności prawnej

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Rejonowego w Opatowie

z dnia 6 sierpnia 2015 r., sygn. akt I C 33/15

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Opatowie, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 52/17

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 6.08.2015r. Sąd Rejonowy w Opatowie oddalił powództwo J. J. wytoczone (tylko) przeciwko Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej (...) w likwidacji z siedzibą w P., o ustalenie nieważności:

- sporządzonej w formie aktu notarialnego za nr rep. (...) przed notariuszem R. S., umowy sprzedaży nieruchomości zawartej pomiędzy Rolniczą Spółdzielnią Produkcyjną (...) w P. w likwidacji, a E. C. i A. C.,

- sporządzonej w formie aktu notarialnego za nr rep. (...) przed notariuszem R. S., umowy sprzedaży nieruchomości zawartej pomiędzy Rolniczą Spółdzielnią Produkcyjną (...) w P. w likwidacji, a E. C. i A. C..

W uzasadnieniu Sąd I instancji w szczególności wyjaśnił, że powód nie ma interesu prawnego w ustaleniu w rozumieniu art. 189 kpc w zw. z art. 9 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 11.04.2003r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U.2012.803j.t.), bo nie łączyła go z w/w Spółdzielnią umowa dzierżawy nieruchomości będących przedmiotem wskazanej umowy sprzedaży, a wobec tego powództwo podlegało oddaleniu.

Wyrok w całości zaskarżył powód. W wywiedzionej apelacji zarzucił: błędną wykładnię art. 189 kpc, naruszenie art. 3 pkt. 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, pominięcie kwestii prawa pierwokupu, błędną wykładnię art. 693 kc, naruszenie art. 233 kpc.

Wobec powyższego skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez stwierdzenie nieważności w/w umowy.

Pozwany Skarb Państwa – Starosta Powiatowy w O. (efekt zmiany podmiotowej, o czym szerzej w dalszej części uzasadnienia) nie zajął żadnego stanowiska w postępowaniu apelacyjnym.

Sąd Okręgowy, zważył co następuje:

Apelacja, o ile prowadziła do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, okazała się zasadna.

W pierwszej kolejności wyjaśnienia wymaga zmiana, jaka nastąpiła po stronie pozwanej już na etapie postępowania apelacyjnego.

Pierwotnie pozwaną w postępowaniu przed Sądem Rejonowym, także w dacie przedstawienia akt z apelacją Sądowi Okręgowemu, pozostawała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna (...) w P., a więc podmiot wpisany do rejestru sądowego (odpis z Rejestru Spółdzielni (...) – k. 35) na podstawie przepisów obowiązujących do 1 stycznia 2001r. , tj. do dnia wejścia w życie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym. W związku z tym doniosłości nabrał przepis art. 9 ust. 2 a ustawy z dnia 20 sierpnia 1997r. Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. 1997.121.770). Stosownie do jego treści podmioty podlegające obowiązkowi wpisu do KRS zgodnie z przepisami ustawy, o której mowa w art. 1 tej ustawy, które były wpisane do rejestru na podstawie przepisów obowiązujących do dnia wejścia w życie tej ustawy i które do dnia 31 grudnia 2015r. nie złożyły wniosku o wpis do rejestru, uznaje się za wykreślone z rejestru z dniem 1 stycznia 2016r.

Jak wynika z informacji udzielonej przez Sąd Rejonowy w Kielcach X Wydział KRS – w piśmie z dnia 29 lipca 2016r. (k. 365) Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna (...)w P. wpisana do rejestru spółdzielni pod numerem (...), do dnia 31 grudnia 2015r. nie złożyła wniosku o wpis do KRS. Jest to dokument urzędowy w rozumieniu art. 244 § 1 kpc , a więc korzystający z domniemania prawdziwości u autentyczności, które nie zostały w żaden sposób wzruszone. Wobec tego wynikająca z niego okoliczność nie złożenia w/w wniosku o wpis nie budziła żadnych wątpliwości.

Stan wykreślenia Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej (...) w P. z rejestru, oznacza, że podmiot ten (wobec konstytutywnego charakteru wpisu) utracił osobowość prawną (art. 37 § 1 kc), a wobec tego i zdolność sądową (art. 64 § 1 kpc). Innymi słowy, Spółdzielnia utraciła byt prawny i nie występuje w obrocie (p. postanowienie SN z dnia 3 grudnia 1999r., ICKN 261/98, Lex nr 452824). Wobec tej specyficznej, także procesowo, sytuacji, powstało zagadnienie ewentualnego następstwa prawnego Spółdzielni, a w konsekwencji tego i przekształcenia podmiotowego w niniejszym postępowaniu. Rozważenie tej kwestii było możliwe jedynie w płaszczyźnie art. 9 ust. 2 b w/w ustawy przepisy wprowadzające ustawę o KRS. Stosownie do jego treści, Skarb Państwa nabywa nieodpłatnie w mocy prawa mienie podmiotów, o których mowa w ust. 2a. Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność z nabytego mienia za zobowiązania podmiotów, o których mowa w ust. 2a. Prawa wspólników, członków spółdzielni i innych osób uprawnionych do udziału w majątku likwidacyjnym wygasają z chwilą wykreślenia podmiotu z rejestru. Analiza tej regulacji prowadzi do kilku wniosków. Po pierwsze, wykluczyć należy sukcesję generalną Skarbu Państwa, w sytuacji utraty bytu prawnego podmiotu, który uprzednio wpisany do rejestru spółdzielni, nie złożył wniosku o wpis do KRS do dnia 31 grudnia 2015r. Po drugie, ustawodawca w w/w art. 9 ust. 2 a wyeksponował trzy przypadki, w których takie następstwo Skarbu Państwa winno wystąpić. Po trzecie, konstrukcja każdego z nich pozwala wprost udzielić odpowiedzi na pytanie o następstwo prawne Skarbu Państwa, bądź jego brak w płaszczyźnie prawa materialnego. Po czwarte, problem nabiera złożoności wówczas, kiedy trzeba udzielić odpowiedzi na pytanie o następstwo w płaszczyźnie procesowej i to wówczas, kiedy na etapie sporu w ramach toczącego się postępowania, zidentyfikowanie następstwa w sferze prawa materialnego pozostaje otwarte, bo dopiero wynik procesu pozwoli jednoznacznie stwierdzić, że do takiego następstwa obejmującego uprawnienia (art. 9 ust. 2 b zd. 1 w/w ustawy) , bądź obowiązki (art. 9 ust. 2b zd. 2 w/w ustawy), albo jedne i drugie, doszło. To wszystko prowadzi do konieczności stwierdzenia, czy Skarb Państwa uzyskuje status biernie legitymowanego w takim procesie, w którym dopiero jego wynik ostatecznie przesądzi o ewentualnym jego następstwie w sferze prawa materialnego lub jego braku, oczywiście w granicach wyznaczonych przepisem art. 9 ust. 2b w/w ustawy. Innymi słowy, ograniczenie rozważań tylko i wyłącznie do prostych konsekwencji następstwa prawnego w sferze prawa materialnego bez odniesienia ich do zagadnienia legitymacji procesowej biernej, rozumianej jako możność pozwania Skarbu Państwa, jako potencjalnego następcy prawnego podmiotu , który na skutek niedopełnienia obowiązku utracił byt prawny, oznaczałoby wykluczenie procesowej możliwości poszukiwania odpowiedzi na pytanie o to, czy takie następstwo w rozumieniu art. 9 ust. 2b w/w ustawy rzeczywiście wystąpiło, czy też nie. Skoro powód domaga się ustalenia nieważności czynności prawnych, które skutkowały przejściem prawa własności do nieruchomości z podmiotu, który z dniem 1 stycznia 2016r. utracił byt prawny, na pozwanych jej nabywców, to dopiero rozstrzygnięcie tego sporu pozwoli jednoznacznie udzielić odpowiedzi na pytanie, czy Skarb Państwa nabył mienie w/w RSP , skoro jedno z dwóch możliwych rozstrzygnięć przedmiocie ustalenia nieważności czynności prawnej, tj. to o charakterze pozytywnym , rodzi skutek ex tunc, a więc od daty samej czynności. Stąd konieczność wzięcia pod uwagę w niniejszym postępowaniu, na potrzeby rozważenia sfery procesowej, przepisu art. 9 ust. 2b zd. 1 w/w ustawy. Nie bez znaczenia dla wyprowadzonych przez Sąd Okręgowy wniosków pozostaje także przepis art. 9 ust. 2 b zd. 2 w/w ustawy, skoro dopiero wynik procesu najpierw może rozstrzygnąć o tym, czy Skarb Państwa nabył przedmiotowe nieruchomości (w wyniku ewentualnego stwierdzenia nieważności czynności prawnych), bo dopiero w konsekwencji takiego ewentualnego rozstrzygnięcia będzie możliwe udzielenie odpowiedzi na dalsze pytanie - o odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu prawa pierwokupu, na które powód się powołuje i z którego wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne.

Reasumując, Skarb Państwa wobec zaistniałych okoliczności oraz z uwagi na treści art. 9 ust. 2 b. zd. 1,2 w/w ustawy, od dnia 1 stycznia 2016r. jest biernie legitymowanym do udziału w niniejszym postępowaniu. Z tych względów Sąd Okręgowy bezpośrednio po zawieszeniu postępowania apelacyjnego na podstawie art. 177 § 1 pkt. 1 kpc, tego samego dnia podjął go już z udziałem Skarbu Państwa – reprezentowanego przez Starostę (...) (art. 9 ust. 2 j. w/w ustawy), bez udziału RSP (...) w likwidacji z siedzibą w P..

W tym miejscu jednoznacznie należy stwierdzić, że dotychczasowe rozważania w żaden sposób nie przesądzają ostatecznego wyniku ponownego postępowania przed Sądem Rejonowym, albowiem dotyczyły one jedynie zagadnienia samej legitymacji procesowej biernej na potrzeby udzielenia odpowiedzi na pytanie o to, czy Skarb Państwa wstąpił do niniejszego postępowania w miejsce RSP. Innymi słowy, sama legitymacja procesowa nie kreuje bezpośrednio odpowiedzi na pytanie o wynik procesu.

Kolejnym istotnym zagadnieniem, które w końcowym etapie postępowania apelacyjnego dostrzegła także strona pozwana, a które z urzędu wziął pod uwagę Sąd Okręgowy, było pozwanie tylko i wyłącznie jednej strony umów będących przedmiotem żądania pozwu i skutki procesowe z tego wynikające. Nie ulega żadnej wątpliwości, że konsekwencją żądania ustalenia nieważności czynności prawnej zgłoszonego przez osobę trzecią, jest obowiązek pozwania obu stron tej czynności prawnej. Jest to przypadek współuczestnictwa materialnego koniecznego w rozumieniu art. 72 § 1 pkt. 1 kpc, albowiem przedmiotem żądania jest ustalenie prawa, w sytuacji, w której współuczestnicy są podmiotami stosunku prawnego (wynikającego z umowy), który jako zewnętrzny wiąże podmioty prawa stanowiącego przedmiot procesu (p. m.in. Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego pod red. M. Manowskiej, str. 231, Wolters Kluwer Wyd.3; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie - I Wydział Cywilny z 2015-10-06, I ACa 990/15, Legalis nr 1399135). Innymi słowy, postępowanie może toczyć się tylko przeciwko obu podmiotom (zbywcy i nabywcy nieruchomości) łącznie. Skoro powód wypełnił obowiązek pozwania tylko częściowo, tj. w zakresie dotyczącym jednego ze wskazanych podmiotów, to rzeczą Sądu Rejonowego co do zasady było postąpienie najpierw zgodnie z treścią art. 195 § 1 kpc, a następnie zapozwanie nabywców nieruchomości zgodnie z art. 195 § 2 kpc. Sąd Rejonowy, wbrew temu co wynika z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wypełnił obowiązku wynikającego w pierwszej kolejności z treści art. 195 § 1 kpc, tj. nie zobowiązał strony powodowej do takiego oznaczenia osób – nabywców nieruchomości – dotychczas nie występujących w procesie po stronie pozwanej, by ich wezwanie było możliwe. Tej treści spostrzeżenie potwierdza analiza przebiegu postępowania, a w szczególności podejmowanych przez Sąd Rejonowy czynności. Żadna z tych ostatnich nawet nie zmierzała w kierunku wyznaczonym treścią przepisu art. 195 § 1 kpc, abstrahując od tego, że procesowo prawidłowa formuła dopełnienia obowiązku o jakim mowa winna mieć postać postanowienia sądu (p. postanowienie SN z dnia 9 stycznia 1968 r., I CZ 119/95, Legalis nr 13351).

Te zidentyfikowane przez Sąd Okręgowy braki w zakresie współuczestnictwa materialnego koniecznego po stronie pozwanej, nie mogły zostać uzupełnione na etapie postępowania apelacyjnego, bo taki zakaz wynika wprost z treści art. 391 § 1 kpc. Natomiast naruszenie przez sąd I instancji przepisu art. 195 § 1 i 2 kpc, sąd odwoławczy bierze pod uwagę z urzędu, w ramach naruszenia przez ten pierwszy prawa materialnego (p. m.in. postanowienie SN z dnia 6.02.2015r., IICZ 103/14, Legalis nr 1285309; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 2 lutego 2013r., IACa 829/12, Legalis nr 734208; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie - z dnia 6 października 2015r., I ACa 990/15, Legalis nr 1399135). Skoro brak zbadania przez sąd merytorycznych zarzutów strony, uzasadnia wniosek o nierozpoznaniu istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 kpc, to tym bardziej taka sytuacja zachodzi wówczas, gdy sąd zaniecha dokonania analizy merytorycznego aspektu dochodzonego roszczenia pod kątem przepisów, które jest zobowiązany wziąć pod uwagę z urzędu (p. m.in. postanowienie SN z dnia 6.02.2015r., IICZ 103/14, Legalis nr 1285309; w/w wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie).

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 4 kpc orzekł jak w sentencji.

Przed ponownym rozpoznaniem sprawy Sąd Rejonowy, uwzględniając już poczynione wyżej przez Sąd Okręgowy uwagi i spostrzeżenia, w pierwszej kolejności wypełni obowiązek wynikający z art. 195 § 1 kpc, wydając w tym zakresie stosowane postanowienie. O ile powód oznaczy, brakujące po stronie pozwanej osoby w sposób opisany w art. 195 § 1 kpc, to w następnej kolejności Sąd Rejonowy wezwie te osoby do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych – stosując tym samym przepis art. 195 § 2 kpc. Tylko i wyłącznie niemożliwość identyfikacji tych brakujących osób, ale dopiero po czynności uprzednio zainicjowanej w trybie art. 195 § 1 kpc, a następnie przy braku właściwej aktywności strony powodowej, wykluczałaby konieczność postąpienia w trybie art. 195 § 2 kpc, prowadząc w efekcie do konkluzji o braku legitymacji procesowej biernej. O ile natomiast zapozwanie na podstawie art. 195 § 2 kpc będzie możliwe, to Sąd Rejonowy powinien tego dokonać, a następnie rozpoznać sprawę z udziałem wszystkich współuczestników koniecznych po stronie pozwanej, identyfikując w pierwszej kolejności właściwy materialnoprawny model tego postępowania, którego granice wyznaczają już zgłoszone żądanie pozwu oraz zarzuty, a nadto wyznaczą zarzuty, które ewentualnie zgłoszą osoby zapozwane do udziału w sprawie. Następnie w kontekście tych koniecznych do zastosowania podstaw prawa materialnego, Sąd Rejonowy po przeprowadzonym postępowaniu dowodowym (uwzględniającym także inicjatywę procesową wezwanych do udziału w sprawie osób), poczyni kompletne i prawidłowe ustalenia co do wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla oceny żądania ustalenia nieważności tych dwóch w/w umów, a następnie dokona ich prawnomaterialnej analizy.

SSO Beata Piwko SSO Mariusz Broda SSR(del.) Monika Wrona-Zawada