Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 marca 2017 r.

Sąd Okręgowy w Białymstoku II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 24 marca 2017 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa W. O. (1)

przeciwko A. B. (1) i T. B.

o zachowek

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim

z dnia 9 listopada 2016 r. sygn. akt I C 561/16

I.  oddala apelację;

II.  zasądza solidarnie od pozwanych na rzecz powódki kwotę 120 (sto dwadzieścia) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu odwoławczym.

UZASADNIENIE

Powódka W. O. (1) domagała się zasądzenia od pozwanych A. B. (2) i T. B. solidarnie na jej rzecz kwoty 100 złotych tytułem częściowego roszczenia o zachowek po zmarłym w dniu (...) W. O. (2) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia doręczenia pozwanym wniosku o zawezwanie do próby ugodowej do dnia zapłaty oraz wnosiła, po ostatecznym sprecyzowaniu wniosku o zasądzenie od pozwanych na jej rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych wysokości 6-krotności stawki minimalnej.

Pozwani A. B. (1) i T. B. wnosili o oddalenie powództwa i zasądzenie solidarnie na ich rzecz od powódki zwrotu kosztów procesu, w tym zwrotu kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 9 listopada Sąd Rejonowy w Bielsku Podlaskim zasądził od pozwanych A. B. (1) i T. B. solidarnie na rzecz powódki W. O. (1) kwotę 100 z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia 24 marca 2016 roku do dnia zapłaty. Zasądził też od pozwanych A. B. (1) i T. B. solidarnie na rzecz powódki W. O. (1) kwotę (...) tytułem zwrotu kosztów procesu, w tym kwotę 137 tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego oraz nakazał pobrać solidarnie od pozwanych A. B. (1) i T. B. na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim) kwotę 2215,16 zł tytułem brakujących wydatków w sprawie.

Sąd I instancji poczynił następujące ustalenia faktyczne:

W dniu 19 czerwca 1991 roku B. O. (1) wraz z małżonką M. O. na podstawie umowy zatytułowanej jako umowa darowizny sporządzonej w formie aktu notarialnego przed notariuszem B. O. (2), wpisanego do Repertorium (...), przekazali synowi W. O. (2) niezabudowaną nieruchomość rolną, położoną w obrębie (...) C. i obrębie (...) S., gmina C. oznaczoną w ewidencji gruntów numerami geodezyjnymi (...) o łącznej powierzchni 14,22 ha. (dowód: k. 21-24 - umowa darowizny z dnia 19 czerwca 1991 roku, akta i dokumenty księgi wieczystej numer (...)).

W dniu 19 sierpnia 2008 roku zawarto pomiędzy W. O. (2) a pozwanymi w formie aktu notarialnego sporządzonego przed notariuszem W. Z. (Repertorium (...)) umowę darowizny powołanej wyżej nieruchomości. W dniu zawierania umowy darowizny z dnia 19 sierpnia 2008 roku W. O. (2) był ujawniony jako właściciel opisanej wyżej nieruchomości w dziale II księgi wieczystej prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Bielsku Podlaskim IX Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w H.. Pozwani darowiznę dokonaną przez W. O. (2) przyjęli do majątku wspólnego na prawach wspólności ustawowej w celu powiększenia własnego gospodarstwa rolnego w rozumieniu przepisów o podatku rolnym. W przedmiotowej umowie stawający oświadczyli, że umowę zawierają w trybie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „ Renty strukturalnej” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 ( Dz. U. z 2007 r., Nr 109, poz. 750) i że zostały spełnione przez nich warunki określone w §6 i 7 w/w rozporządzenia.(dowód: k 18-19- umowa darowizny z dnia 19 sierpnia 2008 roku, akta i dokumenty księgi wieczystej numer (...)).

Decyzją Kierownika Biura Powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w H. z dnia 23 września 2008 roku Nr (...) przyznano W. O. (2) rentę strukturalną w wysokości 954,44 złotych na okres od sierpnia 2008 roku do 10 listopada 2016 roku. ( dowód: k. 71-72- decyzja).

W. O. (2) zmarł (...) i na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim z dnia 28 marca 2012 roku w sprawie I Ns 418/12 spadek po nim na mocy ustawy nabyli: żona- powódka W. O. (1) w ½ części, ojciec B. O. (1) w ¼ części, siostrzeniec P. Z. (1) w 1/8 części i siostrzeniec P. Z. (2) w 1/8 części. ( dowód: k. 25-26 i akta I Ns 418/12 SR w Bielsku Podlaskim).

Na datę śmierci W. O. (2) nie pozostawił po sobie majątku. ( k.100- informacja ze Starostwa Powiatowego w H., k.80-82v- informacja z Urzędu Skarbowego w H.).

Sąd Rejonowy ustalił także, że powódka i W. O. (2) od lat 90-tych pozostawali z separacji faktycznej i nie zamieszkiwali ze sobą.

Powódka W. O. (1) w dniu 1 marca 2016 roku ( data stempla pocztowego) wniosła do Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim sprawę o zawezwanie do próby ugodowej, w której zawezwała pozwanych do próby ugodowej o zapłatę zachowku w wysokości 75 000 złotych. Przeciwnicy- pozwani kwestionowali roszczenie co do samej zasady i wysokości i do ugody pomiędzy stronami nie doszło. ( dowód: akta I Co 176/16).

W ocenie Sądu I instancji powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Sąd Rejonowy przytoczył regulacje dotyczące zachowku , w te odnoszące się do sytuacji , gdy spadkodawca za życia uczyni darowiznę pozbawiając spadkobierców dziedziczenia. Wskazał ,że w ustawodawstwach spotka się dwa rodzaje zabezpieczania interesów majątkowych najbliższych krewnych i małżonka zmarłego - system rezerwy oraz system zachowku. System rezerwy polega na tym, że spadek dzieli się na dwie części: część rozporządzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować, oraz rezerwę przeznaczoną wyłącznie dla uprawnionych. W systemie zachowku ustawodawca ustanawia dla nich roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, wyrażającej się na ogół ułamkiem wartości przewidywanego udziału uprawnionego w spadku, która ma mu gwarantować uzyskanie określonej korzyści ze spadku. Według konstrukcji przyjętej w kodeksie cywilnym, roszczenie o zachowek ma zapewnić uprawnionemu realną korzyść, niezależnie od woli spadkodawcy, gdyż ten może go jej pozbawić jedynie w drodze wydziedziczenia, dopuszczalnego w wyjątkowych sytuacjach (art. 1008-1010 k.c.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 k.c.), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 k.c.). Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 2 k.c.). W razie gdy uprawniony jest jednocześnie spadkobiercą, a powołanie do spadku nie pokrywa nawet jego uprawnienia z tytułu zachowku, przysługuje mu roszczenie do pozostałych spadkobierców o zapłatę sumy pieniężnej, potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 §2 k.c.).

Sąd Rejonowy powołał się na art. 991 § 1 k.c., zgodnie z którym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Ze wskazanego przepisu sąd ten wywiódł , że zobowiązanym z tytułu zachowku w pierwszej kolejności jest spadkobierca, ale uzupełnieniem tego przepisu jest art. 1000 k.c., który stanowi, iż w sytuacji gdy uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać, niejako subsydiarnie, od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku (art. 1000 § 1 k.c.). Takie samo roszczenie przysługuje uprawnionemu w sytuacji gdy w ogóle nie istnieje spadkobierca, w stosunku do którego można by skierować swoje roszczenie na podstawie art. 991 § 2 k.c. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku, jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s. 1182; J. Kremis, B. Burian (w:) E. Gniewek, Komentarz, s. 1623). Zatem w sytuacji, gdy spadkodawca dokonała na rzecz osób trzecich darowizny, której przedmiot obejmuje cały spadek, to w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do tych osób jako obdarowanych na podstawie art. 1000 k.c. Przepis ten pozostaje w związku z art. 993 k.c., który stanowi, że do wartości czystego spadku, który w takiej sytuacji jest równy zeru, dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę zarówno na rzecz spadkobierców powołanych czy osób uprawnionych do zachowku, jak i na rzecz osób obcych, i to niezależnie od tego czyj zachowek się oblicza." (vide: E. Gniewek, op. cit. s. 1510). Analogicznie przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 stycznia 2008r. (III CSK 255/07, Lex nr 369707) stwierdzając, że „jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 k.c.” Innymi słowy, sytuacją, w której uprawniony nie może otrzymać należnego zachowku od spadkobiercy jest stan, w którym darowizny dokonane na rzecz osoby trzeciej z pominięciem spadkobiercy, wyczerpują cały spadek. W uzasadnieniu powołanego wyżej orzeczenia, Sąd Najwyższy przypomniał, że „ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca ( art. 991§2 k.c.), ale kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkobiercy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku”. Odpowiedzialność obdarowanego nie ogranicza się jednak wyłącznie do uzupełnienia zachowku, ponosi on odpowiedzialność nawet za cały zachowek uprawnionego, chociaż wyłącznie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny ( por. Zachowek w polskim prawie spadkowym autorstwa Pawła Książka, wydanie 1, LexisNexis, Warszawa 2010).

Wskazując na wyżej omówione podstawy prawne Sąd Rejonowy uznał ,że co do zasady powódce jako spadkobiercy ustawowemu W. O. (2) przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa o zachowek, gdyż w przypadku, gdyby spadkodawca pozostawił po sobie majątek odziedziczyłaby ona ½ części spadku.

Sąd I instancji nadał kluczowe znacznie ocenie charakteru łączącej W. O. (2) i pozwanych umowy z dnia 19 sierpnia 2008 roku gdyż zasadniczy spór pomiędzy stronami oscylował właśnie w zakresie tej kwestii. Powódka wywodziła bowiem, że przedmiotowa umowa miała charakter umowy darowizny i dlatego winna być uwzględniana przy ustaleniu substratu należnego jej zachowku. Pozwani odmiennie natomiast interpretowani w/w czynność wskazując, że przekazanie gospodarstwa rolnego nie nastąpiło na podstawie typowej umowy darowizny uregulowanej w przepisach kodeksu cywilnego, umowa została zawarta w celu uzyskania przez spadkodawcę renty strukturalnej, stąd nie może to zostać doliczone do spadku i uwzględnione przy obliczania zachowku.

Dokonując interpretacji i oceny umowy z dnia 19 sierpnia 2008 roku Rep. (...) Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że przedmiotowa umowa miała charakter typowej umowy darowizny.

Sąd ten zauważył ,że przekazanie na rzecz pozwanych A. B. (1) i T. B. gospodarstwa rolnego miało na celu uzyskanie przez W. O. (2) renty strukturalnej, tym niemniej uznał ,że w obecnym stanie prawnym brak jest podstaw do konstruowania odrębnego, pozakodeksowego typu umowy – umowy przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną. Sąd Rejonowy wskazał ,że „przekazanie gospodarstwa rolnego” występowało w ustawodawstwie przede wszystkim w ustawie z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140 ze zm.) oraz w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. z 1989, Nr 24, poz.133 ze zm.) i było kwalifikowany jako odrębny, pozakodeksowy typ umowy. Stąd też na gruncie rozporządzenia Rady Ministrów 30 kwietnia 2004r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U nr 114 poz. 1191 ze zmianami), które również posługuje się pojęciem „przekazanie gospodarstwa rolnego” może nasuwać się skojarzenie z umową przekazania gospodarstwa rolnego przewidzianą w cytowanych ustawach o świadczeniach emerytalnych rolników z 1977 r. i 1982 r. Podniósł ,ze w doktrynie podkreśla się jednak, że mimo iż w ww. rozporządzeniu pojawia się wyrażenie „przekazania gospodarstwa rolnego” to analiza przepisów regulujących rentę strukturalną (ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Dz. U. Nr 64, poz. 427 ze zm. oraz zacytowanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. ) wskazuje, że wyrażenie to zostało użyte jedynie w celach techniczno- redakcyjnych. Do wniosku takiego prowadzi fakt, że ustawodawca nie określa bliżej treści umowy, odsyłając w tej mierze do wymagań określonych w odrębnych przepisach, zaznacza jedynie, że powinna zawierać oświadczenia stron umowy o spełnieniu warunków dotyczących przekazania oraz spełnienia warunków dotyczących nabywcy lub dzierżawcy. Okoliczności te prowadzą do wniosku, że ustawodawca nie wprowadza jakiejś nowej umowy o przekazaniu gospodarstwa a zawarte w rozporządzeniu wyrażenie „umowa przekazania gospodarstwa rolnego” oznacza każdą przewidzianą w Kodeksie cywilnym i sporządzoną w formie aktu notarialnego odpłatną lub nieodpłatną umowa przenosząca własność nieruchomości, w szczególności umowę sprzedaży, darowizny, dożywocia lub zamiany gospodarstwa rolnego (użytków rolnych) na inny przedmiot własności. Sąd Rejonowy zwrócił też uwagę ,że w literaturze przedmiotu akcentuje się , że cel przekazania stanowi tylko motyw (pobudkę), a nie podstawę prawną (causa) umowy. Istotne jest przy tym, że odmowa przyznania renty przez organ administracyjny nie rzutuje na problem ważności umowy. {por. m.in. S. R. (...). Problematyka prawna” LexisNexis, Warszawa 2009 s.825 i n.; Roman Budzinowskiego „Przekazanie gospodarstwa rolnego za rentę strukturalną w praktyce notarialnej” (Rejent nr 10 (162), październik 2004) oraz Radosław Pastuszko „Klasyfikacja (typy) umów przekazania gospodarstwa rolnego za świadczenia emerytalno-rentowe” (Rejent, 11 (187)/2006)} . To, że strony w umowie z dnia 19 sierpnia 2008 roku w swej treści odwoływały się do przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. a strony złożyły oświadczenie , że umowę zawierają w trybie tego rozporządzenia oraz , że Kierownik Biura Powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa postanowieniem z dnia 112 sierpnia 2008 roku orzekł o spełnieniu warunków do uzyskania renty strukturalnej – to nie świadczy to o tym ,że umowa nie stanowi umowy darowizny. Wszystkie te okoliczności dowodzą jedynie jaka była pobudka zawarcia umowy przez pozwanych a spadkodawcę.

Za trafnością oceny, że w przedmiotowej sprawie mamy do czynienia z umową darowizny przemawia także , w ocenie Sądu Rejonowego , sama nazwa umowy, która została zatytułowana właśnie jako „ darowizna”, jej forma, a także treść § 3 umowy, z którego wynika, że W. O. (2) daruje pozwanym niezabudowaną nieruchomość szczegółowo opisaną w §1 umowy, a pozwani oświadczyli, że powyższą darowiznę przyjmują do majątku wspólnego na prawach wspólności ustawowej na powiększenie własnego gospodarstwa rolnego. Akt ten w rozumieniu przepisów k.p.c. jest dokumentem urzędowym ucieleśniającym i wyrażającym określoną czynność prawną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2000 r., IV CKN 1083/00). Są to więc essentialia negoti umowy darowizny. Także odzyskanie darowanego gospodarstwa przez darczyńcę może nastąpić wyłącznie przez odwołanie darowizny w trybie art. 898§1 k.c., a więc w oparciu o regulację przewidzianą dla tejże umowy przepisami k.c., a to również świadczy, że przedmiotowa umowa winna być traktowana jako typowa umowa darowizny, którą uwzględniana przy ustalaniu prawa do zachowku.

Sąd I instancji przyjął nadto za własne stanowisko zaprezentowane w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie III CZP 136/10, zgodnie z którym „Ustawodawca, poza wskazanymi wyjątkami nie zdecydował się na uzależnienie doliczania wartości świadczeń na podstawie umów darowizny do substratu zachowku od ich przedmiotu, nie uzależnił także kwestii doliczenia darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma znaczenia czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy też uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym k.c.”.

Biorąc pod uwagę powyższe, brak jest w ocenie Sądu Rejonowego podstaw do zakwalifikowania umowy z dnia 19 sierpnia 2008 r. w inny sposób niż umowa darowizny.

Pozwani kwestionowali roszczenie nie tylko co do samej zasady, ale i także co do wysokości żądania.

Wobec braku zgody co do wartości nieruchomości położonej w obrębie C. i S. składającej się z działek oznaczonych numerami geodezyjnymi: (...) Sąd Rejonowy dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości Z. P. na okoliczność ustalenia wartości przedmiotowych gruntów według stanu na datę dokonania darowizny i według aktualnych cen (k. 87v). Biegły sądowy w oparciu o dowody zgromadzone w sprawie i oględziny ustalił wartość tych składników majątkowych na łączną kwotę 301 053 złotych po dokonaniu szacunku metodą korygowania ceny średniej ( k. 107-142) i pisemną opinię podtrzymał słuchany na rozprawie w dniu 26 października 2016 roku (k. 216v-217) oraz składając odpowiedź na zarzuty zgłoszone przez pełnomocnika pozwanych(k. 180-90).

W ocenie Sądu I instancji , opinia biegłego sądowego posiada niezaprzeczalny walor dowodowy. Jest jasna, spójna, pełna, brak w niej wewnętrznych sprzeczności, które mogłyby ją podważyć. Pełnomocnik pozwanych nie przedstawił logicznych argumentów na poparcie prezentowanej przez siebie tezy, nie zdołał dyskredytować prawidłowości ustaleń i wniosków końcowych biegłego, a zatem opinia biegłego sądowego Z. P. została uznana przez Sąd za wiarygodną i stanowiła podstawę orzekania.

Przyjęta przez biegłego wartość stanowi więc tzw. substrat wymiaru zachowku. Powódka, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego uzyskałaby udział w wysokości 1/2 części. Otrzymaną w ten sposób wielkość jej udziału należało Sąd Rejonowy pomnożył przez ułamek wyrażających roszczenie o zachowek (w niniejszej sprawie 1/2), co daje ułamek w wysokości 1/4 części, co kwotowo wynosi 75 263,25 złotych.

Ponieważ powódka W. O. (1) wystąpiła z roszczeniem częściowym o zapłatę zachowku w kwocie 100 złotych, powództwo zostało uwzględnione w całosci.

O odsetkach ustawowych Sąd rejonowy orzekł na podstawie art. 481 k.c. zasądzając od pozwanych roszczenie główne z odsetkami liczonymi od daty 24 marca 2016 roku do dnia zapłaty, tj. od daty doręczenia pozwanym wniosku zawezwanie próby ugodowej. Sąd Rejonowy wskazał , iż w orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, a także w poglądach doktryny przeważa stanowisko, że roszczenie o zachowek ma charakter bezterminowy i jego wymagalność podlega ustaleniu na podstawie art. 455 k.c. ( tak SN w wyroku z dnia 22 maja 2013 roku, sygn. akt III CSK 319/12). Oznacza to, że zachowek powinien być zapłacony przez zobowiązanego niezwłocznie po wezwaniu, a zatem jeśli dłużnik nie spełni świadczenia w wyznaczonym przez wierzyciela terminie, to od tej chwili należą się uprawnionemu odsetki. W orzecznictwie przyjmuje się także, że nawet jeśli kwota roszczenia jest sporna, a we wniosku o zawezwanie do próby ugodowej jest podana konkretna suma roszczenia i okoliczności faktyczne, to taka próbę traktuje się ja zawezwanie dłużnika do zapłaty, a więc od tego momentu możliwe jest naliczanie odsetek. ( tak wyrok SN z dnia 5 sierpnia 2014 roku, I PK 20/14).

Sąd Rejonowy nie znalazł również podstaw, aby pozbawić powódkę całkowicie czy też częściowo prawa do zachowku w wyniku zastosowania art. 5 k.c.

Rozważając kwestie nadużycia prawa przez powódkę , Sąd I instancji wskazał ,że przepisy księgi IV k.c. nie przewidują możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku , ale w uchwale z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, Sąd Najwyższy dopuścił, w wyjątkowych wypadkach, obniżenie należności z tego tytułu na podstawie art. 5 k.c. w szczególności przy uwzględnieniu klauzuli zasad współżycia społecznego i stanowisko to sąd orzekający podzielił, jednak w okolicznościach rozpoznawanej sprawy - nie znalazł podstaw do uznania, że działanie powódki czyniącej użytek z przysługującego jej prawa jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i z tej przyczyny nie zasługuje na ochronę w pełnym zakresie. Sąd Rejonowy podniósł ,że wskazana sprzeczność z zasadami współżycia zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Dokonując osądu roszczenia o zachowek w tym aspekcie trzeba przy tym mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy słuszności, na które powoływał się pełnomocnik pozwanych nie przemawiają , w ocenie Sądu Rejonowego , za uznaniem roszczenia powódki jako moralnie negatywnego. Wprawdzie powódka i spadkodawca od 1995 roku pozostawali w separacji faktycznej i nie utrzymywali ze sobą kontaktów, jednakże przy ocenie postawy powódki W. O. (1) nie można, zdaniem sądu I instancji , pominąć przyczyn, które doprowadziły do rozłąki małżonków O.. Sąd ten podkreślił , że decyzja powódki o separacji z W. O. (2) nie była związana ze złą wolą i chęcią opuszczenia spadkodawcy bez przyczyny, lecz działania powódki były związane z chorobą alkoholową spadkodawcy i jego zachowaniem w stosunku do powódki i rodziny.

Także podniesiony przez stronę pozwaną zarzut przedawnienia roszczenia nie mógł, w ocenie Sądu Rejonowego , odnieść skutku procesowego.

Sąd Rejonowy dokonał analizy przepisów dotyczących przedawnienia roszczenia o zachowek . Wskazał ,że przepis art. 1007 k.p.c. w obecnym brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 18 marca 2011 roku o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. 2011.85.458 z dnia 2011.04.22) ustanawia 5-letni termin przedawnienia roszczenia o zachowek. W chwili otwarcia spadku po W. O. (2) tj. na datę(...) w/w art. przewidywał 3-letni termin przedawnienia. Jednakże art. 8 wyżej cytowanej ustawy przedłużył w/w termin do 5 lat wskazując, że „ do roszczeń, o których mowa w art. 1007 ustawy, o której mowa w art. 1, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych, stosuje się przepisy tego artykułu w brzmieniu nadany niniejszą ustawą”. W realiach niniejszej sprawy roszczenie o zachowek przedawniłoby się z upływem 5 lat od daty otwarcia spadku tj. z dniem (...). Pozew w niniejszej sprawie został złożony 25 kwietnia 2016 roku, lecz nie oznacza to, że roszczenie o zachowek jest przedawnione. Z analizy akt sprawy I Co 176/16 wynika, że powódka w dniu 1 marca 2016 roku złożyła wniosek o zawezwanie do próby ugodowej, co skutkowało- w ocenie Sądu I instancji- przerwaniem biegu przedawnienia w myśl art. 123 k.c. i art.124 k.c. Sąd Rejonowy nie podzielił przy tym stanowiska strony pozwanej wskazującego, że wniosek powódki złożony w sprawie I Co 176/16 nie przerwał biegu przedawnienia roszczenia. Sąd ten uznał bowiem, że wniosek W. O. (1) o zawezwanie do próby ugodowej miał na celu ugodowe załatwienie stosunków między stronami, wobec czego należało się przyjąć, iż pierwsze zawezwanie jest ze strony uprawnionego czynnością podjętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia roszczenia, a to skutkowało przerwaniem biegu przedawnienia roszczenia.

O kosztach procesu Sąd Rejonowy rozstrzygnął zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu na podstawie art. 98 k.p.c. obciążając nimi w całości stronę pozwaną. Na powyższe koszty złożyły się : 30- złotych tytułem opłaty sądowej od pozwu, 17 złotych tytułem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa, kwota 2825,94 złotych tytułem kosztów opinii biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości, kwota 265,31 złotych tytułem wynagrodzenia biegłego Z. P. za sporządzenie odpowiedzi na zarzuty, kwota 123,91 złotych tytułem wynagrodzenia w/w biegłego za udział w rozprawie dniu 1 listopada 2016 roku i dojazd za rozprawę oraz kwota 120 złotych tytułem kosztów zastępstwa procesowego ustalona w oparciu o §2 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych. Sąd Rejonowy nie uwzględnił przy tym wniosku pełnomocnika powódki o przyznanie kosztów zastępstwa procesowego w maksymalnej wysokości tj. 6-krotności stawki minimalnej. Po pierwsze, to powódka była inicjatorką procesu, a więc to ona decydowała jakiej kwoty będzie się domagała od pozwanych tytułem roszczenia częściowego. Skoro zatem jako żądanie częściowe wskazała jedynie kwotę 100 złotych ( gdy w jej ocenie roszczenie całościowe to kwota kilkudziesięciu tysięcy złotych) to nie powinna ,zdaniem Sądu Rejonowego , domagać się podwyższenia stawki minimalnej. Ponadto nakład pracy pełnomocnika powódki nie był na tyle znaczy, aby uzasadniał przyznanie kosztów zastępstwa procesowego w podwyższonej stawce, zwłaszcza, że sprawa była rozpoznawana merytorycznie jedynie na dwóch terminach rozpraw.

Apelację od powyższego wyroku wnieśli pozwani. Zaskarżyli oni wyrok w całości i zarzucili mu:

1.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 993 k.c. w zw. z art. 1000 § 1 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że umowa darowizny z dnia 19.08.2008 r. Rep. (...) miała charakter typowej umowy darowizny, przez co powinna być uwzględniona przy ustalaniu substratu zachowku należnego powódce, podczas gdy umowa ta została zawarta w celu uzyskania renty strukturalnej, w związku z czym nie miała charakteru typowej umowy darowizny uregulowanej w Kodeksie cywilnym, a zatem brak jest podstaw do doliczenia tej umowy do spadku;

2.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 65 § 2 k.c. i art.353(l) k.c. poprzez ich błędną wykładnię polegającą na niewłaściwej ocenie postanowień umowy darowizny z dnia 19.08.2008 r. Rep. (...)i przyjęcie, że jest to typowa umowa darowizny uregulowana w Kodeksie cywilnym, podczas gdy w umowach należy badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na dosłownym brzmieniu jej nazwy, w szczególności gdy z treści czynności prawnej jednoznacznie wynika, że została zawarta w trybie Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2007 .r w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznania pomocy finansowej w ramach działania „Renty Strukturalne" objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013., a intencją darczyńcy podczas zawierania umowy było uzyskanie w zamian renty strukturalnej;

3.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 889 pkt 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie i uznanie umowy będącej przedmiotem wykładni za typową umowę darowizny, podczas gdy nie stanowią darowizny bezpłatne przysporzenia wynikające z umów uregulowanych innymi przepisami, tj. w niniejszym przypadku przepisami Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2007 .r w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznania pomocy finansowej w ramach działania „Renty Strukturalne" objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013;

Ponadto, z ostrożności procesowej zarzucili:

4.  naruszenie prawa materialnego, tj. 991 § 1 k.c. w zw. z art. 5 k.c. poprzez ich błędną wykładnię i przyjęcie, że o nadużyciu prawa przez żądanie zachowku przez powódkę decydują okoliczności istniejące na płaszczyźnie uprawniony do zachowku-zobowiązany do jego zapłaty, nie uprawniony-spadkodawca, podczas gdy przyznanie powódce zachowku pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego z uwagi na rażąco naganne zachowanie powódki względem męża polegające na opuszczeniu go, nieinteresowaniu się jego losem przez 15 lat do momentu śmierci, zaprzestaniu kontaktów, nieudzielaniu jakiegokolwiek wsparcia duchowego i finansowego, nieobecności na pogrzebie, nie partycypowaniu w organizacji i kosztach pogrzebu oraz pobraniu od pozwanych „wynagrodzenia" za złożenie podpisu współmałżonka koniecznego do skutecznego złożenia wniosku przez spadkodawcę o przyznanie renty strukturalnej;

5.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 481 § 1 i 2 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i zasądzenie od kwoty wskazanej w pozwie odsetek za opóźnienie od daty doręczenia pozwanym wniosku o zawezwanie do próby ugodowej bez wskazania, że chodzi o odsetki ustawowe, podczas gdy roszczenia o zachowek stają się wymagalne z chwilą określenia przez sąd jego wartości czyli od dnia zasądzenia zachowku, a ponadto, gdy stopa odsetek za opóźnienie nie jest oznaczona należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych;

6.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 123 § 1 k.c. w zw. z art. 1007 § 2 k.c. poprzez ich błędną wykładnię i przyjęcie, że zawezwanie do próby ugodowej złożone przez powódkę spowodowało przerwanie biegu przedawnienia roszczenia o zachowek, podczas gdyoczywistym jest, że czynność ta nie była podjęta bezpośrednio w celu dochodzeniaroszczenia, a jedynie w celu przerwania biegu przedawnienia, co potwierdza fakt, żepowódka pierwotnie próbowała unieważnić umowę darowizny z dnia 19.08.2008 r., lecz powództwo zostało oddalone wyrokiem Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim z dnia 08.03.2016 r. (I C692/15), w związku z czym powódka miała możliwość złożenia powództwa o zapłatę zachowku w przewidzianym prawem terminie do 25.03.2016 r., lecz z tego prawa świadomie nie skorzystała;

7.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj. art. 233 § 1 i 2 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów przeprowadzonych w sprawie, dokonanej wybiórczo, wbrew zasadom logiki i doświadczenia życiowego, w sposób sprzeczny z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, polegające na przyjęciu, że działania powódki polegające na opuszczeniu męża na 15 lat przed jego śmiercią i całkowitym braku zainteresowania jego losem, wręcz żądaniu wynagrodzenia za złożenie podpisu koniecznego do skutecznego złożenia wniosku przez spadkodawcę o przyznanie renty strukturalnej, nie udzielaniu jakiejkolwiek pomocy wbrew obowiązkom wynikającym z instytucji małżeństwa były związane z chorobą alkoholową spadkodawcy, podczas gdy opierało się to jedynie na twierdzeniach powódki niepopartych żadnymi wiarygodnymi dowodami przedłożonymi na tę okoliczność, a ponadto nawet, gdyby przyjąć, że spadkodawca nadużywał alkoholu, czemu pozwani przeczą, to powódka jako małżonka obowiązana była do udzielenia pomocy mężowi;

8.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj. art. 233 § 1 i 2 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c., poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów przeprowadzonych w sprawie, dokonanej wybiórczo, wbrew zasadom logiki i doświadczenia życiowego, w sposób sprzeczny z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego polegające na bezzasadnym przyjęciu, że opinia biegłego sądowego z zakresu geodezji i szacowania nieruchomości mgr. inż. A. P. jest rzetelna, kompletna i przekonująca, podczas gdy biegły zastosował niemiarodajną metodę wyceny nieruchomości i pominął istotne cechy

9.  znacznie obniżające wartość przedmiotowej nieruchomości.

Mając powyższe na uwadze skarżący wnieści o:

1. zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości;

2. zasądzenie od powódki solidarnie na rzecz pozwanych kosztów procesu za obie instancje, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego w wysokości sześciokrotności stawki minimalnej.

Sąd Okręgowy zważył , co następuje:

Apelacja pozwanych okazała się nieuzasadniona. Wbrew jej zarzutom Sąd Rejonowy nie dopuścił się naruszenia prawa materialnego uznając, iż umowa darowizny zawarta przez rolnika w celu uzyskania renty strukturalnej jest umową darowizny, której uczynienie skutkuje odpowiedzialnością obdarowanego przez spadkodawcę względem uprawnionego do zachowku na podstawie art. 1000 §1 kc. Tym samym Sąd I instancji nie dopuścił się naruszenia prawa materialnego w postaci art. 993 kc w zw. z art. 1000 §1 kc poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, art. 65 §2 kc i art. 353ˡ kc poprzez ich błędną wykładnię i art. 889 pkt 1 kc poprzez jego niezastosowanie. Sąd Rejonowy nie dopuścił się też pozostałych naruszeń prawa materialnego tj. art. 991§1 kc w zw. z art. 5 kc poprzez ich błędną wykładnię , art.481§ 1 i 2 kc poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, art. 123§1 kc w zw. z art. 1007 §2 kc poprzez ich błędną wykładnię .

Sąd Rejonowy nie dopuścił się też zarzucanego naruszenia prawa procesowego , które miałoby wpływ na wynik sprawy , tj. art. 233 §1 i 2 kpc i art. 328§2 kpc . Przeciwnie sąd ten nie przekroczył granic swobodnej oceny dowodów , ocena ta jest wszechstronna , logiczna , niesprzeczna z dowodami zebranymi w sprawie, odpowiadająca zasadom doświadczenia życiowego, zaś efekty tej oceny znalazły odbicie w prawidłowo sporządzonym uzasadnieniu wyroku. Sąd Okręgowy poczynione przez Sąd I instancji ustalenia faktyczne uznaje za w pełni prawidłowe i uznaje je za własne . Jednocześnie Sąd II instancji podziela w całości pogląd prawny wyrażony przez Sąd Rejonowy dotyczący kwalifikacji umowy z dnia 19.08.2008 roku pomiedzy zmarłym mężem powódki a pozwanymi.

Ponieważ głównymi zarzutami apelacji są zarzuty naruszenia prawa materialnego związane z kwestią, czy umowa darowizny zawarta przez rolnika w celu uzyskania renty strukturalnej jest umową darowizny, której uczynienie skutkuje odpowiedzialnością obdarowanego przez spadkodawcę względem uprawnionego do zachowku na podstawie art. 1000 §1 kc., zaś pozostałe zarzuty naruszenia prawa materialnego i procesowego zgłoszone zostały z ostrożności procesowej na pierwszy plan rozważań Sądu Okręgowego wysunąć należy kwestię, czy przepisy prawa dotyczące uzyskania renty strukturalnej konstruują odrębny od kodeksowego typ umowy zbliżony do umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy za emeryturę, co w przypadku odpowiedzi pozytywnej nie rodziłoby po stronie następców odpowiedzialności wobec uprawnionego do zachowku.

Ponowna analiza przepisów, w tym w szczególności obowiązującego w dacie dokonania darowizny przez W. O. (2) na rzecz pozwanych tj. w dniu 19.08.2008 roku Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Renty strukturalne „ objętego programem rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013 z dnia 19 czerwca 2007r. /Dz.U. Nr 109 , poz. 750/ doprowadziła Sąd Okręgowy do zbieżnych z Sądem Rejonowym wniosków. Istotnie w w/w rozporządzeniu wielokrotnie pojawia się sformułowanie „ umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego”. Takie sformułowanie zawiera § 7 ust. 1 rozporządzenia wskazujący, z kim rolnik może zawrzeć umowę o przekazaniu gospodarstwa rolnego , § 8 rozporządzenia wskazujący na obowiązek zawarcia w umowie o przekazaniu gospodarstwa rolnego oświadczenia stron o spełnieniu warunków z § 6 ust.1 lub 2 oraz §7. Rozporządzenie w § 4 pkt 5 wskazuje jako jeden z warunków przyznania renty strukturalnej rolnikowi przekazanie gospodarstwa rolnego . Z kolei § 6 umowy wskazuje, kiedy ów warunek przekazania gospodarstwa rolnego uważa się za spełniony. Przepis ten wymaga, aby zostały przekazane wszystkie użytki rolne i aby przekazanie nastąpiło przez przeniesienie własności gospodarstwa rolnego w całości na rzecz następcy albo przez przeniesienie własności gospodarstwa rolnego w całości na powiększenie jednego gospodarstwa rolnego. Dodać należy, iż w/w rozporządzeniu inaczej definiuje się następcę niż w przepisach dotyczących ubezpieczenia społecznego rolników. Mianowicie przez następcę rozumie się osobę fizyczną, która rozpoczyna prowadzenie działalności rolniczej po raz pierwszy z dniem przejęcia gospodarstwa rolnego od producenta rolnego ubiegającego się o rentę strukturalną . Analiza powyższych przepisów prowadzi do wniosku, że Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Renty strukturalne „ objętego programem rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013 z dnia 19 czerwca 2007r. /Dz.U. Nr 109 , poz. 750/ nie statuuje nowego typu umowy, a w/w sformułowania mówiące o umowie o przekazaniu gospodarstwa rolnego zawarte w rozporządzeniu mają charakter zwrotu „techniczno – redakcyjnego „. Powyższe prowadzi do wniosku ,ze rolnik ubiegający się o rentę strukturalną na podstawie w/w rozporządzenia mógł zawrzeć dowolną umowę cywilnoprawną przenoszącą własność gospodarstwa rolnego. Za sądem I instancji należy zatem powtórzyć ,że pojawiająca się w cytowanym wyżej rozporządzeniu nazwa „ umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego „ nie oznacza nowego typu umowy , gdyż ustawodawca nie określa bliżej treści umowy , odsyłając w tej mierze do wymagań określonych w odrębnych przepisach , zaznacza jedynie , że umowa powinna zawierać oświadczenia stron o spełnianiu warunków dotyczących uzyskania renty strukturalnej . Tak więc każda kodeksowa umowa sporządzona w formie aktu notarialnego przenosząca własność : odpłatna /sprzedaż, zamiana na inny niż użytki rolne przedmiot ,umowa dożywocia/ lub nieodpłatna /darowizna / spełnia wymogi przekazania gospodarstwa rolnego i prowadzi , przy spełnieniu pozostałych przesłanek do przyznania renty strukturalnej. Umowa z dnia 19.08.2008 roku zawarta pomiędzy W. O. (2) a pozwanymi była zatem typową umową darowizny, co wynikało zarówno z jej nazwy, jak i z jej postanowień. Darczyńca W. O. (2) oświadczył, iż daruje pozwanym niezabudowaną nieruchomoś , a pozwani oświadczyli ,że powyższą darowiznę przyjmują do majątku wspólnego . Zasadnie Sąd Rejonowy uznał, iż cel przekazania jakim było niewątpliwie uzyskanie świadczeń w postaci renty strukturalnej nie stanowił causa umowy, a jedynie jej motyw, pobudkę, co przesądza o nieodpłatnym charakterze umowy.

O prawidłowości kwalifikacji powyższej umowy jako umowy darowizny , a nie umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy , jak chcą pozwani , dodatkowo może też świadczyć i to ,że pozwani w świetle definicji zawartej w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Renty strukturalne „ objętego programem rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013 z dnia 19 czerwca 2007r. /Dz.U. Nr 109 , poz. 750/ nie są następcami . Mianowicie zgodnie z treścią § 2 pkt 3 przez następcę rozumie się osobę fizyczną , która rozpoczyna prowadzenie działalności rolniczej po raz pierwszy z dniem przejęcia gospodarstwa rolnego od producenta rolnego ubiegającego się o rentę strukturalną. Pozwani A. i T. B. prowadzili już w dacie darowizny własne gospodarstwo rolne . Powyższe również wskazuje ,że przepisy w/w rozporządzenia nie odwołują się do pojęcia następcy występującego we wcześniejszych ustawach dotyczących ubezpieczenia rolników i członków ich rodzin .

Odnosząc się do zarzutu naruszenia prawa materialnego tj. art. 991 §1 kc w zw. z art. 5 kc poprzez przyjęcie , że o nadużyciu prawa przez żądanie zachowku przez powódkę decydują okoliczności istniejące na płaszczyźnie uprawniony do zachowku – zobowiązany do jego zapłaty , nie uprawniony do zachowku –spadkobierca podczas gdy przyznanie powódce zachowku pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego z uwagi na rażąco naganne zachowanie powódki względem męża wskazać należy , iż Sąd Okręgowy nie dostrzega zarzucanego naruszenia prawa materialnego . Wskazać należy ,że w wyroku Sądu Najwyższego z 19 maja 1981 r. (sygn. akt III CZP 18/81, OSN 1981, Nr 12, poz. 228 z glosą A. Szpunara, NP 1983, Nr 2) stwierdzono, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c.

Dokonując oceny, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa według art. 5 k.c., nie można jednakże pomijać okoliczności, iż prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych.

Podnieść należy, że etyczny charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, o których mowa w art. 5 k.c. Istotne jest to, że ocena ta jest w tej sytuacji zaostrzona, co prowadzi do konkluzji, iż do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w przypadkach szczególnie rażących.
W judykaturze podkreśla się, że dokonując osądu roszczenia o zachowek w aspekcie zasad współżycia społecznego trzeba mieć na uwadze, że celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych wymienionych w art. 991 § 1 k.c. najbliższych członków rodziny przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Zastosowanie art. 5 k.c. nie może udaremniać celów przepisów o zachowku. Odwołanie do zasad współżycia społecznego winno raczej służyć ochronie zobowiązanego do zachowku w sytuacji, gdy jego wysokość będzie nadmierna np. w wyniku nagłych zmian ekonomicznych, czy innych niezależnych od spadkobiercy zjawisk wpływających na wartość spadku (np. jego kradzież) (zob.: A. Szpunar glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, NP 1983, nr 2, s. 94 i nast.). Tak więc choć relacje pomiędzy uprawnionym do zachowku a spadkodawcą mają znaczenie dla oceny, czy niedoszło do nadużycia prawa, to istotnie główny nacisk winien być położony na to, czy nadużyciem prawa jest żądanie zachowku przez uprawnionego od zobowiązanych spadkobierców czy, jak w niniejszym przypadku, obdarowanych. Pozwani nie wskazywali na nadużycie prawa w relacjach pomiędzy powódką a nimi. Podnosili natomiast ,że pozostająca w separacji z mężem od 15 lat żona W. O. (2) nie interesowała się nim , nie odwiedzała , nie wspierała w chorobie , nie była na pogrzebie . W ocenie Sądu Okręgowego w okolicznościach niniejszej sprawy nie sposób mówić o sprzeczności żądania powódki z zasadami współżycia społecznego również gdy ocenia się jej relacje z mężem . Zasadnie Sąd Rejonowy ocenił ,że brak kontaktu i separacja małżonków , to skutek nagannego zachowania W. O. (2), który był alkoholikiem, przez alkohol stracił pracę, urządzał awantury w domu i w efekcie powódka zmuszona została do wyprowadzenia się do S.. Wyprowadzenie się powódki nie oznaczało uwolnienia się od nagannych zachowań męża. Przyjeżdżał on do S. , pod wpływem alkoholu wszczynał awantury w mieszkaniu , dochodziło do rękoczynów, powódka zmuszona była wzywać policję . Istotnie przyczyny wieloletniej separacji powódki z mężem wynikają z zeznań powódki w charakterze strony w niniejszej sprawie, ale są one zbieżne z jej wyjaśnieniami ze sprawy I C 692/15 Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim o ustalenie nieważności umowy darowizny z dnia 19.08.2008 roku, a przez to Sąd Rejonowy zasadnie nadał im walor wiarygodności. Wiarygodność ta nie budzi wątpliwości tym bardziej, że w sprawie I C 692/15 Sądu Rejonowego w Bielsku Podlaskim sam A. B. (1) podał , że mąż powódki nadużywał alkoholu. Tak więc separacja i brak kontaktu powódki z mężem w ostatnich latach przed śmiercią W. O. (2) nie może przemawiać za uznaniem żądania o zachowek jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego .

Sąd Rejonowy nie naruszył również prawa materialnego w postaci art. 481§1 i 2 kc zasądzając odsetki nie od daty wyrokowania / jak chcą apelujący/, a od daty doręczenia pozwanym wniosku o zawezwanie do próby ugodowej. Sąd Okręgowy aprobuje przeważający w orzecznictwie i doktrynie pogląd ,że roszczenie o zachowek ma charakter bezterminowy i jego wymagalność podlega ustaleniu na podstawie art. 455 kc. W niniejszej sprawie o wymagalności od daty wezwania tym bardziej może być mowa , że w wezwaniu do próby ugodowej powódka określiła wysokość zachowku w sposób praktycznie zbieżny z wysokością tego roszczenia ustaloną w oparciu o opinię biegłego z zakresu szacowania nieruchomości Z. P., dopuszczoną w niniejszej sprawie.

Prawidłowo Sąd Rejonowy przyjął, iż roszczenie o zachowek dochodzone w niniejszym postępowaniu nie jest przedawnione, bowiem zawezwanie do próby ugodowej spowodowało przerwanie biegu przedawnienia. Sąd I instancji nie naruszył art. 123§ 1 kc w zw. z art. 1007 §2 kc uznając, że zawezwanie do próby ugodowej było czynnością podjętą bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia, a nie jedynie w celu przerwania biegu przedawnienia, jak chcą tego skarżący. Podnieść bowiem należy, iż zawezwanie do próby ugodowej było pierwszą tego typu czynnością podjęta przez powódkę, zawierającą prawidłowo wyliczoną wysokość zachowku, obszernie uzasadnioną. Skoro powódka reprezentowana przez fachowego pełnomocnika złożyła wniosek o zawezwanie do próby ugodowej należycie przygotowany, a następnie po niespełna dwóch miesiącach wytoczyła niniejsze powództwo w którym domagała się tożsamej kwoty , to brak jest podstaw, aby jej czynności w postaci zawezwania do próby ugodowej przypisywać jedyny cel jakim jest przerwanie biegu przedawnienia. Równie dobrze celem postępowania ugodowego mogło być osiągnięcie celu postępowania szybszą i tańszą drogą, a nadto drogą pożądaną z punktu widzenia zasad współżycia społecznego tj. drogą ugody sądowej, która mogła zażegnać spór w drodze wzajemnych ustępstw.

Sąd Okręgowy uznaje,że ocena wszystkich dowodów w sprawie została przeprowadzona przez Sąd Rejonowy w sposób prawidłowy. Sąd ten nie naruszając art. 233 §1 i 2 w sposób wnikliwy, wszechstronny i odpowiadający logice i doświadczeniu życiowemu ocenił wszystkie dowody w sprawie, a sporządzając uzasadnienie wyroku zawarł w nim wszystkie niezbędne elementy wskazane w art. 328§2 kpc. Również oceniając opinię biegłego A. P. i uznając ja za miarodajny dowód Sąd ten nie naruszył zasady swobodnej oceny dowodów . Wskazać przy tym należy, iż przy żądaniu częściowym i to w kwocie 100 złotych roztrząsanie kwestii wartości substratu zachowku jest zbędne. Roszczenie to podlegałoby bowiem uwzględnieniu nawet przy braku opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości jako mieszczące się w sposób oczywisty w kwocie zachowku należnego powódce od pozwanych .

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanych na podstawie art. 385 kpc. O kosztach postępowania odwoławczego orzeczono na zasadzie odpowiedzialności za wynik sprawy, a wysokość wynagrodzenia radcy prawnego reprezentującego powódkę określono na mocy §2 pkt 1 w zw. z 10 ust.1 pkt 1 § Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych /Dz.U. 2015 .1804 ze zm./.