Pełny tekst orzeczenia

WYROK

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 stycznia 2017 roku

Sąd Rejonowy w Wieluniu VIII Zamiejscowy Wydział Cywilny z siedzibą w Pajęcznie

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSR Beata Witkowska

Protokolant: sekretarka A. W.

po rozpoznaniu w dniu (...) roku w Pajęcznie na rozprawie

sprawy z powództwa K. S. i Z. S.

przeciwko M. M. (1), M. M. (2), M. M. (3) i G. P.

o ustalenie

1.  oddala powództwo o ustalenie, że umowa sprzedaży udziałów w wysokości 3/6 (trzy szóste) w prawie współwłasności nieruchomości, stanowiącej działki o numerach ewidencyjnych (...) o powierzchni łącznej 3,6200 ha, położonej w P., dla której w Sądzie Rejonowym w Wieluniu VII Zamiejscowym Wydziale Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P. prowadzona jest księga wieczysta nr (...), zawarta dnia (...) roku pomiędzy M. M. (1), M. M. (2) i M. M. (3) oraz G. P. w formie aktu notarialnego repertorium (...) przed J. R., notariuszem w B., jest nieważna w części dotyczącej stron umowy oraz uznanie, iż powodowie K. S. i Z. S. nabyli opisany powyżej udział w prawie współwłasności nieruchomości w wykonaniu prawa pierwokupu;

2.  ustala, że umowa sprzedaży udziałów w wysokości 3/6 (trzy szóste) w prawie współwłasności nieruchomości, stanowiącej działki o numerach ewidencyjnych (...) o powierzchni łącznej 3,6200 ha, położonej w P., dla której w Sądzie Rejonowym w Wieluniu VII Zamiejscowym Wydziale Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P. prowadzona jest księga wieczysta nr (...), zawarta dnia (...) roku pomiędzy M. M. (1), M. M. (2) i M. M. (3) oraz G. P. w formie aktu notarialnego repertorium (...) przed J. R., notariuszem w B., jest nieważna w całości;

3.  koszty procesu między stronami wzajemnie znosi.

SSR Beata Witkowska

Sygn. akt VIII C 3/16

UZASADNIENIE

wyroku Sądu Rejonowego w Wieluniu

z dnia 26 stycznia 2017 roku

Powodowie Z. S. i K. S. wnosili o ustalenie, że bezwarunkowa umowa sprzedaży z dnia (...) roku, w wyniku której pozwani M. M. (1), M. M. (3) i M. M. (2) sprzedali swój udział w wysokości łącznej ½ w prawie współwłasności nieruchomości, składającej się z działek (...), położonych w P. za cenę 40.000,00 zł pozwanemu G. P. jest nieważna w części dotyczącej stron tej umowy z uwagi na naruszenie przysługującego powodom prawa pierwokupu, a w konsekwencji uznanie, iż powodowie w wyniku wykonania prawa pierwokupu nabyli opisany powyżej udział w prawie współwłasności, ewentualnie o uznanie, iż bezwarunkowa umowa sprzedaży udziału we współwłasności nieruchomości położonej w P., jest nieważna w całości.

Pozwani wnosili o oddalenie powództwa, kwestionując fakt prowadzenia przez powodów gospodarstwa na wspólnym gruncie, a w związku z powyższym - przysługiwanie im prawa pierwokupu oraz interes prawny powodów w wytoczeniu powództwa o ustalenie.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Powodowie K. S. i Z. S. stali się współwłaścicielami nieruchomości, położonej w P., stanowiącej działkę o numerze ewidencyjnym (...) (obecnie (...)) na podstawie umowy darowizny z dnia (...) roku, zawartej w formie aktu notarialnego repertorium (...) przed notariuszem w C. K. J. pomiędzy Ł. M. (matką powódki), J. M. (bratem powódki), jego żoną D. M., K. M. (bratem powódki), powódką i powodem.

Pozostały udział w wysokości ½ w prawie współwłasności przedmiotowej nieruchomości przysługiwał bratu powódki K. M., przy czym udział w wysokości ¹/6 nabył on w wyniku dziedziczenia po ojcu, zaś udział w wysokości ²/6 na podstawie powyżej powołanej umowy darowizny.

/dowód: akt notarialny z dnia (...) roku rep. (...) k. 2-3v akt księgi wieczystej nr (...)/

Działka (...) obejmowała użytki rolne: grunty orne klasy IVb o powierzchni 2,62 ha, grunty orne klasy V o powierzchni 0,73 ha, sad na roli o powierzchni 0,05 ha, pastwisko o powierzchni 0,09 ha i zabudowania na roli o powierzchni 0,13 ha.

/dowód: opis i mapa k. 10 akt księgi wieczystej nr (...)/

Decyzją Wójta Gminy S. z dnia (...) roku nr (...) na wniosek współwłaścicieli został zatwierdzony podział działki (...) na działkę (...) o powierzchni 3,2153 ha, obejmującą grunty orne oraz działkę (...) o powierzchni 0, (...), obejmującą część zabudowaną nieruchomości i niewielki obszar użytków rolnych. Przyjęto zgodność podziału z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, zatwierdzonego uchwałą z dnia (...) roku nr (...) Rady Gminy S., który przewidywał w części frontowej działki (...), na głębokości 80 m licząc od drogi powiatowej P. R. tereny zabudowy zagrodowej i jednorodzinnej, o przewadze zabudowy zagrodowej, dla pozostałej części działki brak zaś było opracowanego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

/dowód: mapa z projektem podziału k. 62 akt księgi wieczystej nr (...), decyzja z dnia (...) roku k. 61 ww. akt/

K. M. zamieszkiwał w siedlisku wraz z matką. Za zgodą powodów prowadził gospodarstwo rolne na całym wspólnym gruncie, obejmującym działkę ewidencyjną o numerze (...). Pobierał także wszystkie pożytki z gospodarstwa, a powodowie nie domagali się rozliczenia z pobranych pożytków, uznając to jako rekompensatę w zamian za sprawowanie przez K. M. opieki nad matką.

Jeszcze za życia K. M. (nazywanego W.) powodowie przyjeżdżali do Pomiar w trakcie prac polowych. K. S. pomagał szwagrowi w pracach polowych, powódka Z. S. uczestniczyła w wykopkach, zajmowała się pracami w przydomowym gospodarstwie. Jeszcze jesienią 2013 roku powód wraz z K. M. obsiał i nawiózł pole.

/dowód: zeznania świadka J. M. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:22:43 do 00:54:28 k. 203-204, zeznania świadka D. M. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:55:01 do 01:28:12 k. 204-205, zeznania świadka T. P. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 01:28:51 do 01:48:09 k. 205-206, zeznania świadka W. P. protokół rozprawy z dnia 15 listopada 2016 roku zapis dźwięku od 01:48:51 do 02:10:32 k. 206-207, zeznania powoda K. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:16:09 do 00:39:31 k. 249-250, zeznania powódki Z. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:44:31 do 00:55:34 k. 250-250v/

K. M. zmarł w dniu (...) roku, a spadek po nim na podstawie ustawy nabyła żona M. M. (1) oraz synowie M. M. (2) i M. M. (3) po ¹/3 części.

/dowód: odpis postanowienia tutejszego Sądu z dnia (...) roku w sprawie o sygnaturze akt (...) k. 58 akt księgi wieczystej nr (...)/

Spadkobiercy K. M. nie interesowali się gospodarstwem rolnym, nie prowadzili działalności rolniczej. Po śmierci K. M. nie zajęli się prowadzeniem gospodarstwa rolnego i nie byli zainteresowani gospodarstwem.

/bezsporne/

Aby ziemia nie leżała odłogiem, powód wraz z żoną podjęli decyzję, iż sami będą prowadzić gospodarstwo rolne na tymże gruncie. Powodowie nie pracowali już zawodowo, więc mieli czas, aby zająć się gospodarstwem. Powodowie rozpoczęli prowadzenie tego gospodarstwa na wiosnę 2014 roku. Prowadzą uprawę żyta na obszarze 3,20 ha i uprawę ziemniaków na powierzchni 0,20 ara.

/dowód: zeznania powoda K. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:16:09 do 00:39:31 k. 249-250, zeznania powódki Z. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:44:31 do 00:55:34 k. 250-250v/

Brat powódki J. M. wraz z małżonką D. prowadzi w miejscowości P. własne gospodarstwo rolne, w którym uprawia pszenżyto, żyto, owies i warzywa. W ramach prowadzonego gospodarstwa rolnego nie wykorzystuje gruntów, stanowiących działki (...). Za pozwoleniem powodów J. M. jedynie w budynku gospodarczym na nieruchomości, stanowiącej współwłasność powodów, trzyma drób oraz wykorzystuje niewielki areał ziemi pod uprawę brukwi dla królików.

Powód zasadniczą część prac w gospodarstwie wykonuje samodzielnie, w części prac pomaga mu małżonka. Powód przyjeżdża do miejscowości P. sam lub z małżonką, gdy przyjeżdża sam – powódka dojeżdża później. Powodowie przebywają w P. stosownie do potrzeb prowadzonego gospodarstwa rolnego. Powód, wykonujący osobiście szereg prac w tym gospodarstwie, wraca do C. dopiero, gdy wszystkie prace niezbędne dla prawidłowego prowadzenia uprawy zostaną wykonane. Powód przyjeżdża do miejscowości P. wiosną, celem nawożenia ziemi oraz przygotowania pola pod uprawę ziemniaków. Na wiosnę przebywa w P. przez około 3 tygodnie. Wykonuje wówczas także prace w ogrodzie i naprawę usterek. Następnie przyjeżdża w czerwcu, a kolejne pobyty przypadają od lipca do połowy października, kiedy to przypada okres żniw. Słoma z pola jest belowana i sprzedawana. Po żniwach powód wykonuje prace polegające na przygotowaniu ziemi do jesiennych zasiewów. W połowie września przeprowadzona jest orka. Po 20 września – na początku października powód wysiewa żyto ozime. Powód wykorzystuje do prowadzenia gospodarstwa pług i brony, którymi dysponuje. W czasie żniw wynajmuje kombajnistę, który świadczy usługi także u kilku innych rolników w P.. Siewy jesienne wykonuje przy pomocy sąsiadów.

Powód nabywa nawozy do prowadzonego gospodarstwa rolnego. Aby zmniejszyć koszty, nawozy nabywają w większej ilości na potrzeby czterech rolników.

W czasie nieobecności powodów, J. M. dogląda gospodarstwa, sprawdza, czy nie doszło do żadnych szkód.

Z uwagi na to, że J. M. posiada agregat do oprysków, na prośbę powoda opryskuje ziemniaki. Powód samodzielnie opłaca usługi rolnicze - kombajnistę, usługi belowania słomy, usługi siania zboża, samodzielnie sieje nawozy.

/dowód: zeznania świadka J. M. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:22:43 do 00:54:28 k. 203-204, zeznania świadka D. M. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:55:01 do 01:28:12 k. 204-205, zeznania świadka T. P. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 01:28:51 do 01:48:09 k. 205-206, zeznania świadka W. P. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 01:48:51 do 02:10:32 k. 206-207, zeznania świadka A. D. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 02:11:10 do 02:22:47 k. 207-207v, zeznania świadka M. K. protokół rozprawy z dnia 15 listopada 2016 roku zapis dźwięku od 02:23:15 do 02:31:49 k. 207v, zeznania świadka S. P. protokół rozprawy z dnia 15 listopada 2016 roku zapis dźwięku od 02:32:16 do 02:55:56 k. 208-208v, zeznania powoda K. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:16:09 do 00:39:31 k. 249-250, zeznania powódki Z. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:44:31 do 00:55:34 k. 250-250v/

W 2014 roku powodowie w gospodarstwie trzymali jeszcze kury i kaczki, które zostały po śmierci K. M., w związku z czym część zebranego zboża przeznaczali na paszę. Powodowie podjęli decyzję o likwidacji inwentarza żywego i zmianie charakteru upraw w związku z prowadzeniem wyłącznie produkcji roślinnej. Od 2014 roku powodowie prowadzą wyłącznie na zasadniczej części ziemi ornej uprawę żyta i niewielką uprawę ziemniaków na potrzeby własne.

/dowód: zeznania powoda K. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:16:09 do 00:39:31 k. 249-250, zeznania powódki Z. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:44:31 do 00:55:34 k. 250-250v/

W dniu (...) roku po rozpatrzeniu wniosku, złożonego w dniu 13 maja 2014 roku przez K. S., uzyskał on wpis do ewidencji producentów na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 roku o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności (Dz. U. z 2004 roku nr 76 poz. 76).

/dowód: zaświadczenie z dnia (...) roku k. 10/

Decyzją z dnia (...) roku przyznano K. S. pomoc finansową w ramach działania „Wspieranie gospodarstwa na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania ( (...)).

/dowód: decyzja z dnia (...) roku k. 11-11v/

Od dnia 9 stycznia 2015 roku powodowie zostali objęci umową ubezpieczenia rolnego, zawartą przez powoda jako ubezpieczającego w dniu 8 stycznia 2015 roku, dotyczącą gospodarstwa rolnego, położonego pod adresem (...), obejmującą uprawy polowe bez chowu zwierząt o powierzchni 3,40 ha. Ochroną ubezpieczeniową objęto także budynki: mieszkalny, chlewnię, stodołę i oborę. Okres ubezpieczenia przypadał od dnia 9 stycznia 2015 roku do dnia 8 stycznia 2016 roku.

/dowód: polisa nr (...) k. 180-180v/

Umowa ubezpieczenia została wznowiona na kolejny roczny okres ubezpieczeniowy.

/dowód: polisa wznowiona nr (...) k. 181-181v/

W dniu 17 kwietnia 2015 roku powód wystąpił o przyznanie płatności na rok 2015. Decyzją z dnia (...) roku uznano K. S. za rolnika, uczestniczącego w systemie dla małych gospodarstw i przyznano płatność redystrybucyjną za 2015 rok, płatność za zazielenienie za 2015 roku i jednolitą płatność obszarową za 2015 rok.

/dowód: decyzja z dnia (...) roku k. 178-179/

Powodowie regulują płatności za prąd, dostarczony do nieruchomości, położonej w (...), opłaty za odbiór odpadów komunalnych, opłaty za zużytą wodę i podatek rolny.

/dowód: potwierdzenie wpłat k. 172-175/

Nieruchomość w części siedliskowej, zabudowana jest budynkiem mieszkalnym oraz trzema budynkami gospodarczymi. Budynek mieszkalny wyposażony jest w niezbędne sprzęty, podłączona jest bieżąca woda, w części kuchennej znajduje się kuchnia gazowa oraz działająca lodówka.

Jedno z pomieszczeń gospodarczych zostało przystosowane przez powodów na łazienkę. Dom ogrzewany jest węglem, który powodowie przechowują w pomieszczeniach gospodarczych. Na poddaszu budynku gospodarczego po lewej stronie patrząc od drogi powiatowej powodowie przechowują zebrane żyto, w piwnicy składowane są ziemniaki. W budynku gospodarczym po lewej stronie patrząc od drogi powiatowej znajduje się warsztat z narzędziami do napraw sprzętów rolniczych. W budynku gospodarczym zlokalizowanym po prawej stronie patrząc od drogi powiatowej przechowywane są: olej i paliwo do ciągnika oraz kosiarka. W szopie garażowany jest traktor, który jest sprzętem działającym. W szopie znajduje się także duża ilość drewna opałowego, przechowywane są resztki niewykorzystanego nawozu, taczki oraz zebrane z drzew rosnących na posesji włoskie orzechy. Część uprawna nieruchomości zabezpieczona jest przed dzikimi zwierzętami.

W dniu (...) roku na części ornej nieruchomości wykonane już były prace rolnicze, polegające na przeprowadzeniu żniw i belowaniu słomy. W pobliżu zabudowań urządzone było poletko ziemniaków oraz brukwi.

/dowód: oględziny nieruchomości – protokół z oględzin z dnia (...) roku wraz z załącznikami w postaci zdjęć i nagrania k. 122-158, zeznania powoda K. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:16:09 do 00:39:31 k. 249-250, zeznania powódki Z. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:44:31 do 00:55:34 k. 250-250v/

Powodowie część zebranego żyta przeznaczają na materiał siewny, pozostałą część przekazują do punktu skupu, prowadzonego przez M. S.. Ziemniaki w części przeznaczają na własne potrzeby, w części na sadzeniaki.

/dowód: zeznania powoda K. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:16:09 do 00:39:31 k. 249-250, zeznania powódki Z. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:44:31 do 00:55:34 k. 250-250v/

M. S. odbiera zboże od kilku rolników w P., w tym od powoda i J. M.. M. S. odbierał osobiście zboże od K. S..

/dowód: zeznania świadka M. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:08:57 do 00:28:50 k. 218-218v/

Zboże do punktu skupu, prowadzonego przez M. S., przekazywał także K. M.. W dniu 31 maja 2013 roku K. M. sprzedał P. (...)6,2 tony żyta.

/dowód: faktura VAT k. 239, potwierdzenie przelewu k. 238/

W dniu 17 czerwca 2013 roku D. M. sprzedała P. (...) 1,4 tony pszenżyta.

/dowód: faktura VAT k. 237, potwierdzenie przelewu k. 236/

W dniu 27 lutego 2014 roku D. M. sprzedała P. (...)10,76 tony żyta.

/dowód: faktura VAT k. 242, potwierdzenie przelewu k. 243/

W dniu 11 czerwca 2014 roku D. M. sprzedała P. (...) 1,91 tony pszenżyta.

/dowód: faktura VAT k. 241, potwierdzenie przelewu k. 240/

W dniu 10 kwietnia 2015 roku powód sprzedał P. (...) 5,7 ton żyta. Za sprzedane żyto uzyskał kwotę 2.439,60 zł.

/dowód: faktura VAT k. 120, k. 233, potwierdzenie przelewu k. 232/

W dniu 16 kwietnia 2015 roku D. M. sprzedała P. (...)4,630 ton pszenżyta i 3,55 ton żyta.

/dowód: faktura VAT k. 235, potwierdzenie przelewu k. 234/

W dniu 26 kwietnia 2016 roku powód przekazał do P. (...)Szymanek 8 ton żyta. Za sprzedane żyto uzyskał kwotę 3.852,00 zł.

/dowód: dokument WZ k. 108, faktura VAT k. 121, k. 230, potwierdzenie przelewu k. 231/

W dniu 26 kwietnia 2016 roku D. M. sprzedała M. S. 4,060 ton żyta.

/dowód: faktur Vat w kopii k. 228, potwierdzenie przelewu k. 229/

W lipcu 2015 roku pozwany M. M. (2) w rozmowie telefonicznej z powodem proponował powodom sprzedaż udziału w prawie współwłasności nieruchomości.

/dowód: zeznania powoda K. S. protokół rozprawy z dnia (...) roku zapis dźwięku od 00:16:09 do 00:39:31 k. 249-250/

Bezwarunkową umową sprzedaży z dnia (...) roku pozwani M. M. (1), M. M. (3) i M. M. (2) sprzedali swój udział w wysokości łącznej ½ w prawie współwłasności nieruchomości, składającej się z działek (...), położonych w P. za cenę 40.000,00 zł pozwanemu G. P.. Umowa została zawarta w formie aktu notarialnego przed notariuszem w B. J. R. za repertorium (...).

/dowód: akt notarialny z dnia (...) roku rep. (...) k. 53-57 akt księgi wieczystej nr (...)/

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie zebranego w sprawie materiału dowodowego w postaci przedłożonych przez strony dokumentów i ich kopii w trybie art. 308 § 1 k.p.c., co do których pozwani nie wnosili o przedłożenie ich oryginałów, jak również osobowego materiału dowodowego w postaci powołanych powyżej zeznań świadków oraz zeznań samych powodów, przesłuchanych w charakterze strony.

Zaznaczenia wymaga, iż w zasadzie wszyscy przesłuchani w sprawie świadkowie, w tym zawnioskowani przez pozwanych na okoliczność przeciwną, potwierdzili fakt prowadzenia prac rolniczych na przedmiotowej nieruchomości przez powodów. Bezsporne było, że uprawy na tej nieruchomości nie prowadziło żadne z pozwanych, zaś okoliczność wykorzystywania nieruchomości w celach rolniczych (związanych z produkcją roślinną) został potwierdzony przez Sąd w trakcie oględzin przedmiotowej nieruchomości. Zebrany w sprawie materiał dowodowy nie uzasadniał przyjęcia, iż przedmiotowa nieruchomość wykorzystywana jest na cele związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego przez J. M. i jego małżonkę. Zarówno osobowy materiał dowodowy, jak i dowody z dokumentów pozwalają na ustalenie, iż powodowie i małżonkowie J. i D. M. prowadzą odrębne gospodarstwa rolne. Okoliczność prowadzenia gospodarstwa rolnego przez powodów została potwierdzona przez pozwaną M. M. (1) w ramach informacyjnych wyjaśnień (k. 101). Żaden z przesłuchanych w sprawie świadków nie potwierdził, aby przedmiotowym gospodarstwem rolnym zajmował się J. M.. Zaprzeczyli tej okoliczności nie tylko J. M. (k. 203v) i jego żona D. (k. 204), ale również świadkowie T. P. („ziemię obrabia tam S., nie J. M.” k. 205v), W. P. („od śmierci W. M. tę ziemie całą obrabia pan S.” k. 206; „J. M. tego gospodarstwa nie prowadzi k. 206v), A. D. („Brat jego żony M. to ma swoją gospodarkę po sąsiedzku. Ja tam nie widziałem, żeby tą gospodarką się M. zajmował” k. 207), M. K. („Widzę, że ta ziemia jest uprawiana przez S.”, „J. M. tego gospodarstwa nie prowadzi” k. 207v). Nawet świadek S. P., ojciec pozwanego G. P., wskazywał na szereg prac rolniczych, wykonywanych w tym gospodarstwie przez K. S. (k. 208), a decyzję o nabyciu udziału w prawie współwłasności bezwarunkowo uzasadniał tym, że „ państwo M. nie mówili, że jest tam prowadzone gospodarstwo rolne, bo to było wtedy skoszone” (k. 208v). Prowadzący przedsiębiorstwo skupu zbóż M. S. potwierdził, iż odrębnie odbierał zboże od J. M. i K. S. (k. 218). Także przedstawione na żądanie Sądu przez M. S. potwierdzenia przelewów wskazują, iż zapłata ceny za zakup zboża była przekazywana odrębnie powodowi i D. M.. W świetle powyższego Sąd uznał za wiarygodne zeznania powodów co do prowadzenia przez nich gospodarstwa rolnego w P., gdyż zeznania te niemal w całości znalazły potwierdzenie w pozostałym zebranym w sprawie materiale dowodowym, a żaden z przeprowadzonych w sprawie dowodów nie poddał w wątpliwość wiarygodności złożonych przez powodów zeznań. Zeznania pozwanych nie wniosły zaś istotnych informacji, dotyczących podmiotów prowadzących gospodarstwo rolne, co pozwani argumentowali brakiem wiedzy na temat osób, wykonujących prace rolnicze na tej nieruchomości.

Wobec tego, iż jak wynika z zeznań pozwanego M. M. (3), o ewentualnych planach co do sprzedaży swego udziału w prawie współwłasności przedmiotowej nieruchomości pozwani informowali powodów w lipcu 2015 roku, brak jest podstaw do przyjęcia, iż powodowie niemal z półtorarocznym wyprzedzeniem podejmowali działania, mające na celu pozyskanie materiału dowodowego na potrzeby niniejszego postępowania, a to – jak na to wskazywać może stanowisko pozwanych - poprzez zawieranie pozornych umów sprzedaży płodów rolnych, zawarcie umowy ubezpieczenia rolnego oraz rejestrację w ewidencji producentów rolnych. Brak jest bowiem podstaw do przyjęcia, aby już w 2014 roku powodowie mogli przypuszczać, iż dojdzie do sprzedaży pozostałego udziału w prawie współwłasności.

Rozpoczęcie na wiosnę 2014 roku prowadzenia przez powodów gospodarstwa rolnego potwierdza także dokonanie w tym czasie rejestracji w ewidencji producentów rolnych.

W świetle treści art. 12 ust. 4 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 roku o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 86), obowiązującego w 2014 roku małżonkowie otrzymywali jeden numer identyfikacyjny. Należy wskazać, że nadanie numeru identyfikacyjnego jest czynnością materialno-techniczną organu administracji publicznej. Czynność ta jednak może być dokonana jedynie wówczas, gdy podmiot spełnia warunki przewidziane w przepisach ustawy, a więc powinno być poprzedzone stosowną weryfikacją wniosku o wpis do ewidencji producentów. Umieszczenie w systemie ewidencji nie jest bowiem wyłącznie czynnością rejestracyjną, lecz wiąże się z nadaniem statusu producenta. Rolnik nie dlatego jest producentem rolnym, że został wpisany do rejestru, lecz dlatego, że spełnia warunki określone w przepisach prawa materialnego. Także uzyskanie świadczeń pomocowych uzależnione było od spełnienia warunków przyznania pomocy określonych w przepisach szczególnych, zgodnie z którym wsparcie zostało ograniczone się do rolników aktywnych zawodowo w rozumieniu art. 9 rozporządzenia (UE) nr (...), co stanowiło podstawę ustaleń. uzasadniających przyznanie płatności za rok 2015 roku (uzasadnienie decyzji z dnia (...) roku k. 178). Stosownie zaś do art. 2 pkt 14) ustawy o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego z dnia 5 lutego 2015 roku (Dz.U. z 2017 roku poz. 278 tj.) za rolnika na gruncie tej ustawy uznaje się rolnika w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. a rozporządzenia UE nr 1307/2013, którego gospodarstwo rolne jest położone na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, to jest osobę fizyczną lub prawną bądź grupę osób fizycznych lub prawnych, bez względu na status prawny takiej grupy i jej członków w świetle prawa krajowego, której gospodarstwo rolne jest położone na obszarze objętym zakresem terytorialnym Traktatów, określonym w art. 52 (...) w związku z art. 349 i 355 (...), oraz która prowadzi działalność rolniczą.

Tym samym w ocenie Sądu okoliczności w postaci: rejestracji w ewidencji producentów rolnych, wystąpienie o dotacje, przeznaczone dla rolników, prowadzących działalność rolniczą, zawarcie umów ubezpieczenia obowiązkowego rolników, w powiązaniu z osobowym materiałem dowodowym jednoznacznie wskazują, iż to powodowie prowadzą gospodarstwo rolne na wspólnym gruncie od wiosny 2014 roku.

Co do kwestii związanej z ilością sprzedanego zboża w 2014 roku przez D. M., nawet przy przyjęciu, iż sprzedaż z dnia 27 lutego 2014 roku (k. 242) obejmowała żyto z obu gospodarstw, w tym zebrane w 2013 roku z gospodarstwa (...), powyższe stanowić może podstawę ewentualnych roszczeń pomiędzy jego spadkobiercami a D. M. i nie wpływa na ocenę zasadności powództwa. Wskazana sprzedaż dokonana została w lutym 2014 roku, podczas gdy powodowie, jak wskazywali, rozpoczęli prowadzenie gospodarstwa rolnego na własną rzecz na wiosnę 2014 roku. Z oczywistych zaś względów sprzedaż z lutego 2014 roku nie mogła obejmować plonu, zebranego w 2014 roku. Tym samym okoliczność ta nie podważa prawdziwości ich twierdzeń o prowadzeniu gospodarstwa rolnego od wskazanej daty. Sąd zważył, co następuje:

Roszczenie, sformułowane przez powodów na pierwszym miejscu, w którym domagali się oni uznania zawartej pomiędzy pozwanymi umowy sprzedaży za nieważną w części dotyczącej jej bezwarunkowego charakteru i w konsekwencji uznania, iż powodowie w drodze wykonania prawa pierwokupu nabyli udział w prawie własności nieruchomości, objętej przedmiotową umową, nie zasługiwało na uwzględnienie.

Stosownie do art. 58 § 1 k.c. czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

Przy podzieleniu twierdzeń powodów, iż zakwestionowana przez powodów czynność prawna została dokonana z naruszeniem przysługującego im jako współwłaścicielom nieruchomości prawa pierwokupu, należy zaznaczyć, iż ustawa w art. 599 § 2 k.c. w zw. z art. 166 § 1 k.c. jednoznacznie na wypadek naruszenia prawa pierwokupu współwłaściciela nieruchomości przewiduje skutek w postaci nieważności zdziałanej czynności prawnej. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2001 roku, III CKN 453/99 Sąd Najwyższy odrzucił możliwość przyjęcia, aby sankcja, przewidziana w art. 599 § 2 k.c. obejmowała nieważność zachodzącą jedynie między stronami bezwarunkowej umowy sprzedaży i dotykała tylko tej bezwarunkowości. W konsekwencji brak jest podstaw do uznania, aby w razie zawarcia bezwarunkowej umowy sprzedaży rzeczy uprawniony do prawa pierwokupu mógł skorzystać z tego prawa, doprowadzając do nabycia przez niego rzeczy. Sąd Najwyższy wskazał na jednolite w tym zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego i dotychczas wyrażone poglądy: w uchwale z dnia 30 lipca 1968 r., III CZP 48/68 (OSNCP 1969, nr 3, poz. 49), w uchwale z dnia 11 maja 1973 r., III CZP 21/73 (OSNCP 1973, nr 11, poz. 197) i w wyroku z dnia 14 października 1999 r., I CKN 155/98 (niepubl.), mające oparcie w brzmieniu art. 599 § 2 k.c., który jednoznacznie stanowi, że jeżeli prawo pierwokupu przysługujące wymienionym w nim podmiotom, sprzedaż dokonana bezwarunkowo jest nieważna. Nieważność czynności prawnej oznacza, że czynność jest bezwzględnie nieważna, tj. nie wywołuje żadnych skutków prawnych i nieważność ta zachodzi tak w stosunkach miedzy stronami czynności, jak i w stosunku do osób trzecich. Nie ma podstaw do przypisywania "nieważności", o której stanowi art. 599 § 2 k.c., innej treści, gdyż nie upoważnia do tego ani ten, ani żaden inny przepis. Konsekwencją nieważności bezwarunkowej umowy sprzedaży rzeczy jest w szczególności nieotwarcie się możności skorzystania przez uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu z tego prawa (art. 597 § 2 i art. 598 § 1 i 2 k.c.). Jeżeli uprawniony mimo to złoży oświadczenie o skorzystaniu z prawa pierwokupu (art. 597 § 2 k.c.), oświadczenie to nie powoduje dojścia do skutku umowy sprzedaży rzeczy między zobowiązanym a uprawnionym (art. 600 § 1 k.c.). W powołanym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazał także, że skorzystanie z prawa pierwokupu przez uprawnionego jest obwarowane krótkimi terminami, określonymi w art. 598 § 2 k.c. Pogląd dopuszczający skorzystanie z tego prawa przez uprawnionego, pomimo iż sprzedaż dokonana została bezwarunkowo, bez zawiadomienia uprawnionego o sprzedaży, prowadzi do uznania za dopuszczalne skorzystanie z prawa pierwokupu w każdym czasie, którego kres wyznacza jedynie upływ terminu przedawnienia roszczenia uprawnionego, wynikającego z przysługującego mu prawa pierwokupu. Poglądu tego nie można więc podzielić i z tego względu, że godzi on w zasadę pewności obrotu, wyrażoną w bezwzględnie obowiązującym przepisie prawa, jakim jest art. 598 § 2 k.c.

Konkludując, przesłanką wykonania prawa pierwokupu jest istnienie ważnej umowy sprzedaży, zaś brzmienie art. 599 § 2 k.c. prowadzi do jednoznacznego wniosku, że sprzedaż - dokonana wbrew przepisom ustawy bezwarunkowo - jest dotknięta nieważnością bezwzględną. W konsekwencji nawet jeżeli uprawniony złoży oświadczenie o skorzystaniu z prawa pierwokupu, oświadczenie takie pozostaje bezprzedmiotowe, a przez to bezskuteczne (por. również wyrok Sądu Najwyższego z 14 października 1999 r., I CKN 155/98, L.).

W świetle ugruntowanego orzecznictwa, brak było zatem podstaw do przyjęcia konstrukcji bezskuteczności względnej (warunkowej), według której bezwarunkowa umowa sprzedaży miałaby być nieważna tylko między stronami umowy. Pogląd prezentowany przez powodów nie znajduje oparcia w brzmieniu art. 599 § 2 k.c., i dlatego nie może być przyjęty.

Powoływane przez powodów wypowiedzi piśmiennictwa, według których bezwarunkowa umowa sprzedaży przekształca się w umowę warunkową z terminem do wykonania prawa pierwokupu określonym w art. 598 § 2 k.c., nie mają oparcia w regulacji zawartej w art. 599 § 2 k.c.

Z uwagi na powyższe, roszczenie wysunięte przez powodów na pierwszym miejscu nie mogło zostać uwzględnione, co skutkowało jego oddaleniem, o czym orzeczono jak w pkt 1 sentencji.

Wobec poddania przez powodów pod osąd roszczenia, skonstruowanego jako roszczenie ewentualne, oddalenie pierwszego z żądań skutkowało koniecznością rozpoznania żądania zgłoszonego jako ewentualne, w którym to powodowie domagali się ustalenia nieważności umowy w całości.

Powodowie w piśmie z dnia (...) roku (k. 159-161) doprecyzowali żądanie, określone w pozwie, sporządzonym osobiście przez powodów, jako alternatywne. Alternatywne roszczenie występuje z reguły przy zobowiązaniach przemiennych (art. 365 k.c.). Jeżeli strony nie postanowiły inaczej, prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi. Sąd orzeka równocześnie o obu świadczeniach, przy czym pozwany może wykonać jedno z nich, według swego wyboru. Konfrontując z powyższym treść żądania sformułowanego w pozwie nie sposób przyjąć, aby intencją powodów było zgłoszenie żądania alternatywnego, skoro z treści uzasadnienia pozwu wynika, iż żądania ustalenia nieważności umowy w części dotyczącej jej bezwarunkowego charakteru było żądaniem zgłoszonym przez powodów na pierwszym miejscu.

Na dopuszczalność ukształtowania żądań pozwu jako żądań ewentualnych wskazują orzeczenia Sądu Najwyższego z okresu międzywojennego. W orzeczeniu z dnia 2 kwietnia 1930 r., III. 1 Rw 1378/29 Sąd Najwyższy uznał, że pozew powinien czynić zadość ustawowym wymaganiom, a jego żądania - główne i ewentualne - muszą być jasno określone. Jeżeli żądanie główne okaże się uzasadnione, nie ma konieczności orzekania o żądaniu ewentualnym. W orzeczeniu z dnia 29 października 1931 r., III. 1 Rw 1574/31, stwierdził, że chociaż ustawa nie wspomina o żądaniach ewentualnych, to ich dopuszczalności nie wyłącza, a uznanie dopuszczalności takich żądań w niektórych wypadkach jest wskazane ze względów celowości i ekonomii procesowej. W czasie obowiązywania Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 roku Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 7 września 1960 roku, 2 CR 366/59 przyjął, że zgłoszenie żądania ewentualnego jest dopuszczalne, gdyż kodeks zezwala na szeroko pojętą kumulację roszczeń procesowych, a zgłoszenie żądania ewentualnego to szczególny jej przypadek. W takiej sytuacji istnieją dwa roszczenia, o których sąd nie orzeka jednocześnie, ale kolejno, zależnie od tego, jak orzeknie o roszczeniu zgłoszonym w pozwie na pierwszym miejscu. W obowiązującym Kodeksie postępowania cywilnego także nie ma wyraźnego przepisu dotyczącego dopuszczalności konstrukcji żądania ewentualnego. Nie ma także zakazu przyjmowania takiego sposobu konstruowania żądań w pozwie, zasadne było zatem przyjęcie w doktrynie i orzecznictwie milczącej zgody ustawodawcy na takie rozwiązanie. Stanowisko dopuszczające możliwość zgłoszenia obok żądania głównego żądania ewentualnego przyjęte zostało także w późniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego (por. wyroki z dnia 26 stycznia 1979 r., IV CR 403/78, OSNCP 1979, nr 10, poz. 193, z dnia 14 października 1999 r., I PKN 325/99, z dnia 8 czerwca 2001 r., I PKN 490/00, i z dnia 24 czerwca 2009 r., I CSK 510/08 oraz postanowienia z dnia 20 kwietnia 1966 r., I CZ 29/66, z dnia 20 maja 1987 r., I CZ 55/87, z dnia 6 grudnia 2006 r., IV CZ 96/06 i z dnia 28 października 2008 r., I PZ 25/08, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2013 r. III CZP 58/13).

Możliwość zgłoszenia żądania ewentualnego istnieje tak w sprawach o świadczenie, ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego bądź prawa, jak i o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa. Nie zostało wyłączone oparcie żądania ewentualnego na odmiennej podstawie faktycznej, czy też prawnej, niż żądanie główne (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2013 r. III CZP 58/13).

Żądanie ewentualne zgłaszane jest jako dodatkowe na wypadek niemożności uwzględnienia przez sąd żądania zasadniczego. Sąd rozpoznaje i rozstrzyga o żądaniu ewentualnym tylko wówczas, gdy brak podstaw do uwzględnienia żądania zasadniczego. Jest to szczególny przypadek kumulacji roszczeń (art. 191 k.p.c.). Do rozstrzygnięcia o powództwie mają wówczas zastosowanie następujące zasady:

a) przy uwzględnieniu żądania zasadniczego nie orzeka się w ogóle o niewchodzącym wówczas w grę - żądaniu ewentualnym,

b) o żądaniu ewentualnym orzeka się dopiero wówczas, gdy brak podstaw do uwzględnienia żądania zasadniczego i wtedy następuje oddalenie żądania zasadniczego i orzeczenie (zasądzające lub oddalające) o żądaniu ewentualnym (por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 31 stycznia 1996 r. III CRN 58/95).

Takie ukształtowanie żądań pozwu stanowi szczególny rodzaj kumulacji roszczeń, co oznacza konieczność odpowiedniego zachowania wymagań przewidzianych w art. 191 k.p.c., z tą jednakże modyfikacją, iż skoro nie ma zastosowania do tak skumulowanych żądań zasada jednoczesnego ich rozpoznawania przez sąd, nie zlicza się wartości przedmiotów żądań, o czym mowa w art. 21 k.p.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2013 r. III CZP 58/13).

Pozwani kwestionowali dopuszczalność takiej konstrukcji powództwa z uwagi na wielopodmiotowy charakter sprawy.

Stosownie do art. 191 k.p.c. powód może dochodzić jednym pozwem kilku roszczeń przeciwko temu samemu pozwanemu, jeżeli nadają się one do tego samego trybu postępowania oraz jeżeli sąd jest właściwy ze względu na ogólną wartość roszczeń, a ponadto - gdy roszczenia są różnego rodzaju - o tyle tylko, o ile dla któregokolwiek z tych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne ani też nie zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Z treści powołanego przepisu nie można w ocenie Sądu wyprowadzać wniosku, jak czyni to pełnomocnik pozwanego M. M. (2), iż niedopuszczalna jest kumulacja przedmiotowa żądań w sytuacji wielopodmiotowego charakteru strony.

Dopuszczalne jest bowiem zastosowanie przedmiotowej i podmiotowej kumulacji roszczeń w jednym postępowaniu, jeżeli spełnione są przesłanki z art. 72 § 1 k.p.c. i art. 191 k.p.c. (por. KPC red. Góra-B. 2015, wyd. 2).

W świetle powyższych uwag dla takiego ukształtowania żądań pozew musi spełniać wskazane warunki, do których należą: jednopodmiotowość stron (chyba że ma miejsce współuczestnictwo materialne, jednolite i konieczne), dla wszystkich zgłoszonych żądań został przewidziany ten sam tryb postępowania, żadne z tych roszczeń nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym ani dla żadnego z nich nie zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu sporu. Do roszczenia głównego i ewentualnego nie stosuje się jedynie kumulacji przewidzianej w art. 21 k.p.c. Powyższe warunki zostały w sprawie spełnione.

Przechodząc do merytorycznej oceny żądania ewentualnego, powodowie domagali się w jego ramach ustalenia nieważności umowy sprzedaży udziału w nieruchomości w całości z uwagi na naruszenie przysługującego im prawa pierwokupu.

Stosownie do art. 166 § 1 k.c. w razie sprzedaży przez współwłaściciela nieruchomości rolnej udziału we współwłasności lub części tego udziału pozostałym współwłaścicielom przysługuje prawo pierwokupu, jeżeli prowadzą gospodarstwo rolne na gruncie wspólnym. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy współwłaściciel prowadzący jednocześnie gospodarstwo rolne sprzedaje swój udział we współwłasności wraz z tym gospodarstwem albo gdy nabywcą jest inny współwłaściciel lub osoba, która dziedziczyłaby gospodarstwo po sprzedawcy.

W świetle treści art. 596 i nast. k.c. prawo pierwokupu polega na przyznaniu określonemu podmiotowi pierwszeństwa kupna oznaczonej rzeczy w razie gdyby właściciel dokonał sprzedaży osobie trzeciej. Zgodnie z treścią art. 597 § 1 k.c. rzecz objęta prawem pierwokupu może zostać sprzedana osobie trzeciej tylko warunkowo tj. pod warunkiem, że uprawniony, prawidłowo zawiadomiony o fakcie zawarcia umowy i o treści tej umowy, nie skorzysta w określonym terminie z prawa pierwokupu. Przy sprzedaży nieruchomości sprzedawca może zawrzeć z kupującym jedynie umowę zobowiązującą, bowiem przepis art. 157 § 1 k.c. przewiduje zakaz przenoszenia własności nieruchomości z zastrzeżeniem warunku. Zgodnie z treścią art. 599 § 2 k.c. sprzedaż nieruchomości dokonana bezwarunkowo, w sytuacji gdy prawo pierwokupu przysługuje współwłaścicielowi, jest nieważna.

Według uregulowania zawartego w art. 597 i 598 k.c., uprawniony, o którym mowa w art. 599 § 2 k.c., może oczywiście, jeżeli sprzedaż została zawarta pod warunkiem wymaganym przez art. 597 § 1 k.c., nie wykonać tego warunku w zakreślonym terminie. Jeżeli natomiast wymagany warunek nie został zamieszczony, sprzedaż jest nieważna.

Założeniem przepisu jest to, że gospodarstwo prowadzone obok udziału we współwłasności stanowi z tym udziałem pewną jedność, której w miarę możności nie należy rozdzielać.

Art. 166 § 1 k.c. przyznaje ustawowe prawo pierwokupu tylko takiemu współwłaścicielowi nieruchomości rolnej, który prowadzi na gruncie wspólnym gospodarstwo rolne. Prowadzenie gospodarstwa rolnego na wspólnym gruncie może polegać na tym, że współwłaściciel:

1) prowadzi gospodarstwo rolne na całym wspólnym gruncie rolnym;

2) prowadzi gospodarstwo rolne na wydzielonym mu do korzystania udziale w gruncie wspólnym (podział quoad usum);

3) prowadzi gospodarstwo rolne na części wspólnego gruntu przekraczającej rozmiarami część odpowiadającą jego udziałowi (por. uchwała Sądu Najwyższego z 30 czerwca 1992 r. III CZP 75/92, OSN 1993, Nr 1–2, poz. 12).

W powołanej powyżej uchwale, Sąd Najwyższy wskazał, iż odrzucić należy, jako kolidujące z wyraźnym brzmieniem art. 166 § 1 k.c., stanowisko, jakoby współwłaściciel był uprawniony do prawa pierwokupu tylko wówczas, gdy razem ze współwłaścicielem, pragnącym odpłatnie zbyć swój udział, prowadzi gospodarstwo na wspólnym gruncie. Nie chodzi bowiem w świetle tego przepisu o "wspólne gospodarstwo", lecz o "wspólny grunt". Uznanie, że art. 166 § 1 k.c. uzależnia istnienie prawa pierwokupu od sytuacji, w której współwłaściciele prowadzą wspólne gospodarstwo rolne na wspólnym gruncie, oznaczałoby, iż w drodze wykładni wprowadza się dodatkową przesłankę prawa pierwokupu, której ustawa nie przewiduje. W określeniu "prowadzi gospodarstwo rolne na wspólnym gruncie" oczywiście mieści się również powyższa sytuacja, ale nie jest ona jedynie możliwa. Określenie to bowiem obejmuje także inne stany faktyczne, jak chociażby prowadzenie gospodarstwa na całym gruncie, będącym przedmiotem współwłasności, wspólnie w innymi współwłaścicielami, prowadzenie na tym gruncie gospodarstwa przez jednego współwłaściciela, który w wyniku uzgodnienia z pozostałymi współwłaścicielami zarządza całym wspólnym gruntem, czy wreszcie prowadzenie odrębnego gospodarstwa na części tego gruntu fizycznie wydzielonej czy to w ramach podziału do użytkowania przez czas trwania współwłasności (a więc tzw. podziału quoad usum), czy też w wyniku nieformalnego zniesienia współwłasności (albo nieformalnego działu spadku).

Pierwokup ustawowy na rzecz współwłaściciela nieruchomości rolnej nie przysługuje, gdy:

1) współwłaściciel prowadzący jednocześnie gospodarstwo rolne sprzedaje swój udział we współwłasności wraz z tym gospodarstwem; albo

2) nabywcą udziału jest inny współwłaściciel; albo

3) nabywcą udziału jest osoba, która dziedziczyłaby gospodarstwo po sprzedawcy.

Stosownie do art. 55 ³ k.c. za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Brak któregokolwiek ze składników gospodarstwa rolnego (np. inwentarza żywego, narzędzi, budynków), nie świadczy o tym, że pozostałe składniki (np. grunty rolne) nie stanowią gospodarstwa rolnego, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą niezbędną do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie (por. wyrok NSA z 20.9.1991 r., (...) SA 669/91, (...) 1992, Nr 2, poz. 26).

Najistotniejszym składnikiem gospodarstwa rolnego - w sensie przedmiotowym - jest grunt rolny. Bez niego nie może istnieć gospodarstwo rolne. Występowanie pozostałych składników tego gospodarstwa, wymienionych w art. 55 ³ k.c., nie jest konieczne dla bytu samego gospodarstwa (por. postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 7 maja 1997 r. II CKN 137/97).

Od dnia 1 października 1990 roku w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) do kodeksu cywilnego dodano art. 46 ¹ k.c., który zawiera definicję nieruchomości rolnej. Zgodnie z tym przepisem nieruchomościami rolnymi są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 maja 1996 roku III CZP 46/96 (OSNC 1996 z. 11, poz. 142) wyjaśnił również, że wchodzące w skład gospodarstwa rolnego grunty pod budynkami i grunty niezbędne do korzystania z tych budynków są nieruchomościami rolnymi w rozumieniu art. 46 ¹ k.c.

Z treści art. 55 ³ k.c. oraz art. 46 ¹ k.c. wynika, że gospodarstwo rolne stanowią nieruchomości będące lub mogące być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą.

Nie sposób rozumieć ustawowej definicji gospodarstwa rolnego w taki sposób, by wymagać, aby prowadzona działalność przybrała jakąś szczególną formę. Wymaganie aby przybrała ona formę prowadzenia działalności gospodarczej w rozumieniu odpowiednich przepisów nie wynika z ustawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 14 maja 2002 r. IV CKN 1023/00).

Tym samym, dla przyjęcia, iż dany podmiot prowadzi gospodarstwo rolne nie jest koniecznym to, aby prowadzenie tego gospodarstwa wypełniało znamiona prowadzenia działalności gospodarczej.

W świetle powyższych uwag i zawartej w art. 55 ³ w zw. z art. 46 ¹ k.c. definicji należy uznać, iż na wspólnym gruncie prowadzone jest przez powodów gospodarstwo rolne. Część rolna nieruchomości wykorzystywana jest pod uprawę roślinną, prowadzoną przez powodów. Zebrane plony przeznaczane są w części na potrzeby własne (ziemniaki), w części na materiał siewny, pozostała część przeznaczona jest na zbyt. Część nieruchomości, objęta zabudową zagrodową w ocenie Sądu jako siedlisko stanowi składnik tegoż gospodarstwa rolnego. Ta część nieruchomości jest bowiem zabudowana budynkiem mieszkalnym (z którego korzystają powodowie) oraz budynkami gospodarczymi, w których powodowie przechowują zebrane plony, trzymają maszyny rolnicze, a nadto drewno na opał. W trakcie prac polowych powodowie przebywają w P. w budynku mieszkalnym, zlokalizowanym w siedlisku. Budynek jakkolwiek w złym stanie technicznym, pozwala na zamieszkiwanie w nim. W budynku jest bieżąca woda oraz niezbędne sprzęty gospodarstwa domowego.

Powodów należało zatem uznać za osoby, prowadzące przedmiotowe gospodarstwo rolne.

Osoba prowadząca gospodarstwo rolne to bowiem osoba, która wykonuje prace w gospodarstwie oraz kieruje tym gospodarstwem, decydując o kierunku gospodarowania, nakładach oraz umowach związanych z gospodarką. Z reguły prowadzący zamieszkuje na terenie gospodarstwa lub w jego pobliżu. Prowadzący gospodarstwo prowadzi je we własnym imieniu i na własny rachunek (por. J.S. Piątowski, w: F. Błahuta, J.S. Piątowski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne, s. 74).

Zamieszkanie na terenie gospodarstwa rolnego nie jest jednak warunkiem koniecznym dla uznania, iż dana osoba prowadzi gospodarstwo rolne. Kierowanie gospodarstwem rolnym przez właściciela, który nie zamieszkiwał w tym gospodarstwie, czyni bowiem zadość przesłance prowadzenia gospodarstwa rolnego niezależnie od czasu trwania takiego stanu rzeczy (por. uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 4 grudnia 1970 r. III CZP 81/70).

Brak jest podstaw do przyjęcia, jak czyni to pozwany G. P., iż powodowie wykonują tylko niektóre czynności rolnicze, które nie wypełniają przesłanki prowadzenia gospodarstwa rolnego. Osobisty charakter działalności, jako cecha działalności rolniczej, oznacza, że rolnik osobiście prowadzi gospodarstwo rolne, co wyraża się co najmniej w tym, że do niego zwykle należy podejmowanie decyzji dotyczących prowadzonego gospodarstwa. Wynika to z samego sensu wyrażenia „prowadzenie działalności". Tak rozumiany osobisty charakter działalności rolniczej nie wyklucza korzystania z pomocy innych osób w prowadzeniu gospodarstwa lub zatrudniania w tym celu pracowników. Cecha ta została już omówiona w orzecznictwie sądowym. Prowadzenie działalności rolniczej na własny rachunek w pozostającym w posiadaniu danej osoby gospodarstwie oznacza, że z punktu widzenia obowiązującego porządku prawnego skutki majątkowe tej działalności przechodzą na rzecz prowadzącego ją (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 11 stycznia 2000 r., II UKN 341/99, OSNAPiUS 2001 nr 11, poz. 397). Natomiast osobiste prowadzenie tejże działalności najpełniej zostało scharakteryzowane w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1988 r., wpisanej do księgi zasad prawnych (OSNCP 1988 nr 12, poz. 166). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy wyjaśnił, że prowadzi gospodarstwo rolne ten, kto władając nim w sensie prawnym - jak właściciel, użytkownik, posiadacz samoistny lub zależny - wykonuje czynności natury funkcjonalnej, niezbędne dla racjonalnej gospodarki w konkretnym gospodarstwie rolnym. Z uwagi na różnorodną specyfikę gospodarstw rolnych zakres i rodzaj wykonywanych czynności może być różny, jednakże w każdym przypadku chodzi o takie czynności, bez których funkcja gospodarstwa nie mogłaby być zrealizowana. Pojęcie "prowadzenie gospodarstwa rolnego" mieści w sobie cały zespół czynności. Słowo "prowadzenie" w języku polskim oznacza, bowiem sprawowanie nad czymś nadzoru, zarządzanie, kierowanie czymś, zajmowanie się czymś, trudnienie się czymś, realizowanie jakiegoś celu. Prowadzenie gospodarstwa rolnego, zatem może przykładowo polegać tylko na zarządzaniu nim. Jednakże w przeważającej mierze prowadzenie gospodarstwa rolnego związane jest z wykonywaniem pracy fizycznej.

Należy dodać, że prowadzenie działalności rolniczej wiąże się ściśle z normalnymi działaniami koniecznymi dla prowadzenia gospodarstwa rolnego, tj. z wykonywaniem pracy w tym gospodarstwie lub wykonywaniem innych zwykłych czynności związanych z prowadzeniem takiej działalności. Z uwagi na różnorodną specyfikę gospodarstw rolnych zakres i rodzaj wykonywanych czynności może być różny, jednakże w każdym przypadku chodzi o takie czynności, bez których funkcja gospodarstwa nie mogłaby być zrealizowana.

Prowadzenie działalności rolniczej stanowi nie tylko osobista obecność cały czas w gospodarstwie, ale również planowanie sposobu gospodarowania, zarządzanie w postaci rozdzielanie prac, które mogą być wykonywane przez inne osoby. Aby efektywnie prowadzić działalność polegającą na produkcji roślinnej, do czynności niezbędnych do osiągnięcia zamierzonego celu zaliczyć należy wykonywanie stosownych zabiegów przygotowujących ziemię do zasiewu, wykonanie orek i zasiewu zbóż jesienią oraz wiosną, dokonywanie innych zabiegów agrotechnicznych, a następnie zbiór zbóż w okresie letnio-jesiennym. W okresie jesienno-zimowym w gospodarstwie prowadzącym wyłącznie produkcję roślinną osobista obecność w nim właściciela nie jest konieczna ani niezbędna. Prowadzenie gospodarstwa rolnego sprowadza się do osiągnięcia konkretnego celu w postaci zbiorów. Rolnik może przebywać poza gospodarstwem przez taki okres, przez jaki gospodarstwo może funkcjonować w jego nieobecności bez szkody dla prowadzonej produkcji.

Działania powodów wypełniają opisane powyżej przesłanki. Powodowie podjęli decyzję o prowadzeniu gospodarstwa rolnego i od wiosny 2014 roku wykonują działania, które zmierzają do osiągnięcia rezultatu w postaci produkcji roślinnej. W gospodarstwie tym wykonywane są wszystkie czynności niezbędne do prowadzenia produkcji roślinnej: przygotowanie ziemi do zasiewu, wykonanie orek i zasiewu zbóż, dokonywanie zabiegów agrotechnicznych, zbiór zbóż w okresie letnio-jesiennym. Zasadnicza część tych prac wykonywana jest osobiście przez powoda, w pracach tych uczestniczy także osobiście powódka. Prace, wymagające użycia sprzętów rolniczych, którymi powodowie nie dysponują, zlecane są innym osobom, co – jak wskazano powyżej – mieści się w pojęciu „prowadzenia gospodarstwa rolnego”.

Nie zasługuje także na uwzględnienie tłumaczenie, przedstawione przez ojca pozwanego G. P., iż przystąpili do zawarcia umowy, gdyż był to wrzesień i wtedy żadne prace w gospodarstwie nie były prowadzone.

Brak jest podstaw do wykładni art. 166 § 1 k.c. w ten sposób, aby prawo pierwokupu przypisywać współwłaścicielom nieruchomości jedynie w czasie prac polowych, skoro prowadzenie gospodarstwa rolnego wiąże się z określonym cyklem prac w tym gospodarstwie.

Tym samym, ustalenie, iż powodowie prowadzili w dacie zawarcia umowy gospodarstwo rolne we własnym imieniu i na własny rachunek jest wystarczające do uznania, iż przysługiwało im prawo pierwokupu, niezależnie od tego jak długo trwał ten stan (gdyż ustawa w tym zakresie milczy) ani czy zamieszkiwali na terenie gospodarstwa, mając na uwadze treść art. 166 § 1 k.c.

Z okoliczności sprawy nie wynika przy tym, aby wystąpiła jakakolwiek okoliczność, przewidziana w art. 166 § 1 zd. 2 k.c., wyłączająca przedmiotowe prawo.

Podnoszona przez pozwanego M. M. (3) okoliczność prowadzenia z powodem rozmów co do planów sprzedaży nieruchomości nie może wpływać na ocenę ważności dokonanej czynności prawnej. W sytuacji zbycia osobom trzecim udziału we współwłasności w trybie umowy bezwarunkowej, gdy pozostałym współwłaścicielom przysługiwało prawo pierwokupu, nie ma znaczenia dla oceny ważności umowy okoliczności, że wcześniej zbywca informował uprawnionych o zamiarze sprzedaży swego udziału we współwłasności (por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 18 kwietnia 1997 r. III CKN 39/97).

Według art. 599 § 2 k.c., jeżeli zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu przysługującego z mocy ustawy Skarbowi Państwa lub jednostce samorządu terytorialnego, współwłaścicielowi albo dzierżawcy, sprzedał rzecz osobie trzeciej bez zastrzeżenia warunku, o którym mowa w art. 597 § 1 k.c., sprzedaż ta jest nieważna. Chodzi tu więc o sankcję, przejawiającą się w tym, że cała bezwarunkowa umowa sprzedaży nie wywołuje od chwili zawarcia zamierzonych skutków prawnych. Sankcja ta podlega uwzględnieniu przez sąd z urzędu i ma charakter definitywny, tj. wykluczający konwalidację (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30.7.1968 r. III CZP 48/68, OSNC 1969, nr 3, poz. 49, oraz z dnia 11.5.1973 r. III CZP 21/73 OSNC 1973, nr 11, poz. 197).

W przypadku bezwarunkowej umowy sprzedaży czynność prawną, która okazała się nieważna, można ważnie dokonać tylko na nowo, jeżeli oczywiście odpadła istniejąca wcześniej przeszkoda (por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 15 listopada 2002 r. V CKN 1374/00).

Tym samym zawarcie umowy bezwarunkowej z naruszeniem przysługującego w dacie jej zawarcia prawa pierwokupu prowadzi do bezwzględnej nieważności umowy.

Stosownie do art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Powodom, których prawo pierwokupu zostało naruszone, przysługuje w ocenie Sądu interes prawny w żądaniu wydania wyroku ustalającego.

Pojęcie interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. było przedmiotem licznych judykatów i wypowiedzi doktryny. Przyjmuje się, że jest to obiektywna, czyli wywołana rzeczywistą koniecznością ochrony określonej sfery prawnej, potrzeba uzyskania przez stronę powodową odpowiedniej treści wyroku. Interes prawny istnieje wówczas, gdy istnieje niepewność stosunku prawnego lub prawa, wynikająca z obecnego lub przewidywanego ich kwestionowania lub naruszenia, zatem gdy zachodzi swoista potrzeba ich potwierdzenia, wynikająca z sytuacji prawnej w jakiej znajduje się powód (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1972 r., III CRN 607/71, OSN 1973, nr 4, poz. 64, z dnia 22 września 1999 r., I PKN 263/99, OSNAP 2000, nr 2, poz. 36). Dopuszcza się pośrednie ustalenie istniejącego stosunku prawnego przez stwierdzenie ważności lub nieważności dokonanej czynności prawnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 1976 r., II CR 288/76, OSNC 1977, nr 5-6, poz. 91). Można zatem przyjąć istnienie tak pojętego interesu powoda w zakresie żądania ustalenia nieważności czynności prawnej zarówno wtedy, gdy chodzi o usunięcie przeszkody prawnej dla jego dalszych czynności jak i wtedy, gdy celem jest uzyskanie szeroko pojętej ochrony prawnej. Orzeczenie sądowe ustalające nieważność czynności prawnej potwierdza nieistnienie stosunku prawnego (prawa) i, jako swoisty prejudykat, będzie miało znaczenie dla ewentualnych czynności i rozstrzygnięć wykraczających poza prawa rzeczowe do nieruchomości.

Jak wskazano w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., V CSK 109/07 (OSN 2008, nr 9, poz. 107) unicestwienie nieważnych umów ma samoistną wartość także ze względu na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych.

W ramach postępowania o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego w odniesieniu do powoda nie ma wymogu, by był on podmiotem ustalanego stosunku prawnego lub prawa i wystarcza powiązanie z nim tego rodzaju, aby istnienie lub nieistnienie tego stosunku prawnego (praw) po stronie osób trzecich miało wpływ na jego prawa lub obowiązki prawne (por. m.in. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1962 r., I CR 1069/60, OSNCP 1963, nr 6, poz. 132, z dnia 3 lutego 1970 r., III CR 517/69, OSNCP 1971, nr 2, poz. 26, uchwała z dnia 5 czerwca 1991 r., III CZP 43/91, OSNCP 1992, nr 1, poz. 12).

Na powyższą ocenę nie może mieć wpływu ta okoliczność, że uwzględnienie powództwa nie spowoduje przejścia własności spornego udziału na rzecz powodów, wobec czego przy ponownej jej sprzedaży mogłoby się okazać, iż nie będą mogli oni co do niej wykonać prawa pierwokupu. Powyższe nie daje podstaw do odejścia od założenia niedopuszczalności konwalidacji nieważnej czynności prawnej. Wynika to stąd, że nieważność jest sankcją za uchybienie normie ustanowionej dla ochrony interesu ogólnego, a nie tylko jednostkowego (por. uzasadnienie Wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 15 listopada 2002 r. V CKN 1374/00).

Ustawą z 14 kwietnia 2016 roku o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 2016 r. poz. 585) dodano do art. 166 k.c. nowy § 3. Art. 166 § 3 k.c. nakazuje do sprzedaży przez współwłaściciela nieruchomości rolnej udziału we współwłasności lub części tego udziału stosowanie przepisów ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 803 ze zm.), znowelizowanej ustawą z dnia 14 kwietnia 2016 roku. Stosowanie przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego do art. 166 k.c. oznacza, że prawo pierwokupu będzie mógł wykonać tylko taki współwłaściciel, który jest rolnikiem indywidualnym w rozumieniu art. 2a powołanej ustawy (por. Komentarz do kodeksy cywilnego red. Gutowski 2016, wyd. 1/M. Kępiński).

Przepis ten nie znajdzie jednak zastosowania do oceny ważności umowy zawartej w dniu (...) roku, a zatem przed wejściem w życie wskazanej powyżej normy prawnej. Stosownie bowiem do art. 3 k.c. ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Przepisy ustawy nowelizującej nie przewidują jej zastosowania do realizacji prawa pierwokupu przysługującego przed dniem jej wejścia w życie. Stosownie do art. 12 powołanej ustawy do postępowań dotyczących nabycia nieruchomości rolnych oraz wpisu do księgi i niezakończonych do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. W myśl zaś art. 13 ustawy do czynności prawnych związanych z realizacją prawa pierwokupu nieruchomości rolnych, o którym mowa w art. 3 ustawy zmienianej w art. 7, albo realizacją uprawnienia Agencji Nieruchomości Rolnych do nabycia nieruchomości rolnych, o którym mowa w art. 4 ustawy zmienianej w art. 7, w stosunku do umów zawartych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe. Przepisy te nie przewidują zatem konwalidacji dotychczas zawartych umów z naruszeniem prawa pierwokupu współwłaściciela. Podstawowe znaczenie ma tu zasada tempus regit actum, nakazująca oceniać zdarzenia prawne na podstawie ustaw stosowalnych w chwili ich nastąpienia, a więc wiążąca czasowy zakres działania normy z jej czasowym zakresem obowiązywania i wejścia w życie. Stosuje się ją przede wszystkim do oceny samego zaistnienia faktu prawnego, a więc przede wszystkim do rozstrzygania o dopuszczalności, formie i innych warunkach skutecznego dokonywania czynności prawnych. Zagadnienia te podlegają prawu obowiązującemu w chwili dokonywania czynności i późniejsza zmiana reguł nie wpływa na skuteczność dokonanej już czynności (por. Kodeks cywilny. Komentarz red. prof. dr hab. E. G., prof. dr hab. P. R.: 2016).

Tym samym skoro zawarta w dniu (...) roku umowa sprzedaży była nieważna z uwagi na naruszenia prawa pierwokupu, zmiana stanu prawnego nie uzasadnia jej konwalidacji.

W ocenie Sądu nie ma również uzasadnienia dla podzielenia prezentowanego przez pozwanego M. M. (2) poglądu, opowiadającego się za wyłączeniem interesu prawnego po stronie powodów w dochodzeniu ustalenia nieważności czynności prawnej wobec istnienia konkurencyjnego środka ochrony prawnej w postaci powództwa o usunięcie niezgodności stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej, opartego na art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2016 r. poz. 790 t.j. k.w.h). Wskazać bowiem należy na odmienny charakter każdego z tych rozstrzygnięć. Powództwa o ustalenie i powództwo o usunięcie niezgodności stanowią dwa niezależne środki ochrony prawnej, oparte na odmiennych przesłankach i zmierzające do osiągnięcia innego celu. Tym samym występuje zbieg roszczeń, mający charakter konkurencyjny jedynie wówczas, gdyby powództwo o usunięcie niezgodności zaspakajało w całości interes prawny powoda.

Powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1 k.w.h.), a nie powództwo o ustalenie (art. 189 k.p.c.), jest właściwym instrumentem prawnym dla rozstrzygnięcia sporu o to, której ze stron przysługuje prawo do tej samej nieruchomości lub jej części. Żądanie ustalenia w innym przedmiocie wymaga wystąpienia z powództwem o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2004 roku, II CK 152/04, L.).

Powodowie, domagając się ustalenia nieważności umowy w całości, nie twierdzili, iż ich prawo w księdze wieczystej jest wpisane błędnie, nie zgłaszali bowiem w ramach powództwa ewentualnego żądania ustalenia, iż to im przysługuje sporny udział w prawie własności nieruchomości.

Przepis art. 10 ust. 1 k.w.h. zawęża krąg podmiotów czynnie legitymowanych wyłącznie do osób, których prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia. Tak określony ustawowo krąg uprawnionych do wystąpienia z powództwem przewidzianym w art. 10 ust. 1 ustawy wyznacza też kształt możliwego do zgłoszenia w jego ramach żądania. Powód może więc domagać się wpisania swojego prawa, które dotąd nie było wpisane, może żądać poprawnego wpisania swego prawa w miejsce dotychczas błędnie wpisanego prawa, a wreszcie może żądać skorygowania błędnie wpisanego obciążenia lub ograniczenia jego prawa. W ten sposób, za pomocą normy art. 10 ust 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, interpretowanej łącznie z art. 626 ² § 5 k.p.c., ustawodawca określił krąg osób legitymowanych do wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, sformułowanie którego to powództwa musi uwzględniać wyżej określony, dopuszczalny kształt możliwych do zgłoszenia w nim żądań. Wykluczona jest zatem czynna legitymacja procesowa wszelkich innych osób, nawet jeśli są one istotnie zainteresowane ustaleniem rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości, ale w inny sposób aniżeli możliwy w świetle art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 19 listopada 2004 roku II CK 152/04).

Żądanie powodów dochodzone jako ewentualne w niniejszym procesie nie jest żadnym z wyżej wymienionych żądań, których dochodzenie jest przewidziane na podstawie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Przewidziane w nim powództwo nie może być traktowane jako uniwersalny instrument prawny służący do regulowania stanu prawnego w nieograniczonym podmiotowo zakresie, a jedynie do usuwania niezgodności stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, co oznacza, że po obu stronach takiego sporu muszą wystąpić podmioty powołujące się na przysługujące im prawo do tej samej nieruchomości lub jej części.

Co zaś istotne, roszczenie oparte na art. 10 ust. 1 powołanej ustawy przysługuje jedynie osobom uprawnionym do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w tej księdze wieczystej, których krąg wyznacza art. 626 ² § 5 k.p.c.

Kodeks postępowania cywilnego w odniesieniu do postępowania wieczystoksięgowego samodzielnie reguluje kwestie podmiotowe, odstępując od zasady umożliwiającej wszystkim zainteresowanym wzięcie udziału, w sprawach podlegających trybowi nieprocesowemu, już przez samo zgłoszenie lub dokonanie czynności procesowej (art. 510 § 1 i 2 k.p.c.). Art. 626 ² § 5 k.p.c. ogranicza uprawnienie do złożenia wniosku (obok właścicieli i użytkowników wieczystych) do osoby, na rzecz której wpis ma nastąpić, albo wierzyciela, jeżeli przysługuje mu prawo, które może być wpisane księdze wieczystej, a w sprawach dotyczących obciążeń powstałych z mocy ustawy także do uprawnionego organu.

Powodom nie przysługuje zaś legitymacja w postępowaniu wieczystoksięgowym, pozwalająca na wystąpienie z wnioskiem o dokonanie wpisu odnośnie udziału w prawie współwłasności, dotyczącego innego podmiotu. Powodowie nie należą bowiem do kręgu podmiotów oznaczonych w art. 626 ² § 5 k.p.c., gdyż określony ułamkiem (idealny) udział innego współwłaściciela we własności nie jest „wspólnym prawem" dla powodów, których prawo nie sięga dalej, niż przysługujący im udział we własności nieruchomości. Fakt niewpisania w księdze wieczystej udziału innego współwłaściciela nie narusza prawa powodów, a tym samym wniosek o jego wpis nie „zmierza do zachowania wspólnego prawa’ (art. 209 in fine k.c. por. postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 9 września 2015 r. IV CSK 657/14).

W świetle powyższego powodom nie przysługuje konkurencyjny środek prawny w postaci powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej. Uzasadnia to wniosek, że powodowie nie mają innego, dalej idącego powództwa o świadczenie, czy ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego, w ramach którego można by rozstrzygnąć o niepewności co do tego, czy pozwanemu G. P. przysługuje udział w prawie współwłasności nieruchomości, co wykluczałoby istnienie po ich stronie interesu prawnego.

Jako współwłaściciele nieruchomości, posiadają zaś interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy sprzedaży pozostałego udziału w prawie współwłasności.

Za istnieniem interesu współuprawnionego do danego prawa w ustaleniu nieważności umowy zbycia pozostałego w niej udziału opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 października 2014 roku sygn. akt II CSK 687/13. Wprawdzie wyrok ustalający, o wydanie którego w ramach roszczenia ewentualnego wnieśli powodowie, nie wpłynie bezpośrednio na ich sytuację prawnorzeczową w stosunku do nieruchomości, do której przysługują im udziały w prawie własności, ale nie jest to okoliczność, która sama w sobie eliminuje istnienie po ich stronie istnienie interesu prawnego. Podmioty posiadające udziały w prawie współwłasności są związane stosunkiem prawnym wynikającym z posiadania udziałów ułamkowych do tego prawa. Na skutek czynności prawnej dokonanej przez pozwanych, kwestionowanej w pozwie, powstała wątpliwość co do podmiotu, z którym powodowie pozostają połączeni węzłem wspólnego prawa. Pomiędzy powodami a pozostałymi współwłaścicielami z dużym prawdopodobieństwem mogą toczyć się dalsze postępowania sądowe związane z przedmiotem współwłasności (powodowie w trakcie rozprawy wskazywali na zamiar wystąpienia z wnioskiem o zniesienie współwłasności). Dla tych postępowań, kwestią zasadniczą jest jasne i jednoznaczne usunięcie wątpliwości co do skutecznego nabycia udziału w prawie.

W świetle powyższego, powództwo ewentualne zasługiwało na uwzględnienie w całości, o czym orzeczono jak w pkt 2 sentencji na mocy powołanych przepisów.

Orzeczenie o kosztach procesu oparto na podstawie art. 100 zd. 1 k.p.c., uznając za uzasadnione ich wzajemne zniesienie.

Z uwagi na oddalenie powództwa głównego, powodów nie sposób uznać za wygrywających proces w całości. Wskazać przy tym należy, iż nieuwzględnienie roszczenia, zgłoszonego na pierwszym miejscu, uzasadniało rozpoznania roszczenia ewentualnego, a zatem ziścił się warunek przyjęcia, iż w niniejszym procesie doszło do kumulacji roszczeń, zgodnie z art. 191 k.p.c.

Oznacza to, że przy rozstrzyganiu o kosztach procesu sąd winien wziąć pod uwagę fakt, iż orzekł o obydwu roszczeniach - zarówno głównym, jak i ewentualnym. Fakt oddalenia roszczenia głównego, jak i fakt uwzględnienia roszczenia ewentualnego ma więc znaczenie dla rozliczenia kosztów procesu. Oddalenie powództwa głównego aktualizuje rozpoznanie roszczenia ewentualnego i odpowiednie rozliczenie kosztów postępowania (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 18 października 2013 roku III CZP 58/13 i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1987 roku I CZ 55/87).

W niniejszym postępowaniu Sąd uwzględnił jedno z dwóch roszczeń, przedstawionych przez powodów pod osąd.

Biorąc pod uwagę wskazaną w pozwie wartość przedmiotu sporu w zakresie roszczenia głównego i zbliżoną wartość przedmiotu sporu co do roszczenia ewentualnego, należało przyjąć, iż powodowie ze swym stanowiskiem utrzymali się w około połowie.

Stosownie do art. 100 zd. 1 k.p.c. w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań koszty będą wzajemnie zniesione lub stosunkowo rozdzielone. O wyborze przez sąd zasady wzajemnego zniesienia kosztów albo ich stosunkowego rozdzielenia decydują względy słuszności. Podstawy do wzajemnego zniesienia kosztów będą zachodziły wówczas, gdy żądanie zostanie uwzględnione w około połowie, przy mniej więcej równej wysokości kosztów poniesionych przez każdą ze stron (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2007 roku, I PK 157/07, L.).

Stosunkowy podział kosztów procesu (art. 100 k.p.c.) dotyczy przy tym ich całości, co oznacza przyjęcie za podstawę obliczeń sumy należności obu stron, ustalonych stosownie do zasad z art. 98 § 2 i 3 k.p.c. (oraz art. 99 k.p.c. w wypadkach tam wskazanych). Sumę tę dzieli się proporcjonalnie do stosunku, w jakim strony utrzymały się ze swymi roszczeniami lub obroną otrzymując w wyniku kwoty, stanowiące ich udziały w całości kosztów. Jeżeli poniesione przez stronę koszty przewyższają obciążający ją udział - zasądzeniu na jej rzecz podlega różnica (por. orzeczenie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 31 stycznia 1991 roku II CZ 255/90).

Powodowie w niniejszym postępowaniu ponieśli koszty procesu w postaci opłaty stosunkowej od pozwu w kwocie 2.000,00 zł, opłatę skarbową od pełnomocnictwa w kwocie 17,00 zł oraz wynagrodzenie pełnomocnika z wyboru w wysokości ustalonej od wskazanej w pozwie wartości przedmiocie sporu w kwocie 2.400,00 zł zgodnie z § 6 pkt 5 rozporządzenia z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. z 2013 r. poz. 461) w zw. z § 21 rozporządzenia z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800) z uwagi na wytoczenie powództwa w dniu 30 grudnia 2015 roku (k. 18). Z uwagi na współuczestnictwo materialne po stronie powodów wysokość wynagrodzenia reprezentującego powodów pełnomocnika ustalono w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego pełnomocnika (por. Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z 30 stycznia 2007 r., sygn. akt III CZP 130/06, OSNC rok 2008, nr 1, poz. 1 i postanowieniu z 15 lipca 2011 r., sygn. akt I UZ 15/11).

Pozwany G. P. poniósł koszty wynagrodzenia pełnomocnika z wyboru w kwocie 2.400,00 zł zgodnie z § 6 pkt 5 rozporządzenia z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. z 2013 r. poz. 461) w zw. z § 21 rozporządzenia z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800) oraz opłatę skarbową od pełnomocnictwa w kwocie 17,00 zł. Pozwany M. M. (2) poniósł koszty wynagrodzenia pełnomocnika z wyboru w kwocie 2.400,00 zł zgodnie z § 6 pkt 5 rozporządzenia z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. z 2013 r. poz. 490) w zw. z § 21 rozporządzenia z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015 r. poz. 1804).

Łączne koszty procesu wykazane przez strony wyniosły 9.234,00 zł, przy czym powodowie stosownie do zakresu przegranej powinni ponieść połowę tychże kosztów, czyli 4.617,00 zł. Wobec tego, iż ponieśli kwotę zbliżoną (4.417,00 zł) Sąd uznał za uzasadnione ze względów słuszności wzajemne zniesienie kosztów procesu pomiędzy stronami, mając na uwadze tę okoliczność, iż powodowie co do zasady wykazali, iż przysługiwało im prawo pierwokupu przedmiotowej nieruchomości, którą to okoliczność kwestionowali pozwani.

Jeśli wziąć pod uwagę wartość przedmiotu sporu, dotyczącą nieuwzględnionego powództwa głównego (40.000,00 zł) i zbliżoną wartość przedmiotu sporu co do roszczenia ewentualnego, w ocenie Sądu wzajemne zniesienie kosztów procesu odpowiada względom słuszności, o czym orzeczono jak w pkt 3 sentencji na mocy art. 100 zd. 1 k.p.c.

SSR/-/Beata Witkowska