Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 czerwca 2017 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 czerwca 2017 roku w S.

sprawy z powództwa T. S., I. M.

przeciwko J. K.

o zachowek

na skutek apelacji pozwanego od wyroku Sądu Rejonowego w Choszcznie z dnia 29 listopada 2016 roku, sygn. akt I C 409/15

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

a)  w punkcie I oznacza datę początkową odsetek ustawowych na dzień 30 kwietnia 2015 roku i oddala powództwo o zasądzenie odsetek ustawowych od kwoty 5.125 (pięć tysięcy sto dwadzieścia pięć) złotych, za okres od 20 lutego 2015 roku do 29 kwietnia 2015 roku;

b)  w punkcie II oznacza datę początkową odsetek ustawowych na dzień 30 kwietnia 2015 roku i oddala powództwo o zasądzenie odsetek ustawowych od kwoty 5.125 (pięć tysięcy sto dwadzieścia pięć) złotych, za okres od 20 lutego 2015 roku do 29 kwietnia 2015 roku;

2.  oddala apelację w pozostałej części;

3.  zasądza od pozwanego J. K. na rzecz powódki T. S. kwotę (...) (jeden tysiąc trzysta sześćdziesiąt siedem) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego;

4.  zasądza od pozwanego J. K. na rzecz powódki I. M. kwotę (...) (jeden tysiąc trzysta sześćdziesiąt siedem) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

SSO Marzenna Ernest SSO Tomasz Sobieraj SSR del. Zofia Piwowarska

Sygn. akt II Ca 133/17

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 29 listopada 2016 roku Sąd Rejonowy w Choszcznie:

I. zasądził od pozwanego J. K. na rzecz powódki T. S. kwotę 5.125 złotych wraz z odsetkami ustawowymi liczonymi od dnia 20 lutego 2015 roku do dnia 31 grudnia 2015 roku i odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 1 stycznia 2016 roku do dnia zapłaty,

II. zasądził od pozwanego J. K. na rzecz powódki I. M. kwotę 5.125 złotych wraz z odsetkami ustawowymi liczonymi od dnia 20 lutego 2015 roku do dnia 31 grudnia 2015 roku i odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 1 stycznia 2016 roku do dnia zapłaty,

III. oddalił powództwo w pozostałym zakresie,

IV. zasądził solidarnie od powódek I. M. i T. S. na rzecz pozwanego J. K. kwotę 21, 75 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu,

V. nakazał pobrać od pozwanego J. K. na rzecz Skarbu Państwa — Sądu Rejonowego w Choszcznie kwotę 488,13 złotych tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych,

VI. nakazał pobrać od powódek I. M. i T. S. solidarnie na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Choszcznie kwotę 399, 38 złotych tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych,

VII. nakazał pobrać od powódki I. M. na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Choszcznie kwotę 38 złotych tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

Sąd Rejonowy oparł powyższe orzeczenie na ustalonym w sposób następujący stanie faktycznym i rozważaniach prawnych:

W dniu 23 lutego 2012 roku w R. zmarł A. K., ostatnio stale zamieszkujący w R.. Prawomocnym postanowieniem z dnia 14 lipca 2015 roku Sąd Rejonowy w Choszcznie stwierdził, że spadek po zmarłym A. K. na podstawie ustawy nabyli żona I. K. w udziale do ¼ części, córka I. M. w udziale do ¼ części, córka T. S. w udziale do ¼ części oraz syn J. K. w udziale do ¼ części.

Spadek po A. K. okazał się pusty, w jego skład nie weszły żadne prawa, które przedstawiałyby jakąś wartość. W wyniku nabycia spadku po A. K. I. M. i D. S. nie uzyskały żadnego przysporzenia majątkowego.

A. K. wraz z I. K. na prawach wspólności ustawowej małżeńskiej pozostawali właścicielami nieruchomości gruntowej składającej się z działki nr (...) położonej w R. o powierzchni 0,056h ha, zabudowanej domem jednorodzinnym. Dla nieruchomości Sąd Rejonowy w Choszcznie prowadzi księgę wieczystą nr (...).

W dniu 6 marca 2009 roku przed notariuszem E. N. w kancelarii notarialnej w C. została zawarta umowa darowizny na mocy, której I. K. i A. K. darowali powyższą nieruchomość na rzecz swojego syna J. K.. W § 3 umowy darczyńcy oświadczyli, że zwalniają dokonane na rzecz J. K. darowizny od obowiązku zaliczenia w trybie art. 1039 k.c. W § 4 umowy J. K. ustanowił na rzecz rodziców I. i A. K. na ich życzenie, nieodpłatnie, dożywotnią służebność mieszkania, polegającą na prawie wyłącznego korzystania przez uprawnionych z całego budynku mieszkalnego nr (...), położonego na działce nr (...), położonej w R.. W § 8 umowy strony podały ogólną, wartość przedmiotu darowizn na kwotę po 10 000 złotych od każdego z darujących.

Nieruchomość stanowiąca przedmiot darowizny położona jest w R. przy ul. (...), na terenach przeznaczonych w studium zagospodarowania przestrzennego Gminy R. na tereny mieszkaniowe i usług towarzyszących mieszkalnictwu. W dacie dokonania darowizny do nieruchomości była doprowadzona sieć energetyczna, wodociągowa, kanalizacyjna i teletechniczna. Nieruchomość zabudowana była budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym, parterowym z poddaszem użytkowym, usytuowanym w zabudowie wolnostojącej, o łącznej powierzchni 70,40 m2, wzniesionym w technologii tradycyjnej przed rokiem 1945 , z parterową przybudówką.

Budynek jest wzniesiony na fundamentach kamiennych, ściany zewnętrzne i wewnętrzne budynku zostały wzniesione z cegły, ściany przybudówki wykonane z cegły oraz pustaków, strop nad parterem zamieszkałym jest drewniany z deskowym pułapem, dach konstrukcji drewnianej dwupołaciowy pokryty blachodachówką falistą, kominy murowane z cegły ceramicznej, ponad połać z cegły klinkierowej, stolarka okienna drewniana skrzyniowa starego typu, stolarka wewnętrzna drzwiowa płycinowa, podłogi w części cementowe pokryte gumoleum, w części drewniane deskowe, w łazienkach na podłodze płytki, brak urządzonych schodów na poddasze, na elewacji tynki tradycyjne cementowo - wapienne, tynki wewnętrzne cementowo- wapienne gładkie, malowania wapienne, klejowe, na sufitach polepa gliniana na podkładzie trzcinowym, rynny i rury spustowe (...), opierzenia z blachy ocynkowanej. Źródłem ogrzewania w części wschodniej zamieszkałej jest piec kaflowy w pokoju, w części zachodniej niezamieszkałej brak ogrzewania. Brak instalacji CO. Stan techniczny jest dostateczny. Stopień zużycia elementów konstrukcyjnych i wykończeniowych jest ponadnormatywny. Obiekt nadaje się do kapitalnego remontu. W elementach konstrukcyjnych dachu występuje zmurszenie na kominie w części poddasza widoczne zacieki, na poddaszu brak odeskowania stropu, podsufitki w przyziemiu są spękane, krzywe, miejscowo z widocznymi zaciekami, ściany wewnętrzne są nierówne, brak izolacji termicznych, przeciwwilgociowych, tynki zewnętrzne są wybrakowane, spękane, w przyziemiu zawilgocone, w pomieszczeniach występuje wilgoć, instalacje wewnętrzne są stare, stolarka okienna jest nieszczelna, posadzie budynku są nierówne, ze znacznymi widocznymi spadkami, część mieszkalna po stronie zachodniej jest nieużytkowana.

Stan techniczny i funkcjonalny nieruchomości oraz standard jej wykończenia nie zmienił się znacząco od dnia dokonania darowizny do chwili obecnej. Po śmierci A. K. synowie I. M. użytkujący zachodnią część mieszkalną wykonali prace remontowe polegające na obłożeniu od wewnątrz ścian szczytowych w dwóch pokojach, kuchni, łazience i przedpokoju płytami gipsowo- kartonowymi na stelażach stalowych, zamurowaniu drzwi pomiędzy dwoma pokojami, wykonaniu nowych otworów drzwiowych prowadzących do tych pokojów od strony kuchni i przedpokoju oraz wstawieniu drzwi, wydzieleniu pomieszczenia z korytarza na piec, ułożenie kafelek w łazience i częściowo w kuchni, wykonaniu białego montażu w łazience - zamontowaniu kabiny prysznicowej i muszli ustępowej. Inne prace remontowe od czasu dokonania darowizny nie były wykonane.

Wartość nieruchomości stanowiącej przedmiot darowizny - działki nr (...) o powierzchni 0,0568 ha położonej w R. zabudowanej budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym według stanu na dzień 6 marca 2006 r i cen aktualnych wynosi 82 000 złotych.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał powództwo I. M. i T. S. w zakresie, w jakim powódki realizowały przysługujące im roszczenia o zachowek po zmarłym A. K. za uzasadnione co do zasady i jedyne częściowo uzasadnione co do wysokości. Natomiast zgłoszone przez I. M. żądanie zwrotu kosztów poniesionych na remont nieruchomości stanowiącej własność pozwanego J. K. uznał za nieuzasadnione w całości.

Sąd Rejonowy wskazał, że na gruncie regulacji art. 991 k.c. w doktrynie prawa i orzecznictwie zgodnie przyjmuje się, że uprawnionymi do zachowku są także osoby, które zostały powołane do spadku, jeżeli nie uzyskały one w wyniku tego powołania należnego im zachowku w całości. Przysługuje im wówczas roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego uzupełnienia. Warunkiem powstania prawa do zachowku lub roszczenia o jego uzupełnienie nie jest wystąpienie dziedziczenia testamentowego, jest nim wyłącznie wystąpienie sytuacji, w której wskazane w treści art. 991 § 1 k.c. uprawniony z jakichś powodów nie otrzymuje w wyniku dziedziczenia sumy odpowiadającej ½ (lub 2/3) udziału, który przypadłby mu gdyby doszło do dziedziczenia na podstawie ustawy i gdyby masa spadkowa nie została uszczuplona na skutek dokonanych przez spadkodawcę darowizn i zapisów.

Sąd Rejonowy stwierdził, że w rozważanej sprawie spadek po A. K. na podstawie ustawy nabyli w udziałach po ¼ żona zmarłego i jego dzieci - powódki i pozwany. Pozostawało okolicznością niekwestionowaną, że spadek po A. K. okazał się pusty. W skład masy spadkowej nie wchodziły żadne przedmioty czy prawa prezentujące jakąkolwiek realną wartość. Nie pozostawało przy tym przedmiotem sporu, iż na kilka lat przed śmiercią spadkodawca wraz z małżonką dokonał darowizny przysługującego im na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej prawa własności nieruchomości – lokalu mieszkalnego na rzecz syna J. K.. Powódki w toku postępowania podnosiły, że na skutek dokonania darowizny dochodząc do dziedziczenia nie otrzymały należnego im udziału spadkowego.

Sąd Rejonowy dodał, że pozwany w toku postępowania wskazywał, że uwzględnieniu żądania pozwu sprzeciwia się treść umowy darowizny w której darczyńcy zastrzegli, że zwalniają dokonane na rzecz J. K. darowizny od obowiązku zaliczenia w trybie art. 1039 k.c.

Sąd Rejonowy zaznaczył jednak, że możliwość zwolnienia spadkodawcy z obowiązku zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową w ramach postępowania działowego w oparciu o art. 1039 § 2 k.c. pozostaje bez wpływu na roszczenia uprawnionego do zachowku mające za podstawę art. 991 § 1 lub 2 k.c. i nie wpływa na zasady ustalania wysokości należnego uprawnionemu zachowku określone wart. 992 i nast. k.c. Sąd podkreślił, że przepisy normujące instytucję zachowku są przepisami bezwzględnie obowiązującymi i nie mogą zostać wyłączone na podstawie oświadczenia woli spadkodawcy. Spadkodawca może pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku wyłącznie w warunkach określonych w art. 1008 k.c., jednak w rozważanym przypadku nie doszło do wydziedziczenia powódek.

Następnie Sąd po przywołaniu art. 993 k.c., art. 994 k.c. oraz art. 995 k.c. uznał, że darowizna dokonana przez A. K. na rzecz pozwanego zgodnie z powyższymi regulacjami podlega uwzględnieniu przy obliczeniu zachowku - nie jest to darowizna drobna, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęta, została dokonana w okresie ostatnich dziesięciu lat licząc wstecz od otwarcia spadku, za życia powódek i na rzecz osoby będącej spadkobiercą. Sąd wskazał, że wobec sporu co do wartości przedmiotu uczynionej darowizny Sąd na wniosek powódek dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego rzeczoznawcy majątkowego na okoliczność ustalenia wartości nieruchomości stanowiącej przedmiot darowizny według stanu na dzień jej dokonania i według cen z chwili ustalania zachowku. Aby ustalić stan nieruchomości na dzień dokonania darowizn Sąd dopuścił też dowód z przesłuchania stron na tę okoliczność i na podstawie zasadniczo zgodnych wyjaśnień powódek i pozwanego w tym zakresie ustalił, jakie prace modernizacyjne czy remontowe zostały przeprowadzone po dniu dokonania darowizny. Następnie zlecając biegłemu sporządzenie opinii Sąd oznaczył w treści postanowienia, jakie prace zostały wykonane na nieruchomości po dniu dokonania darowizny. Uwzględniając wskazania Sądu wynikające z tezy dowodowej, po przeprowadzeniu oględzin, biegły sądowy ustalił stan nieruchomości i jej wartość w dacie dokonania darowizny. Biegły ocenił, że stan techniczny w jakim aktualnie nieruchomość się znajduje nie odbiega od stanu z daty dokonania darowizny. Biegły wartość przedmiotu darowizny według stanu z chwili jej dokonania i cen aktualnych oszacował na kwotę 82 000 złotych. Strony nie wniosły żadnych zastrzeżeń do sporządzonej przez biegłego opinii. Zastrzeżeń takich nie miał również Sąd.

Sąd Rejonowy zatem ustalił, że wartość darowizny dokonanej przez oboje małżonków K. na rzecz ich syna J. K. wyniosła 82 000 złotych. Sąd stwierdził dalej, że przyjmując zgodnie z art. 45 § 1 k.r.o., że małżonkowie posiadali równe udziały w majątku wspólnym, zaliczeniu na poczet należnego powódkom zachowku winna podlegać tylko ½ wartości dokonanej darowizny, a więc kwota 41 000 złotych. Obliczając wartość należnego powódkom zachowku Sąd ustalił, że gdyby darowizna nie została dokonana, zaś jej przedmiot wszedł w skład masy spadkowej po A. K. wartość udziału w spadku odziedziczonego przez każdą z powódek wyniósł by 10 250 złotych. Wartość należnego każdej z powódek zachowku wynosi zatem 5 125 złotych.

Mając powyższe na względzie Sąd Rejonowy w punkcie I i II wyroku zasądził od pozwanego J. K. na rzecz T. S. i I. M. kwoty po 5 125 złotych wraz z odsetkami ustawowymi liczonymi od dnia wniesienia pozwu do dnia 31 grudnia 2015 roku i odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 1 stycznia 2016 roku do dnia zapłaty. W pozostałym zakresie Sąd powództwo o zachowek oddalił orzekając, jak w punkcie III sentencji.

Sąd Rejonowy dodał, iż w zakresie żądania I. M. zasądzenia na jej rzecz od J. K. kwoty 742,63 złotych, że podstawę prawną żądania stanowił przepis art. 226 k.c. Powódka dochodząc zwrotu nakładów wskazywała, że domaga się od pozwanego zwrotu kosztów remontów wykonanych na nieruchomości w latach 2010-2011. Nakłady miały zostać poniesione w okresie, w którym nieruchomość stanowiła własność pozwanego. Powódka nie wskazała, czy w okresie, w którym miała nakłady ponosić przysługiwał jej jakikolwiek tytuł prawny do nieruchomości, a jeżeli tak to jaki. Nie podała żadnych okoliczności pozwalających na ustalenie charakteru prawnego jej posiadania w tym okresie i nie naprowadziła na tę okoliczność żadnych dowodów. Brak również materiału dowodowego pozwalającego na ustalenie, czy powódka posiadała nieruchomość w dobrej bądź złej wierze. Ponadto powódka jako dowód poniesienia kosztów przedstawiła szereg faktur, jednakże w ocenie Sądu nie naprowadziła żadnego dowodu pozwalającego na stwierdzenie, że faktury dokumentują wydatki poczynione przez nią na nieruchomość pozwanego. Nie zaoferowała również żadnych dowodów pozwalających na ustalenie, że wydatki poczynione na nieruchomość miały charakter nakładów koniecznych, bądź też że zwiększyły one wartość rzeczy w chwili jej wydania, albo też, że na skutek poczynienia przez nią nakładów koniecznych na nieruchomość jej właściciel wzbogaciłby się kosztem powódki. W tym stanie rzeczy Sąd powództwo I. M. w tej części, w jakiej domagała się ona zapłaty kwoty 742,63 złotych oddalił.

O kosztach procesu Sąd Rejonowy orzekł w punkcie IV wyroku, w oparciu o dyspozycję art. 98 k.p.c. oraz art. 100 k.p.c. Powódki w niniejszym postępowaniu dochodziły zapłaty kwot po 9 375 złotych. Powództwa zostały uwzględnione do kwoty 5 125 złotych, a więc w 55 %. Na koszty procesu poniesione przez stronę powodową złożyły się opłata sądowa od pozwu w kwocie 938 złotych oraz zaliczka uiszczona na poczet wynagrodzenia biegłego sądowego w kwocie 1000 złotych. Łącznie więc powódki wydatkowały kwotę 1 938 złotych i były uprawnione do zażądania zwrotu kwoty 1 065,90 złotych, stanowiącej równowartość 55% poniesionych przez nie kosztów. Pozwany poniósł koszty związane z wynagrodzeniem zawodowego pełnomocnika w kwocie 2.400 złotych oraz opłatą skarbową od udzielonego pełnomocnictwa w kwocie 17 złotych. Sąd dokonał stosunkowego rozdzielenia kosztów pomiędzy stronami kompensując obie należności. Pozostała w wyniku tego rozliczenia do zapłaty przez powódki na rzecz pozwanego kwota 21,75 złotych, którą Sąd zasądził od powódek solidarnie na rzecz pozwanego orzekając jak w punkcie IV wyroku.

W punkcie V i VI Sąd Rejonowy rozstrzygnął w przedmiocie nieuiszczonych kosztów sądowych. Na koszty te składało się wynagrodzenie biegłego sądowego w części, w jakiej nie zostało pokryte z uiszczonej przez powódki zaliczki -- w kwocie 887,51 złotych. Sąd kosztami tymi obciążył w 55% pozwanego (do kwoty 488,13 złotych) i w 45% powódki (do kwoty 399,38 złotych) nakazując ich pobranie na rzecz Skarbu Państwa — Sądu Rejonowego w Choszcznie.

W punkcie VII Sąd Rejonowy nakazał ponadto pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Choszcznie od powódki I. M. kwotę 38 złotych tytułem nie wniesionej opłaty sądowej od pozwu - opłaty od żądania zgłoszonego wyłącznie przez tę powódkę w toku postępowania, które to żądanie zostało oddalone w całości.

Apelację od powyższego wyroku wywiódł pozwany, zaskarżając go w części tj. w pkt I, II, IV, V, VI, VII i wnosząc o jego zmianę poprzez oddalenie powództwa w zaskarżonej części oraz zasądzenie od powódek solidarnie na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania w sprawie w tym kosztów zastępstwa radcowskiego w kwocie 2400 złotych.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił:

1. naruszenie prawa materialnego art. 1039 k.c. poprzez błędną jego wykładnię i brak zastosowania w niniejszej sprawie,

2. naruszenie prawa materialnego art. 991 par 1 k.c. poprzez błędną jego wykładnię i zastosowanie w niniejszej sprawie, 

3. naruszenie prawa materialnego art. 992 k.c. i 993 k.c. poprzez, błędną ich wykładnię i zastosowanie w niniejszej sprawie,

4. naruszenie art.5 k.c. poprzez brak jego zastosowania w niniejszej sprawie albowiem formalne zastosowanie w niniejszej sprawie przepisów o zachowku i zaliczeniu dokonanej darowizny na poczet wartości od których zachowek został naliczony stanowi obejście prawa w ocenie pozwanego i narusza zasady współżycia społecznego.

W uzasadnieniu wskazano, że darczyńcami opiekował się obdarowany natomiast siostry nie były godnymi dziedziczenia albowiem ani nie opiekowały się rodzicami a wręcz nastręczały problemów. Zdaniem apelującego spadkodawcy nie dokonywali formalnie wydziedziczenia albowiem uważali, iż skoro nic nie pozostawiają w masie spadkowej żadnego majątku oraz zastrzegli w akcie darowizny iż nie życzą sobie aby darowizna była zaliczona na schedę spadkową to wyraźnie rozporządzili swoim majątkiem za życia. I. K., która powzięła informację o niniejszym postępowaniu i żądaniach powódek skierowanych do pozwanego , znacznie podupadła na zdrowiu , nie mogąc się z tym pogodzić. Matka powódek i pozwanego była tym zbulwersowana, wpłynęło to w znacznym stopniu na stan jej zdrowia, syn J. K. ustanowił na rzecz rodziców dożywocie jako prawo dożywotniego wyłącznego korzystania z całej nieruchomości . W nieruchomości tej dożyli oni swych dni . Pozwany ponosił koszty utrzymania domu i opiekował się rodzicami albowiem sam zamieszkuje w swoim innym domostwie.

Dodano, że wychodząc z założenia iż osoba fizyczna ma moralny i finansowy obowiązek wspierania rodziny ustawodawca wprowadził do polskiego porządku prawnego instytucję zachowku jako instrument zabezpieczenia interesów osób najbliższych. Swoboda dysponowania swoim majątkiem za życia lub dysponowanie na wypadek śmierci prowadzi do przekazania majątku zgodnie ze swoją wolą. Pokrzywdzenie innych osób z rodziny może być jak w niniejszej sprawie, iluzoryczne.

W ocenie apelującego zasądzenie przez Sąd I instancji środków na rzecz powódek jako wyraz zaspokojenia ich pokrzywdzenia finansowego przeczy zasadom współżycia społecznego albowiem stanowi wyraz braku szacunku do woli zmarłych rodziców, którymi powódki nie opiekowały się, a wręcz doprowadzały rodziców do utraty zdrowia a w konsekwencji i życia. Według niego - w stanie faktycznym, dotyczącym niniejszej sprawy, wyraźnie widać, iż powódki były osobami niegodnymi dziedziczenia, a brak wydziedziczenia przez spadkodawcę wynika tylko i wyłącznie z faktu, iż spadkodawca uważał, że skoro za życia rozdysponował swoim majątkiem na rzecz syna, który opiekuje się nim na stare lata i ponosi koszty jego utrzymania, to jego wola jest wyraźna, stanowcza i zostanie uszanowana. Nie było wolą spadkodawcy aby powódki otrzymały jakiekolwiek środki z majątku spadkodawcy. W niniejszej sprawie w ocenie pozwanego należy zastosować wykładnię celowościową i logiczną przepisu, a nie jedynie formalne podejście. Formalnie jak wspomniano powyżej spadkodawca nie sporządził testamentu i nie dokonał wydziedziczenia powódek, albowiem uważał że skoro nie ma co dziedziczyć to nie ma po co wydziedziczać powódek. Z ustalonego stanu faktycznego wynika jednak jednoznacznie iż powódki wbrew woli spadkodawcy postępowały uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuszczały się wobec spadkodawcy rażącej obrazy czci, uporczywie nie dopełniały względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, czym wyczerpały dyspozycję art.1008 k.c. Żona spadkodawcy w okresie gdy zaczął toczyć się niniejszy proces myślała że córki wycofają to powództwo, że uszanują wolę rodziców natomiast z upływem czasu gdy okazało się że proces nie zostanie umorzony , żona spadkodawcy była już w takim stanie zdrowia iż nie była w stanie złożyć już świadomie oświadczenia o wydziedziczeniu i wkrótce zmarła.

Odpowiedź na powyższą apelację pozwanego złożyła zarówno T. S. jak i A. M.. Każda z nich wniosła o oddalenie apelacji, obciążenie pozwanego kosztami postępowania apelacyjnego oraz zasądzenie od pozwanego na ich rzecz kosztami zastępstwa procesowego za II instancję według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja doprowadziła do zmiany zaskarżonego wyroku jedynie w niewielkiej części, a mianowicie w zakresie ustalenia daty początkowej naliczania odsetek ustawowych od zasądzonych w punkcie I. i II. należności, natomiast w pozostałej jako pozbawiona podstaw prawnych podlegała oddaleniu.

Sąd Okręgowy co do zasady podziela zarówno ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Rejonowy, jak i dokonaną ocenę zgromadzonych w sprawie dowodów, a także rozważania prawne zaprezentowane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku i przyjmuje je jako własne, bez potrzeby ich powtarzania. Wskazania przy tym wymaga, że pozwany we wniesionym środku zaskarżenia ograniczył się jedynie do sformułowania zarzutów naruszenia prawa materialnego, nie kwestionując dokonanych przez Sąd I instancji ustaleń faktycznych, jak też nie podnosząc żadnych zarzutów naruszenia przepisów prawa procesowego. W tej sytuacji rozważania sądu odwoławczego odnosić się będą do kwestii związanych z zastosowanym przez sąd pierwszej instancji prawem materialnym w kontekście sformułowanych zarzutów apelacyjnych.

W rozpatrywanej sprawie niesporne było, że powódki – T. S. oraz I. M. należą do kręgu osób wymienionych w art. 991§1 k.c., które są uprawnione do zachowku po zmarłym ojcu A. K.. Nie budziło także wątpliwości, że powódki nie otrzymały należnego im zachowku, ani w postaci powołania do spadku ( albowiem w skład spadku nie wchodziły żadne prawa majątkowe), ani też postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny czy zapisu. Stąd też powódkom przysługiwało roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku w stosunku do pozwanego jako obdarowanego spadkobiercy. Stosownie bowiem do treści art. 991 § 2 k.c. jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Sąd Rejonowy prawidłowo ustalił kwotę pieniężną należną każdej z powódek tytułem zachowku.

Strona pozwana w apelacji zarzuciła naruszenie art. 1039 k.c. podnosząc już w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, że z treści § 3 umowy darowizny z dnia 6 marca 2009 roku wynika, że darczyńcy zwalniają dokonane na rzecz syna J. K. darowizny od obowiązku zaliczenia w trybie art. 1039 k.c.

Dokonana przez Sąd Rejonowy interpretacja powyżej wymienionego przepisu jest w pełni prawidłowa. Art. 1039 §1 k.c. stanowi, że jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Z zacytowanego przepisu wynika, że uczynione w treści umowy darowizny oświadczenie darczyńców, na które powoływał się pozwany, ma znaczenie jedynie na gruncie działu spadku. Zaliczenie darowizn pozostaje bowiem w ścisłym związku z ustalaniem sched spadkowych, a zatem z działem spadku. Prowadzi to do wniosku, że zaliczenie to może zostać dokonane jedynie przy dziale spadku. Prowadzi to do wniosku, że oświadczenie darczyńcy, iż zwalnia darowiznę z obowiązku zaliczenia jej w trybie art. 1039 k.c., a więc na poczet schedy spadkowej nie ma znaczenia dla kwestii zachowku. Podkreślić trzeba, że zwolnienie z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową nie powoduje, że darowizny tej nie dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku należnego uprawnionym. Zaliczanie darowizn na schedę spadkową i zaliczanie darowizn do spadku przy ustalaniu zachowku to dwie odrębne kwestie. Jak trafnie wskazał, Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 20 grudnia 2016 roku, I ACa 957/16 doliczanie darowizn do wartości spadku celem wyliczenia substratu zachowku jest obligatoryjne. Zachowek jest instytucją szczególną, chroniącą dobro w postaci więzów rodzinnych. Jest on roszczeniem majątkowym, mającym na celu realizację interesów rodzinnych, zgodnie z pierwotnymi ideami prawa spadkowego oraz instytucji zachowku, chroniącej bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy. Jego funkcją jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w art. 991 § 1 k.c. ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym (vide też uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2013 roku, V CSK 385/12).

Spadkodawca mógł doprowadzić do takiego skutku poprzez pozbawienie powódek skorzystania z prawa zachowku, którą to możliwość przewidziano w art. 1008 k.c. Zgodnie z tym przepisem spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Przepis ten przewiduje dla spadkodawcy uprawnienie do wyłączenia na mocy własnego oświadczenia prawa do zachowku, które przysługuje innej osobie z mocy ustawy. Wydziedziczenie może jednak nastąpić wyłącznie w testamencie. Pełni ono funkcję represyjną wobec uprawnionego do zachowku, zastosowanie jednak tej najdalej idącej sankcji pozostaje jedynie w dyspozycji spadkodawcy. W przedmiotowej sprawie spadkodawca nie pozbawił powódek prawa do zachowku w oparciu o powyższy przepis.

W świetle powyższych uwag Sąd Okręgowy uznał zarzuty naruszenia art. 1039 k.c., art. 991 §1 k.c., art. 992 k.c. oraz art. 993 k.c. za całkowicie niezasadne.

Nie zasługiwał na uwzględnienie również zarzut naruszenia art. 5 k.c., który stanowi, że nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

P. przepis formułuje zakaz wykonywania praw podmiotowych w sposób sprzeczny z zawartymi w nim klauzulami generalnymi tj. społeczno - gospodarczym przeznaczeniem prawa albo zasadami współżycia społecznego. Zastosowanie art. 5 k.c. nie może prowadzić do modyfikacji normy prawnej, ani do nabycia prawa lub jego zniweczenia. Uwzględnienie zarzutu nadużycia prawa podmiotowego oznacza jedynie, że w konkretnych okolicznościach faktycznych, ocenianych in casu, przyznane normą prawną istniejące prawo podmiotowe zostaje zakwalifikowane jako wykonywane bezprawnie i w konsekwencji nie podlega ochronie. Przepis art. 5 k.c., jako przepis o charakterze wyjątkowym, którego zastosowanie prowadzi do ograniczenia praw, musi być wykładany ściśle oraz stosowany ostrożnie i w wyjątkowych wypadkach (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2017 roku, I CSK 447/15). Dodać trzeba, że zgodnie z art. 6 k.c.- ciężar udowodnienia okoliczności uzasadniających tezę o nadużyciu spoczywa na stronie, która domaga się stosowania przez sąd art. 5 k.c. Na stronie tej ciąży więc wykazanie faktów, z których można wnosić o naruszeniu przez przeciwnika reguł wskazanych w art. 5 k.c. (vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 18 maja 2016 roku, I ACa 851/15)

Choć w orzecznictwie nie została wykluczona możliwość zastosowania art. 5 k.c. przy roszczeniach o zasądzenie zachowku, to jednak powinno to mieć miejsce jedynie wyjątkowo (vide uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 roku, III CZP 18/81, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 roku IV CK 215/03, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4 stycznia 2017 roku, I ACa 812/16).

Dokonując oceny czy działanie powódek dochodzących od pozwanego zapłaty należnego im zachowku pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i z tej przyczyny nie zasługuje na ochronę, trzeba przede wszystkim mieć na względzie że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku (vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 października 2016 roku; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4 stycznia 2017 roku, I ACa 812/16).

Kierując się powyższymi wskazaniami, Sąd Okręgowy w okolicznościach niniejszej sprawy nie dostrzegł żadnych szczególnych okoliczności mających uzasadniać pozbawienie powódek należnego im prawa do zachowku w oparciu o zasady współżycia społecznego. Zaprezentowana w treści apelacji argumentacja świadczy jedynie o niezrozumieniu istoty prawa do zachowku, nie wskazano w niej natomiast żadnych konkretnych okoliczności, które stanowiłyby o rażącym naruszeniu przez powódki dochodzonego przez nich prawa do zachowku. Stąd też skoro pozwany nie udowodnił stosownie do ciążącego na nim w myśl art. 6 k.c., że domaganie się przez powódki zachowku stanowi nadużycie przysługującego im prawa, brak było podstaw do zastosowania w sprawie art. 5 k.c.

Przechodząc do dokonanej przez Sąd Okręgowy zmiany zaskarżonego wyroku w zakresie daty początkowej naliczenia odsetek ustawowych od zasądzonych kwot pieniężnych na rzecz powódek tytułem zachowku, zaznaczyć należy, że brak jest przepisu który wyraźnie określałby w jakim terminie powinno zostać spełnione roszczenie o zachowek, termin ten nie wynika również z właściwości zobowiązania. Stąd też roszczenie z tytułu zachowku powinno być spełnione stosownie do art. 455 k.c., a więc niezwłocznie po wezwaniu do jego wykonania (vide uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2013 roku, II CSK 403/12, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014 roku, V CSK 209/13, z dnia 25 czerwca 2015 roku, III CSK 375/14). Zgodnie z art. 455 k.c. jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Wezwanie, o którym mowa w powyższym przepisie może stanowić doręczenie przedsądowego wezwania do zapłaty czy też doręczenie pozwanemu odpisu pozwu. W aktach niniejszej sprawy brak jest dowodu na okoliczność, iż powódki wezwały pozwanego do zapłaty kwoty pieniężnej z tytułu zachowku. Dlatego też Sąd Okręgowy przyjął, że wezwanie do zapłaty dochodzonej kwoty nastąpiło z chwilą doręczenia pozwanemu pozwu tj. w dniu 15 kwietnia 2015 roku Uwzględniając czas potrzebny do ustosunkowania się do zgłoszonych przez powódki roszczeń, jakim w ocenie Sądu Odwoławczego powinien być termin 14 dniowy, uznać należało, że pozwany powinien był spełnić świadczenie najpóźniej w dniu 29 kwietnia 2015 roku Tym samym odsetki należą się powódkom od zasądzonych świadczeń od dnia 30 kwietnia 2015 roku Podstawę prawną stanowi przepis art. 481 §1 k.c. z którego wynika, że w razie opóźnienia dłużnika ze spełnieniem świadczenia, wierzyciel może żądać odsetek.

Mając na względzie powyższe Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie I i II oznaczając datę początkową odsetek ustawowych na dzień 30 kwietnia 2015 roku i oddalając powództwo o zasądzenie odsetek ustawowych od kwot 5.125 złotych za okres od dnia 20 lutego 2015 roku do dnia 29 kwietnia 2015 roku, o czym orzeczono w punkcie 1. lit. a i b sentencji wyroku.

W pozostałym zakresie Sąd Okręgowy oddalił apelację na podstawie art. 385 k.p.c.,, o czym orzekł w punkcie 2. sentencji wyroku.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy orzekł w punkcie 3. i 4. sentencji wyroku zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik postępowania wyrażoną w art. 98 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Skoro apelacja pozwanego prawie w całości okazała się niezasadna, Sąd Odwoławczy stosownie do art. 100 zd. drugie k.p.c. włożył na pozwanego obowiązek zwrotu całości poniesionych przez powódki kosztów postępowania odwoławczego, na które złożyło się w przypadku każdej z powódek wynagrodzenie reprezentującego je po raz pierwszy postępowaniu apelacyjnym adwokata, ustalone na podstawie § 2 pkt 5 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie ( Dz. U. z 2016 roku poz. 1800 ze zm.) w wysokości 1350 złotych oraz poniesiona przez każdą z powódek opłata skarbowa od pełnomocnictwa w wysokości 17 złotych.

SSO Marzenna Ernest SSO Tomasz Sobieraj SSR del. Zofia Piwowarska

.