Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 sierpnia 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Rzeszowie Wydział I Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 29 sierpnia 2013 r. na rozprawie

sprawy z powództwa Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego w P. zastępowanego przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa

przeciwko J. K. (1)

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Przemyślu

z dnia 22 marca 2011 r., sygn. akt I C 341/10 - w zakresie rozstrzygnięcia
w przedmiocie zapłaty ( pkt. II)

I.  o d d a l a apelację,

II.  z a s ą d z a od pozwanego J. K. (1) na rzecz powoda Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 14.400 zł
( czternaście tysięcy czterysta) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego,

III.  n a k a z u j e ściągnąć od pozwanego J. K. (1) na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie kwotę 100.000 zł ( sto tysięcy) tytułem opłaty sądowej od skargi kasacyjnej, od której powód był zwolniony z ustawy .

Sygn.akt. IACa 104/13

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 22 marca 2011r sygn.akt.
IC 341/10 w sprawie z powództwa Skarbu Państwa-Naczelnika Urzędu Skarbowego w P. reprezentowanemu przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa przeciwko J. K. (1) o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i zapłatę, Sąd Okręgowy w Przemyślu uznał za bezskuteczną umowę darowizny zawartą dnia 10 lipca 2007r w P., na podstawie której J. K. (2) darował pozwanemu J. K. (1) kwotę 12.639.304,02zł – wobec Skarbu Państwa, któremu przysługuje w stosunku do J. K. (2) wierzytelność z tytułu zaległych zobowiązań podatkowych w podatku dochodowym od osób fizycznych w kwocie 3.494.068zł, w tym należność główna 2.562.583zł, zasądził od pozwanego J. K. (1) na rzecz Skarbu Państwa-Urzędu Skarbowego w P. kwotę 3.494.068zł z ustawowymi odsetkami od dnia 10 marca 2011r, oddalił powództwo w pozostałej części, zasądził od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa Prokuratorii Generalnej Skarbu państwa kwotę 7.200zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego oraz nakazał ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego w Przemyślu od pozwanego kwotę 100.000zł tytułem opłaty sądowej od pozwu, od której powód był zwolniony z mocy ustawy.

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia ustalono, iż umową sprzedaży z dnia 18 czerwca 2007r J. K. (2) zbył na rzecz firmy (...) Spółki z o.o. i (...) Spółki komandytowej w R. prawo wieczystego użytkowania działek nr (...) łącznej pow. 9,7896ha położonych w P. obr.(...) i prawo własności zabudowań stanowiących odrębną nieruchomość przy ul. (...) w P. za kwotę 16.642.000zł.

W zeznaniu o wysokości dochodu osiągniętego za 2007r złożonym w dniu 5 maja 2008r w Urzędzie Skarbowym w P. J. K. (2) wykazał kwotę 2.583.649zł jako podatek z odpłatnego zbycia nieruchomości i praw majątkowych, zaś 10 czerwca 2008r złożył korektę zeznania podatkowego i ostatecznie kwota do zapłaty z tytułu podatku wyniosła 2.562.583zł.

W dniu 12 czerwca 2008r Naczelnik Urzędu Skarbowego w P. wystawił tytuł wykonawczy przeciwko J. K. (2) na kwotę 2.562.583zł z tytułu niezapłaconego podatku dochodowego od osób fizycznych i wszczął egzekucję administracyjną. Postanowieniem z dnia 19 września 2008r Sąd Rejonowy w Przemyślu nadał klauzulę wykonalności administracyjnemu tytułowi wykonawczemu. Egzekucja okazała się bezskuteczna. W związku ze zbiegiem egzekucji sądowej i administracyjnej Sąd Rejonowy w Przemyślu postanowieniem z dnia 31 lipca 2008r orzekł, iż obie egzekucje winien prowadzić komornik przy Sądzie Rejonowym w Przemyślu W. K..

W dniu 16 lutego 2006r w związku z wnioskiem Naczelnika Urzędu Skarbowego w P. o wyjawienie majątku J. K. (2) złożył wykaz majątku, z którego wynikało, iż uzyskiwał wówczas wynagrodzenie w kwocie 2.300zł brutto miesięcznie, które podlegało zajęciu do wysokości 714,09zł. Dłużnik zajmował lokal mieszkalny należący do jego brata J. K. (1), użyczony mu bezpłatnie do korzystania. Wskazał, iż nieruchomość Cegielnia sprzedał Spółce (...), zaś w lipcu 2007r dokonał darowizny uzyskanych ze sprzedaży środków pieniężnych na rzecz brata J. K. (1), oraz w kwietniu 2008r sprzedał udziały Spółki z o.o. (...). Na chwilę złożenia wykazu dłużnik J. K. (2) nie dysponował żadnymi nieruchomościami, ani środkami pieniężnymi, bądź innymi wartościowymi rzeczami ruchomymi.

Wniosek o rozłożenie na raty należności podatkowej nie został uwzględniony.

W dniu 10 lipca 2007r dłużnik darował bratu J. K. (1) kwotę 16.639.304,02zł.

Decyzją z dnia 25 maja 2010r Dyrektor Izby Skarbowej w R. Ośrodek Zamiejscowy w K. utrzymał w mocy decyzję Dyrektora Urzędu Kontroli Skarbowej w R. z dnia 2 lutego 2010r określającą Spółce z o.o. (...) wysokość zobowiązania podatkowego w podatku dochodowym od osób prawnych za 2007r na kwotę 923.22zł.

Po otrzymaniu darowizny J. k. dokonał przelewu kwoty 12.000.000zł na rzecz (...) S.A. w W.. W dniu 23 lipca 2007r pozwany J. K. (1) zaciągnął pożyczkę lombardową w (...) w W. na kwotę 3.000.000zł i w kolejnych miesiącach podpisał aneksy do tejże umowy zwiększające kwotę pożyczki do 6.000.000zł.

Towarzystwo (...) S.A. w W. pismem z dnia 7 marca 2009r poinformowało pozwanego, iż w dniu 19 stycznia 2009r wypłacono polisę nr (...) o łącznej wartości 5.305.219,88zł, po odliczeniu opłaty likwidacyjnej kwota wypłacona wyniosła 5.252.167,68zł.

W chwili wykupienia polisy -13 lipca 2007r jej wartość wynosiła 9.051.720,43zł.

Na dzień 28 grudnia 2010r zaległość J. K. (2) wobec Skarbu Państwa wynosiła łącznie 3.347.886zł, w tym należność główna 2.562.583zł.

W ocenie Sądu Okręgowego zachodziły podstawy do uwzględniania powództwa.

W niniejszej sprawie spełnione zostały przesłanki określone treścią art.527kc.

Skarga pauliańska przysługuje także wierzycielom należności publicznoprawnych, do których zalicza się podatki.

Dłużnik J. K. (2) w dniu 27 czerwca 2007r zawarł umowę sprzedaży nieruchomości, co wiązało się z powstaniem zaległości podatkowej za 2007r w wysokości 2.562.583zł. Podatek nie został zapłacony, co skutkowało wystawieniem tytułu wykonawczego przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w P. w dniu 12 czerwca 2008r obejmującego zaległość podatkową za 2007r. Wniosek dłużnika o rozłożenie należności na raty nie został uwzględniony. Stwierdzona tytułem wykonawczym zaopatrzonym przez Sąd w klauzulę wykonalności wierzytelność nie budziła wątpliwości.

Mając świadomość konieczności zapłaty podatku J. K. (2) miesiąc po sprzedaży nieruchomości darował swojemu bratu J. K. (1) kwotę 12.0000.000zł. Tym samym działał z pokrzywdzeniem wierzyciela – Skarbu Państwa. Obdarowanym była osoba bliska – brat dłużnika pozostający z nim w bliskich stosunkach, zatem zachodziło domniemanie z art.527par.3kc, iż J. K. (1) wiedział o działaniu J. K. (2) ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Bezpłatny charakter przysporzenia daje – w myśl art.528kc wierzycielowi prawo do uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba trzecia nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

Za tym, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli przemawiało to, iż prowadzona przeciwko J. K. (2) egzekucja okazała się bezskuteczna. Również postępowanie o wyjawienie majątku nie doprowadziło do ujawnienia składników majątkowych J. K. (2), które pozwoliłyby pokryć należności wobec Skarbu Państwa.

Powód wykazał, iż dłużnik nie posiada żadnego majątku i egzekucja okazała się bezskuteczna.

Stan niewypłacalności dłużnika J. K. (2) istniał zarówno w chwili wystąpienia z żądaniem uznania czynności za bezskuteczną, jak i w chwili orzekania.

W takiej sytuacji zachodziły podstawy do uznania za bezskuteczną umowy darowizny z dnia 10 lipca 2007r kwoty 12.639.304,02zł – wobec Skarbu Państwa, któremu wobec dłużnika J. K. (2) przysługuje wierzytelność z tytułu zaległych zobowiązań podatkowych w podatku od osób fizycznych w łącznej kwocie 3.494.068zł.

Zdaniem Sądu Okręgowego spełnione zostały przesłanki warunkujące uwzględnienie drugiego żądania – zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kwoty równej wierzytelności przysługującej Skarbowi Państwa od J. K. (2).

Art.532kc stwarza możliwość dochodzenia zaspokojenia wierzytelności pauliańskiej z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Ich identyfikacja nie stwarza trudności w postępowaniu egzekucyjnym, gdy przedmiotem zaskarżonej czynności prawnej dłużnika są rzeczy oznaczone indywidualnie. Gdy przedmiotem tej czynności były pieniądze, lub rzeczy zamienne, które uległy zmieszaniu z takimi samymi składnikami majątkowymi osoby mogą się pojawić trudności, i w takim wypadku egzekucja może być skierowana do całego majątku osoby trzeciej.

Osoba trzecia odpowiada na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych /art.415kc/.

Pozwany uzyskane w drodze darowizny kwoty przeznaczył na inwestycje finansowe oraz spłacił pożyczkę. W istocie więc uregulował własne zobowiązania finansowe nie uszczuplając majątku, który posiadał i równocześnie wyrządził wierzycielowi szkodę. Zatem zachodzi związek przyczynowy między zawinionym działaniem pozwanego, noszący co najmniej cechy niedbalstwa - a wyrządzoną wierzycielowi szkodą polegającą na utracie uzyskanych w drodze darowizny środków pieniężnych, które mogłyby służyć zaspokojeniu wierzytelności.

Nie zachodziły przeszkody, aby w niniejszym procesie dochodzić realnego zaspokojenia, bowiem po uzyskaniu wyroku uznającego czynność prawną za bezskuteczną powód i tak stanąłby przed koniecznością uzyskania tytułu egzekucyjnego, który stworzyłby mu możliwość zaspokojenia. W oparciu o art.415kc należało zasądzić od pozwanego na rzecz powoda kwotę 3.494.068zł z ustawowymi odsetkami od dnia zgłoszenia żądania.

W pozostałym zakresie powództwo podlegało oddaleniu.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art.98kpc.

Apelację od powyższego rozstrzygnięcia złożył pozwany J. K. (1) i zarzucił;

1/ niewyjaśnienie wszystkich okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, a w szczególności;

a/ istnienia związku przyczynowo-skutkowego między dokonaniem umowy darowizny a niewypłacalnością dłużnika,

b/ istnienia przesłanek jego odpowiedzialności odszkodowawczej wobec powoda,

2/ naruszenie prawa materialnego tj.;

a/ art.527kc przez przyjęcie, iż zachodzą przesłanki określone tym przepisem, zwłaszcza związek przyczynowo-skutkowy między umową a pokrzywdzeniem powoda,

b/ art.527k w związku z art.531par.2kc przez zasądzenie od niego na rzecz powoda korzyści, którą rozporządził,

c/ art.532kc w związku z art.527kc przez przyjęcie, iż powód może się zaspokoić ze środków pieniężnych,

d/ art.415kc przez przyjęcie, iż ze swojej winy wyrządził powodowi szkodę,

e/ art.527par.3kc w związku z art.415kc i art.6kc oraz art.243kpc przez przyjęcie, iż domniemanie prawne z art.527par.3kc przez analogię można zastosować do przesłanek z art.415kc,

f/ przez przyjęcie, iż osoba trzecia na skutek zaskarżenia czynności prawnej w oparciu o art.527kc może się stać dłużnikiem osobistym wierzyciela, a nie jedynie znosić egzekucję z przedmiotów majątkowych objętych zaskarżoną czynnością prawną.

W oparciu o powyższe domagał się zmiany wyroku i oddalenia powództwa zasądzenia od powoda na jego rzecz kosztów postępowania, ewentualnie jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

W uzasadnieniu apelacji podniósł, iż nie jest możliwe skierowanie egzekucji do jakichkolwiek przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, w sytuacji gdy przedmiotem uznanej za bezskuteczną czynności prawnej jest pieniądz.

Nie może być mowy o tym, iż spełnione zostały przesłanki z art.527kc w sytuacji, gdy dłużnik darował na jego rzecz kwotę 12.000.000zł z kwoty uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości i pozostałą kwotę pozostawił do zapłaty należnego podatku. W chwili dokonywania darowizny dłużnik posiadał majątek wystarczający do zaspokojenia wszelkich jego zobowiązań, zatem nie może być mowy, aby w wyniku czynności prawnej dłużnik stał się niewypłacalny.

Zdaniem skarżącego nie zachodziły podstawy do przyjęcia, iż ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą wobec Skarbu Państwa i aby spełnione zostały przesłanki określone treścią art.415kc.

Powód nie wykazał, aby w wyniku rozporządzenia przez niego – jako osobą trzecią korzyścią, którą uzyskał poniósł jakąkolwiek szkodę, jak również pozostałych przesłanek tj. winy oraz związku przyczynowego między jego działaniem a szkodą w majątku powoda.

Nie można również mówić o tym, aby jako osoba trzecia stał się dłużnikiem osobistym wierzyciela i aby całym swoim majątkiem odpowiadał za całą wierzytelność przysługującą powodowi wobec dłużnika.

Rozpoznając apelację pozwanego Sąd Apelacyjny w Rzeszowie wyrokiem z dnia 10 listopada 2011r sygn.akt.IACa 288/11; zmienił zaskarżony wyrok w punkcie II w ten sposób, iż oddalił powództwo o zapłatę kwoty 3.494.068zł, oddalił apelację w pozostałej części oraz wzajemnie zniósł między stronami koszty postępowania apelacyjnego.

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny wskazał, iż zobowiązanie dłużnika wobec Skarbu Państwa od początku było zobowiązaniem pieniężnym i podlegało ochronie zgodnie z art.527kc. Powód wykazał, iż w chwili ziszczenia się obowiązku zapłaty należności podatkowej dłużnik wyzbył się majątku w postaci środków pieniężnych uzyskanych z transakcji min. poprzez darowanie pozwanemu kwoty 12.000.000zł i w dacie orzekania przez Sąd I instancji nie posiadał żadnego majątku, z którego powód mógłby się zaspokoić.

Z uwagi na to, iż czynność prawna była bezpłatna zachodziło domniemanie określone w art.528kc.

Wierzytelność, której ochrony domagał się powód została określona, istniała w chwili orzekania i dopuszczalnym było objęcie skargą pauliańską wierzytelności publicznoprawnej. Spełnione zostały zatem przesłanki z art.527kc.

W takiej sytuacji apelacja pozwanego co do punktu I-go podlegała oddaleniu. Natomiast jeśli chodzi o podnoszony w apelacji zarzut naruszenia art.415kc – to zdaniem Sądu Apelacyjnego był on zasadny.

Sąd Okręgowy uznając, iż spełnione zostały przesłanki określone treścią art.415kc /wina, szkoda, związek przyczynowy/ skorzystał z ułatwień dowodowych, jakie przysługiwały powodowi dochodzącemu roszczenia z art.527kc. Sam fakt zbycia korzyści majątkowej przez pozwanego nie sankcjonuje jego odpowiedzialności wobec wierzyciela.

Powód również nie wykazał, aby spełnione zostały przesłanki określone treścią art.405kc w związku z art.409kc, które także miałyby zastosowanie w niniejszej sprawie. W szczególności nie zostało przez powoda wykazane, aby pozwany wyzbył się korzyści i musiał się liczyć z obowiązkiem jej zwrotu, bowiem jak wynika z materiału dowodowego pozwany dokonał inwestycji uzyskanych środków w celu ich pomnożenia, a nie utraty.

Z tych to przyczyn żądanie zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kwoty dochodzonej pozwem podlegało oddaleniu, co skutkowało zmianą punktu II zaskarżonego wyroku.

Jeśli chodzi o możliwość realizowania przez wierzyciela obok roszczenia o ukształtowanie prawa poprzez orzeczenie o bezskuteczności czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela - roszczenia o świadczenie to – w ocenie Sądu Apelacyjnego w pierwszej kolejności winno się uprawomocnić orzeczenie, w którym czynność prawna została uznana za bezskuteczną wobec wierzyciela, które ma charakter konstytutywny i dopiero w dalszej kolejności wierzyciel może wystąpić z żądaniem zapłaty.

Skargę kasacyjną od powyższego orzeczenia złożyły obie strony.

Powód- Skarb Państwa zaskarżył wyrok w części zmieniającej /pkt.I/ oraz orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego /pkt.III/ i zarzucił naruszenie;

1/ prawa materialnego a to;

-art.527kc w związku z art.528kc, art.531par.1i 2kc, art. 532kc, art.409kc i art.405kc przez przyjęcie, iż dla skutecznego dochodzenia przez wierzyciela roszczenia o zapłatę od osoby trzeciej, która dokonała zaskarżonej czynności prawnej z dłużnikiem i następnie wyzbyła się uzyskanej korzyści majątkowej, w sytuacji braku podstaw do wystąpienia z roszczeniem przeciwko osobie na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, konieczne jest wcześniejsze uzyskanie prawomocnego wyroku stwierdzającego bezskuteczność czynności prawnej dokonanej między dłużnikiem a osobą trzecią z pokrzywdzeniem wierzycieli,

- art.531par.2kc i art.527par.1, 2 i 3kc w związku z art.528kc, art.532kc, art.405kc i art.409kc przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż w okolicznościach niniejszej sprawy nie zostały spełnione przesłanki do ich zastosowania, w szczególności iż pozwany wyzbywając się uzyskanej korzyści majątkowej nie działał w celu ich utraty,

- art.531par.2kc i art.527par.1,2 i 3kc w związku z art.528kc, art.532kc art.405kc i art.409kc przez przyjęcie, iż nie zachodziły podstawy do ich zastosowania i zasądzenia w oparciu o nie dochodzonych kwot.

W parciu o powyższe domagał się zmiany zaskarżonego wyroku w punkcie I i III przez oddalenie apelacji pozwanego i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego, ewentualnie uchylenia wyroku w tej części i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania z uwzględnieniem kosztów postępowania kasacyjnego.

W uzasadnieniu skargi podniósł, iż wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego nie zachodzi konieczność odczekania na uprawomocnienie się wyroku uznającego czynność prawną za bezskuteczną i dopiero wówczas wytaczania kolejnego powództwa o zapłatę, lecz dopuszczalnym jest dochodzenie jednym pozwem obu roszczeń.

Z kolei pozwany J. K. (1) zaskarżył wyrok w części oddalającej jego apelację i zarzucił naruszenie; prawa materialnego a to; art.527kc w związku z art.532kc przez błędną wykładnię i przyjęcie, iż pieniądz jest przedmiotem majątkowym, z którego powód może się zaspokoić na skutek zaskarżenia czynności prawnej w trybie art.527kc.

W oparciu o powyższe domagał się zmiany wyroku w zaskarżonej części przez oddalenie powództwa o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej w postaci umowy darowizny kwoty 12.000.000zł i zasądzenia od powoda na jego rzecz kosztów procesu, ewentualnie jego uchylenia i przekazania sprawy w tej części Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Wyrokiem z dnia 25 października 2012r sygn.akt. ICSK 139/12 Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego w Przemyślu z dnia 22 marca 2011r sygn.akt. IC 341/10 oraz orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do ponownego rozpoznania, oddalił skargę kasacyjną pozwanego i pozostawił Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

W uzasadnieniu orzeczenia wskazano, iż o ile nie powstają trudności w skorzystaniu z uprawnienia jakie daje art.532kc w razie rozporządzenia przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli nieruchomością lub inną zindywidualizowaną rzeczą, o tyle trudności w skorzystaniu z tego uprawnienia pojawiają się, gdy przedmiotem czynności dłużnika są pieniądze lub inne rzeczy zamienne. Takie przedmioty ulegają zmieszaniu z innymi tego samego rodzaju składnikami majątku osoby trzeciej, wskutek czego w chwili podjęcia egzekucji przez pokrzywdzonego wierzyciela nie ma możliwości ustalenia, które z nich były przedmiotem czynności kwestionowanej przez wierzyciela. Tym samym nie jest wówczas możliwe przewidziane w art.532kc dochodzenie w drodze egzekucji zaspokojenia z oznaczonych przedmiotów, które w następstwie czynności dłużnika wyszły z jego majątku lub do niego nie weszły. Nie oznacza to jednak niedopuszczalności wystąpienia w takich wypadkach ze skargą pauliańską. W takim wypadku wierzyciel jest uprawniony w następstwie wyroku pauliańskiego do prowadzenia egzekucji z całego majątku osoby trzeciej.

Legitymowanym biernie jest osoba trzecia, nawet wówczas, gdy rozporządziła przedmiotem przysporzenia na rzecz innej osoby, a nie zachodzą przesłanki do pozwania tej osoby.

Z tych też przyczyn skarga kasacyjna pozwanego podlegała oddaleniu.

Jeśli osoba trzecia rozporządziła przedmiotem przysporzenia na rzecz innej osoby i brak podstaw do zastosowania art.531par.2kc - istnieje możliwość dochodzenia od osoby trzeciej przez wierzyciela, względem którego czynność prawna została uznana za bezskuteczną, zaspokojenia roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia /art.405kc/, lub odszkodowania jeśli jej zachowanie nosiło znamiona deliktu /art.415kc/.

Wyrok wydany w wyniku uwzględnienia powództwa opartego na art.527kc ma charakter konstytutywny i z chwilą jego uprawomocnienia się zaskarżona przez wierzyciela czynność prawna dłużnika z osobą trzecią staje się bezskuteczna wobec wierzyciela. Skutek ten następuje z mocą wsteczną.

Już od chwili dokonania przez dłużnika czynności uznanej za bezskuteczną wobec wierzyciela przeznaczeniem korzyści majątkowej uzyskanej przez osobę trzecią od dłużnika jest jej użycie w celu zaspokojenia wierzyciela. Jeżeli majątek dłużnika ulega uszczupleniu wskutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, a skutkom tej czynności nie można zapobiec przez skierowanie egzekucji do przedmiotu tej czynności z uwagi na rozporządzenie tym przedmiotem, wierzytelność powoda traci na wartości, a do jego majątku nie wchodzi to, co stanowiłoby zaspokojenie wierzytelności, gdyby egzekucja z przedmiotu zaskarżonej czynności była możliwa. Należy więc mówić o związku między wzbogaceniem osoby trzeciej, a zubożeniem wierzyciela /art.405kc/.

W majątku pozwanego pozostały surogaty w postaci nabytych jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego, a następnie kwoty użyte do spłaty pożyczki. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść uzyskaną bezpośrednio, lecz także wszystko to, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.

Zdaniem Sądu Najwyższego w niniejszej sprawie spełniona została przesłanka braku podstawy prawnej wzbogacenia. Podstawy wzbogacenia nie stanowi czynność prawna dłużnika dokonana z osobą trzecią. Czynność ta jest ważna, jednak z mocy wyroku pauliańskiego – bezskuteczna od samego początku względem wierzyciela. Czynność ta nie może zatem stanowić tytułu prawnego usprawiedliwiającego nabycie przez osobę trzecią korzyści, którą rozporządził dłużnik, bowiem korzyść ta ma służyć zaspokojeniu wierzyciela.

Odnosząc się do kwestii - czy wierzyciel może wytoczyć przeciwko osobie trzeciej powództwo o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia po uzyskaniu prawomocnego wyroku pauliańskiego, czy też może je wytoczyć równocześnie ze skargą pauliańską - Sąd Najwyższy wskazał, iż wyrok z dnia 10 listopada 2011r nie został podważony w części dotyczącej uznania czynności prawnej za bezskuteczną, zatem spełniona została przesłanka uznania czynności prawnej za bezskuteczną.

Zdaniem Sądu Najwyższego doszło do naruszenia przez Sąd Apelacyjny przy rozpoznawaniu żądania zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kwoty 3.494.068zł -art.405kc. i art.409kc, co skutkowało uwzględnieniem skargi kasacyjnej powoda.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje;

W pierwszym rzędzie należało wskazać, iż brak było podstaw do uwzględnienia wniosku pozwanego o odroczenie rozprawy apelacyjnej wyznaczonej na dzień 29 sierpnia 2013r w związku z jego stanem zdrowia, jako że pozwanego reprezentował fachowy pełnomocnik, zaś osobisty udział strony w rozprawie apelacyjnej nie jest konieczny /art.376kpc/, tak więc wniosek pozwanego w tym zakresie został oddalony.

Pozwany wnioskował także o dopuszczenie w postępowaniu apelacyjnym dowodu z zeznań świadka - J. K. (2) na okoliczność wykazania przebiegu obrotu środkami pieniężnymi uzyskanymi w drodze darowizny a to; zaciągnięcie pożyczki lombardowej, udzielenie pożyczek na rzecz (...) Spółki z o.o. w P. oraz braku zwrotu pożyczonych kwot, rozmów prowadzonych przez świadka z powodem w zakresie częściowego umorzenia należności podatkowej, jak również dowodu z jego zeznań w charakterze strony w celu wykazania faktu rozdysponowania środkami uzyskanymi w drodze darowizny /patrz; pismo procesowe pozwanego z dnia 10 kwietnia 2013, k-473-474, i z dnia 17 maja 2013r, k-522-523/.

Z kolei powód wnosił o dopuszczenie dowodów z dokumentów a to; umowy kupna-sprzedaży 29.600 udziałów o wartości 2.960.000zł stanowiących 100% kapitału w Spółce z o.o. (...) w P. zawartej 26 czerwca 2002r pomiędzy H. K. i J. K. (1) oraz umowy z dnia 26 listopada 2012r, na podstawie której pozwany J. K. (1) darował ojcu J. K. (3) - 29.600 udziałów o wartości 2.960.000zł w Spółce z o.o. (...) w P., jak również z kilkunastu umów pożyczek - na łączną kwotę ponad 4 milionów złotych, zawartych w okresie od 26 czerwca 2007r do 12 października 2008r pomiędzy pozwanym J. K. (1) a (...) Spółką z o.o. w P., w której do 26 listopada 2012r był jedynym wspólnikiem w celu wykazania, iż pozwany jest nadal w posiadaniu surogantu darowizny uzyskanej od brata J. K. (2) /patrz; pismo procesowe powoda z dnia 11 kwietnia 2013r i zawarte w nim wnioski dowodowe/.

Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie dowodowe dopuszczając dowody z wyżej wskazanych dokumentów, na okoliczność ustalenia, iż pozwany nadal jest w posiadaniu surogatów darowizny uzyskanej od brata.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego dowody z dokumentów

zasługiwały na wiarę. W większości dokumenty dotyczyły czynności podejmowanych przez pozwanego J. K. (1) i miały charakter dokumentów prywatnych (art. 245 kpc), zaś pozwany nie zakwestionował prawdziwości zawartych w nich danych. Natomiast wniosek pozwanego o dopuszczenie w postępowaniu apelacyjnym dowodu z zeznań świadka J. K. (2) oraz zeznań pozwanego został oddalony, bowiem okoliczności, które miałyby zostać wykazane tymi środkami dowodowymi zostały dostatecznie wyjaśnione w toku dotychczasowego postępowania, w tym dowodami z dokumentów przedstawionych przez powoda, z których dowód został dopuszczony w postępowaniu apelacyjnym na rozprawie w dniu 29 sierpnia 2013r.

Podkreślić należało, iż w związku z uprawomocnieniem się wyroku Sądu Okręgowego w zakresie uznania czynności prawnej za bezskuteczną /pkt.I wyroku/ przedmiotem oceny Sądu Apelacyjnego przy ponownym rozpoznawaniu sprawy była jedynie prawidłowość rozstrzygnięcia w przedmiocie zapłaty /punkt II wyroku Sądu Okręgowego/.

Kwestia prawomocności wyroku w zakresie uznania czynności prawnej za bezskuteczną ma istotne znaczenie dla zasadności powództwa o zapłatę.

W niniejszej sprawie Sąd Najwyższy wskazał, iż skoro prawomocny wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 10 listopada 2011r nie został podważony w części dotyczącej uznania umowy darowizny zawartej przez dłużnika z pozwanym za bezskuteczną względem powoda – spełniona została przesłanka warunkująca rozważanie zasadności powództwa o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia /patrz; uzasadnienie wyroku z dnia 25 października 2012r sygn.akt.ICSK 139/12/.

W dalszej kolejności należało rozważyć - czy podnoszone przez skarżącego zarzuty w części dotyczącej zasądzenia od niego na rzecz powoda kwoty 3.494.068zł zasługiwały na uwzględnienie.

Pozwany J. K. (1) podnosił w apelacji głównie zarzut naruszenia prawa materialnego tj. art.415kc, na którym to przepisie Sąd Okręgowy oparł rozstrzygnięcie w przedmiocie żądania zapłaty.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 25 października 2012r ICSK 139/12 uwzględniając skargę kasacyjną powoda wskazał, iż przy rozpoznawaniu apelacji w zakresie żądania zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kwoty 3.494.068zł Sąd Apelacyjny naruszył przepisy art.405kc i następne kodeksu cywilnego, które winny mieć w niniejszej sprawie zastosowanie /patrz; uzasadnienie wyroku SN k-381-386/.

Stosownie do treści art.398.20kpc – Sąd, któremu sprawa została przekazana jest związany wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy.

Zgodnie z art.405kc – kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

Dla powstania roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia muszą być spełnione następujące przesłanki; -wzbogacenie musi nastąpić kosztem zubożonego, -uzyskana przez wzbogaconego korzyść musi mieć charakter majątkowy, -wzbogacenie i zubożenie muszą być wynikiem tego samego zdarzenia, które powoduje przejście korzyści z majątku jednej osoby do majątku drugiej, albo niewejście pewnej korzyści do majątku zubożonego, -wzbogacenie musi nastąpić bez podstawy prawnej.

Ustalony stan faktyczny, który Sąd Apelacyjny przyjmuje za własny, uzupełniony o dowody dopuszczone w postępowaniu apelacyjnym pozwalał- zdaniem Sądu Apelacyjnego na uznanie, iż wszystkie przesłanki określone treścią art.405kc zostały spełnione.

Wzbogacenie polega na uzyskaniu jakiejkolwiek korzyści majątkowej w dowolnej postaci. Wzbogacenie oznacza więc zwiększenie aktywów, albo zmniejszenie pasywów wzbogaconego. Ze zwiększeniem aktywów mamy do czynienia wówczas, gdy dojdzie do bezpośredniego przesunięcia majątkowego z majątku zubożonego do majątku wzbogaconego, albo może też polegać na uzyskaniu przez wzbogaconego takich korzyści, które powinny wejść do majątku zubożonego. Zubożenie natomiast polega na pomniejszeniu efektywnego uszczerbku majątkowego, jako że majątek nie powiększa się o coś, o co powinien się powiększyć.

Spełniona została przesłanka zubożenia po stronie wierzyciela. Wierzyciel nie może zaspokoić swojej wierzytelności, bowiem majątek dłużnika uległ uszczupleniu wskutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, a skutkom czynności nie można przeciwdziałać przez skierowanie egzekucji do przedmiotu zaskarżonej czynności prawnej ze względu na rozporządzenie tym przedmiotem przez osobę trzecią w okolicznościach wykluczających zastosowanie art.531par.2kc. Do majątku powoda jako wierzyciela nie weszła kwota należnego podatku , która stanowiłaby zaspokojenie jego wierzytelności, gdyby egzekucja z przedmiotu zaskarżonej czynności była możliwa.

Nie budzi wątpliwości, iż po stronie pozwanego występuje wzbogacenie oraz istnieje związek między zubożeniem wierzyciela a wzbogaceniem pozwanego – jako osoby trzeciej.

Z kwoty będącej przedmiotem darowizny na rzecz pozwanego, powód winien móc się zaspokoić w sposób przewidziany w art.532kc, jednakże do tego nie doszło. W majątku pozwanego pozostała odpowiednia wartość majątkowa w postaci surogatów, które stanowiły nabyte jednostki uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego, a następnie kwoty użyte do spłaty pożyczki lombardowej i kwoty pożyczone Spółce (...).

Jak wykazało przeprowadzone postępowanie dowodowe w związku z darowizną przez dłużnika J. K. (2) na rzecz pozwanego J. K. (1) kwoty 12.000.000zł – pozwany uzyskał określoną korzyść majątkową, zaś powód nie uzyskał należnego podatku od czynności prawnej. Zatem spełnione zostały przesłanki w postaci wzbogacenia po stronie pozwanego i zubożenia po stronie powoda w wyniku tej samej czynności prawnej, a także majątkowy charakter korzyści uzyskanej przez wzbogaconego.

Spełniona została również przesłanka braku podstawy prawnej wzbogacenia po stronie pozwanego J. K. (1).

Skutkiem uznania czynności prawnej za bezskuteczną – czynność prawna dłużnika z osobą trzecią staje się bezskuteczna względem wierzyciela i skutek ten następuje z mocą wsteczną. Z chwilą uprawomocnienia się wyroku pauliańskiego czynność prawna dłużnika z osobą trzecią jest bezskuteczna od chwili jej dokonania. Tytuł prawny nabycia korzyści przez osobę trzecią jest więc od samego początku bezskuteczny wobec wierzyciela. Wierzyciel winien móc się zaspokoić w granicach korzyści uzyskanej przez osobę trzecią od dłużnika. Czynność ta nie może stanowić tytułu prawnego usprawiedliwiającego nabycie przez osobę trzecią korzyści, którą dłużnik rozporządził, bowiem przeznaczeniem tej korzyści jest jej użycie w celu zaspokojenia wierzyciela.

Z momentem oddalenia apelacji pozwanego J. K. (1) przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie wyrokiem z dnia 10 listopada 2011r w zakresie rozstrzygnięcia o uznaniu czynności prawnej za bezskuteczną, wyrok Sądu Okręgowego w Przemyślu z dnia 22 marca 2011r w tej części uprawomocnił się. Zatem tytuł prawny nabycia korzyści przez pozwanego J. K. (1) jako osobę trzecią od początku był bezskuteczny wobec wierzyciela – można więc mówić o uzyskaniu korzyści przez osobę trzecią bez podstawy prawnej.

Art.406kc stanowi, iż obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody. Przepis ten wyprzedza zastosowanie art.409kc, który dotyczy tylko konsumpcyjnego, nieproduktywnego zużycia uzyskanej korzyści.

Zebrany materiał dowodowy pozwalał stwierdzić, iż w majątku pozwanego J. K. (1) nadal pozostają surogaty w postaci środków pieniężnych.

Porównanie dat pożyczek lombardowych zawieranych przez pozwanego z bankiem z datami pożyczek, jakich J. K. (1) udzielał Spółce z o.o. (...) w P., której do 26 listopada 2012r był jedynym wspólnikiem pozwala przyjąć, iż pozwany inwestował we własną spółkę, która posiadała majątek określonej wartości i pomnażała go budując bloki mieszkalne w miejscowości O. k/P. /wybudowane 5 bloków/, zaś sprzedaż mieszkań prowadzona przez Spółkę przynosiła określone korzyści finansowe. Nie może zejść z pola widzenia to, iż pozwany nie posiadał innego źródła dochodu - oprócz środków uzyskanych w drodze darowizny od brata J. K. (2), które pozwalałoby na pozyskanie środków pieniężnych w tak znacznych wysokościach. Wynagrodzenie osiągane przez pozwanego w związku z pełnioną posługą kapłana pozwalało bowiem co najwyżej na zaspokojenie potrzeb życia codziennego. Kwoty pożyczek udzielonych Spółce (...) są wysokie - od 13.300zł do 500.000zł i w okresie od 25 czerwca 2007r-data pierwszej umowy pożyczki do 12 października 2008r-data ostatniej pożyczki, łączna kwota pożyczek przekroczyła 4 miliony złotych /patrz; umowy pożyczek k-497-516/, co zdaje się wskazywać na to, iż pochodziły z pieniędzy z darowizny.

Wprawdzie pozwany podnosił, iż pożyczone kwoty nie zostały mu zwrócone, zatem nie może być mowy, iż nadal jest bezpodstawnie wzbogacony, jednakże - zdaniem Sądu Apelacyjnego nie sposób przyznać pozwanemu racji.

Przez umowę pożyczki /art.720kc/ dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy, a biorący zobowiązuje się do zwrócić tę samą ilość pieniędzy. Pożyczki udzielone zostały na pewien czas ustalony w umowach i okoliczność, iż pozwanemu do chwili obecnej pożyczone kwoty nie zostały zwrócone nie oznacza, iż zużył środki pieniężne, zatem nie jest bezpodstawnie wzbogacony.

Mając na uwadze wyżej przedstawione okoliczności apelacja pozwanego w zakresie punktu II –go okazała się bezzasadna co skutkowało jej oddaleniem na mocy art.385kpc.

Skoro pozwany przegrał skargę kasacyjną oraz apelację w całości zachodziły podstawy do zasądzenia od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kosztów postępowania apelacyjnego oraz kasacyjnego związanych z reprezentowaniem Skarbu Państwa przez radcę Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa w łącznej kwocie 14.400zł /7.200zł + 3.600zł + 7.200zł/ w oparciu o art.98par.1kpc i art.108par.1kpc w związku z art.391par.1kpc oraz art.11ust.3 ustawy z dnia 8 lipca 2005r o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa /Dz.U.Nr 169, poz.1417 ze zm./ i par.6pkt.7 w związku z par.12ust.1pkt.2 i ust.4 pkt.2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu /Dz.U.Nr 163, poz.1348 ze zm./. Art.113ust.1 uksc. stanowi, że koszty sądowe ponoszone tymczasowo przez Skarb Państwa za stronę zwolnioną od nich – w niniejszej sprawie Skarb Państwa korzystał z mocy ustawy ze zwolnienia od opłaty sądowej od skargi kasacyjnej

/art.94 powołanej wyżej ustawy/, obciążają stronę przeciwną, jeżeli istnieją do tego podstawy, przy odpowiednim zastosowaniu zasad obciążających przy zwrocie kosztów procesu. Sąd Najwyższy uchylając wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 10 listopada 2011r.
I ACa 288/11 – w części zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego w Przemyślu z dnia 22 marca 2011r. I C 341/10 i przekazując w tym zakresie sprawę Sądowi Apelacyjnego do ponownego rozpoznania oraz oddalając skargę kasacyjną pozwanego pozostawił temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. Skoro powód wygrał skargę kasacyjną należało nakazać ściągnięcie od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie kwoty 100.000zł tytułem opłaty sądowej od skargi kasacyjnej, od której powód był zwolniony z ustawy /art.13ust.1, art.18ust.2 i art.113 ustawy z dnia 28 lipca 2005r o kosztach sądowych w sprawach cywilnych – jednolity tekst Dz.U.Nr 90 z 2010r, poz.594 ze zm./.