Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 października 2017 r.

Sąd Rejonowy w Bydgoszczy VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSR Marcin Winczewski

Protokolant: sekr. sądowy Artur Kluskiewicz

po rozpoznaniu w dniu 12 października 2017 r. w Bydgoszczy

sprawy A. N. (1)

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B.

o zwrot świadczeń z ubezpieczenia społecznego

na skutek odwołania A. N. (1)

od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w B.

z dnia 20 lipca 2017 r., nr (...)

zmienia zaskarżoną decyzję w ten sposób, że A. N. (1) nie jest zobowiązana
do zwrotu należnie pobranych: zasiłku chorobowego za okres od dnia 3 września 2014 r.
do dnia 13 stycznia 2015 r. oraz zasiłku macierzyńskiego za okres od dnia 14 stycznia 2015 r. do dnia 12 stycznia 2016 r.

SSR Marcin Winczewski

Sygn. akt VII U 772/17

UZASADNIENIE

Decyzją nr (...) z dnia 20 lipca 2017 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B., na podstawie art. 84 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych zobowiązał A. N. (1) do zwrotu nienależnie pobranych z funduszu chorobowego: zasiłku chorobowego w kwocie 6.452,82 zł za okres od 3 września 2014 r. do 13 stycznia 2015 r. i zasiłku macierzyńskiego w kwocie 14.685,88 zł za okres od 14 stycznia 2015 r. do 12 stycznia 2016 r. W uzasadnieniu wskazano, iż decyzją z dnia 16 stycznia 2015 r. stwierdzono, że A. N. (1) nie polega od dnia 2 czerwca 2014 r. obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia u E. R., prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą P.H.U. (...). Ubezpieczona wniosła odwołanie od tej decyzji, a wyrokiem z dnia 20 czerwca 2016 r. w sprawie VI U 718/15 Sąd Okręgowy w Bydgoszczy zmienił ją, ustalając że podlega takim ubezpieczeniom. Wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 29 marca 2017 r. w sprawie III AUa 1558/16 zmieniono jednak zaskarżony wyrok i oddalono odwołanie ubezpieczonej. Z tej przyczyny nie podlega ona pod obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i nie ma prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego, w tym do zasiłku chorobowego za okres od 3 września 2014 r. do 13 stycznia 2015 r. i zasiłku macierzyńskiego za okres od 14 stycznia 2015 r. do 12 stycznia 2016 r., a wypłacone świadczenia są nienależne i podlegają zwrotowi.

Odwołanie od powyższej decyzji wniosła A. N. (1), domagając się jej zmiany. W uzasadnieniu wskazała, że przedmiotowe świadczenia nie spełniają przesłanki z art. 66 ustawy zasiłkowej, albowiem ich wypłata nie nastąpiła z jej winy. Po uzyskaniu korzystnego orzeczenia Sądu Okręgowego w Bydgoszczy o podleganiu pod ubezpieczenie, nie śledziła postępowania odwoławczego. To organ nawiązał z nią kontakt, poinformował że środki zostaną wypłacone, a nawet zobowiązał do dostarczenia aktu urodzenia dziecka i świadectwa pracy. Przyjęła więc świadczenia w dobrej wierze, a wypłata nastąpiła na skutek pomyłki ZUS. Nie sposób więc uznać, że wypłacone pieniądze są nienależnie pobranymi świadczeniami w rozumieniu art. 84 ustawy systemowej, a mogłyby być one dochodzone jedynie przed sądem cywilnym, w drodze powództwa o zwrot nienależnego świadczenia.

W odpowiedzi na odwołanie Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. wniósł o jego oddalenie, podtrzymując stanowisko wyrażone w uzasadnieniu decyzji.
W piśmie z dnia 18 września 2017 r. (k. 14) pozwany – na wezwanie Sądu – wskazał, iż podstawę prawną żądania stanowi art. 84 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, a płatnikiem spornego świadczenia był ZUS. Z odmownych decyzji w zakresie świadczeń ubezpieczona wiedziała, że nie ma do nich prawa, a zatem należy uznać, że była właściwie pouczona. Ponadto miała wiedzę o toczącym się postępowaniu odwoławczym, a w dniu 23 lutego 2017 r. dostarczyła do organu świadectwo pracy i kilkukrotnie kontaktowała się telefonicznie z pracownikami ZUS, w celu uzyskania informacji, na jakim etapie jest sprawa dotycząca wypłaty świadczeń.

Sąd ustalił, co następuje:

Decyzją z dnia 16 stycznia 2015 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. stwierdził, że A. N. (1) nie podlega od dnia 2 czerwca 2014 r. obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia u E. R., prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą P.H.U. (...). Ubezpieczona wniosła odwołanie od tej decyzji, a wyrokiem z dnia 20 czerwca 2016 r. w sprawie VI U 718/15 Sąd Okręgowy w Bydgoszczy zmienił ją, ustalając że podlega takim ubezpieczeniom.

W dniu 16 sierpnia 2016 r. apelację od powyższego wyroku złożył pozwany organ. Została ona doręczona ubezpieczonej w dniu 22 sierpnia 2016 r., a w dniu 31 sierpnia 2016 r. wniosła ona odpowiedź na apelację. Ubezpieczona została powiadomiona o terminie rozprawy apelacyjnej z dnia 31 stycznia 2017 r. w dniu 30 grudnia 2016 r., a o terminie rozprawy apelacyjnej z dnia 29 marca 2017 r. w dniu 27 lutego 2017 r. (przy czym były to doręczenia zastępcze, odbierane przez dorosłych domowników). Nie była jednakże na nich obecna. Wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 29 marca 2017 r. w sprawie III AUa 1558/16 zmieniono zaskarżony wyrok i oddalono odwołanie ubezpieczonej.

Decyzją z dnia 30 stycznia 2015 r. organ odmówił A. N. (1) prawa do zasiłku chorobowego za okres od 21 sierpnia 2014 r. do 26 stycznia 2015 r., gdyż nie podlega ona pod ubezpieczenie społeczne. Z kolei decyzją z dnia 16 lutego 2015 r. odmówiono jej, z tych samych względów, prawa do zasiłku macierzyńskiego od 14 stycznia 2015 r. do 12 stycznia 2016 r. Ubezpieczona nie odwołała się od powyższych decyzji, w związku z czym stały się one prawomocne.

Jeszcze przed rozstrzygnięciem apelacji organu od wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy w przedmiocie podlegania pod ubezpieczenie społeczne, A. N. (1) zwracała się telefonicznie do organu o wyjaśnienia, jak wyglądała będzie dalej jej sprawa. Była ona wówczas „analizowana”, po czym pracownik ZUS wezwał ubezpieczoną do przedłożenia świadectwa pracy z okresu zatrudnienia u E. R. oraz odpisu skróconego aktu urodzenia w dniu (...) córki Z. N.. Dokumenty te zawiózł do Inspektoratu ZUS w I. mąż ubezpieczonej A. N. (2). Pomimo wniesionej apelacji oraz prawomocnych decyzji odmownych w tym zakresie, pracownicy pozwanego sporządzili stosowne wyliczenia odnośnie należności ubezpieczonej z tytułu zasiłku chorobowego i macierzyńskiego, po czym wypłacono jej zasiłek chorobowy za okres od 3 września 2014 r. do 13 stycznia 2015 r. w kwocie 6.452,82 zł brutto. Następnie, pismem z dnia 24 lutego 2017 r. zwrócono się do Powiatowego Urzędu Pracy w I. o informację, czy i w jakim okresie ubezpieczona była zarejestrowana jako osoba bezrobotna i czy z tego tytułu pobierała świadczenie. Po uzyskaniu informacji w tym zakresie, ubezpieczonej wypłacono z kolei zasiłek macierzyński za okres od 14 stycznia 2015 r. do 12 stycznia 2016 r. w kwocie 14.685,88 zł brutto (po potrąceniu okresu, za który otrzymała zasiłek dla osób bezrobotnych).

Decyzją nr (...) z dnia 20 lipca 2017 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B., na podstawie art. 84 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych zobowiązał A. N. (1) do zwrotu nienależnie pobranych z funduszu chorobowego: zasiłku chorobowego w kwocie 6.452,82 zł za okres od 3 września 2014 r. do 13 stycznia 2015 r. i zasiłku macierzyńskiego w kwocie 14.685,88 zł za okres od 14 stycznia 2015 r. do 12 stycznia 2016 r.

(dowód: dokumenty z akt sprawy Sądu Okręgowego w Bydgoszczy o sygnaturze VI U 718/15, w tym zwłaszcza: wyrok SO z dnia 20 czerwca 2016 r. wraz z uzasadnieniem, apelacja ZUS, dowód doręczenia apelacji, odpowiedź na apelację, zpo, wyrok SA w Gdańsku z dnia 29 marca 2017 r. w sprawie III AUa 1558/16 – k. 98, 100-108, 115-116, 121, 123, 154, 214, 219, 222-231 akt SO w Bydgoszczy o sygnaturze VI U 718/15; decyzje pozwanego z dnia 16 stycznia 2015 r., z dnia 30 stycznia 2015 r., z dnia 16 lutego 2015 r. i z dnia 20 lipca 2017 r. – k. 19-21, 24, 29, 74 akt ZUS; odpis skrócony aktu urodzenia Z. N. oraz świadectwo pracy ubezpieczonej – k. 41-42 akt ZUS; dokumenty rozliczeniowe – k. 50-56 akt ZUS; pismo do PUP w I. z dnia 24 lutego 2017 r. – k. 57 akt ZUS; notatka służbowa o okolicznościach wypłaty świadczeń – k. 63 akt ZUS; przesłuchanie ubezpieczonej – k. 23-24)

Sąd zważył, co następuje:

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie dokumentów znajdujących się w aktach sprawy, aktach sprawy Sądu Okręgowego w Bydgoszczy VI U 718/15 i aktach ZUS, których prawdziwości i wiarygodności strony nie kwestionowały w toku procesu, a także na podstawie przesłuchania ubezpieczonej, które było jasne, konsekwentne, spójne, rzeczowe i korelowało z całokształtem zebranego w sprawie materiału dowodowego.

Płatnikiem spornego świadczenia był Zakład Ubezpieczeń Społecznych, a tym samym pracodawca nie jest zainteresowanym w sprawie (por. postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2016 r., II UZ 17/16, Lex nr 2112312).

Należy podkreślić, iż stan faktyczny sprawy był w zakresie koniecznym do jej rozstrzygnięcia, bezsporny pomiędzy stronami. Nie budziło bowiem sporu i wątpliwości, iż decyzją z dnia 16 stycznia 2015 r. ZUS stwierdził, że A. N. (1) nie podlega od dnia 2 czerwca 2014 r. obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia u E. R.. Ubezpieczona wniosła odwołanie od tej decyzji, a wyrokiem z dnia 20 czerwca 2016 r. w sprawie VI U 718/15 Sąd Okręgowy w Bydgoszczy zmienił ją, ustalając że podlega takim ubezpieczeniom. W międzyczasie pozwany organ wydał decyzje z dnia 30 stycznia 2015 r. i z dnia 16 lutego 2015 r., którymi odmówiono jej prawa do zasiłku chorobowego za okres od 21 sierpnia 2014 r. do 26 stycznia 2015 r. i prawa do zasiłku macierzyńskiego za okres od 14 stycznia 2015 r. do 12 stycznia 2016 r., właśnie z uwagi na wcześniejszą decyzję, iż nie podlega pod ubezpieczenie społeczne. Poza sporem pozostawało także, iż pozwany wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy, o czym miała wiedzę ubezpieczona, będąc informowana o terminach rozpraw. Po korzystnym dla A. N. (1) rozstrzygnięciu Sądu pierwszej instancji w zakresie podlegania pod ubezpieczenie społeczne, dzwoniła ona do organu, chcąc dowiedzieć się, jak dalej wyglądać będzie kwestia wypłaty zasiłków. Wówczas, pomimo nieprawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy, od którego przecież sam ZUS wniósł apelację, a także pomimo prawomocnych wówczas decyzji odmownych w tym zakresie (od których wcześniej ubezpieczona się nie odwołała), pracownicy pozwanego dokonali „ponownej analizy akt” (co wynika z notatki służbowej – k. 63 akt ZUS) i z niezrozumiałych względów od razu wypłacono sporny zasiłek chorobowy. Ponadto zwrócono się do PUP w I. o informacje o okresie wypłaty zasiłku dla bezrobotnych, a po ich uzyskaniu, A. N. (1) wypłacono także zasiłek macierzyński. W międzyczasie pracownik organu wezwał ją telefonicznie do przedłożenia świadectwa pracy i aktu rodzenia córki, co uczynił w dniu 23 lutego 2017 r. mąż ubezpieczonej. Dopiero w dniu 29 marca 2017 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku rozpoznał apelację pozwanego, ostatecznie oddalając odwołanie ubezpieczonej w sprawie o podleganie pod ubezpieczenie społeczne.

W wykonaniu zobowiązania Sądu pozwany w piśmie z dnia 18 września 2017 r. (k. 14) wskazał, że podstawą prawną wydanej decyzji zobowiązującej do zwrotu nienależnego świadczenia jest art. 84 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy systemowej (prawdopodobnie chodziło o ustęp 2 tej normy). Zdaniem organu ubezpieczona była pouczona o braku prawa do świadczeń decyzjami z dnia 30 stycznia i 16 lutego 2017 r., którymi odmówiono jej prawa do zasiłków chorobowego i macierzyńskiego. Mając natomiast wiedzę o postępowaniu apelacyjnym, kontaktowała się z pracownikami organu, chcąc się dowiedzieć, na jakim etapie jest sprawa i w ten sposób wprowadziła ZUS w błąd.

Z wzajemnej relacji między ustawą z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (j.t.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1368 ze zm.; powoływana dalej, jako „ustawa zasiłkowa”), a ustawą z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (j.t.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1778 ze zm.; powoływana dalej, jako „ustawa systemowa”) wynika, że kształtuje się ona co do zasady, jak stosunek między regulacją szczególną, a regulacją ogólną (por. wyrok SN z dnia 8 kwietnia 2004 r., II UK 305/03, OSNAP 2004/22/390). W orzecznictwie nie ma jednakże wątpliwości, że art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej nie stanowi przepisu szczególnego w stosunku do art. 84 ust. 2 ustawy systemowej – w tym znaczeniu, że wyłącza stosowanie tego ostatniego przepisu do nienależnie pobranych świadczeń. Przepis art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej określa w szczególny sposób zasady potrącenia oraz egzekucji, nie wyłącza natomiast stosowania definicji nienależnie pobranych świadczeń, wynikającej z art. 84 ust. 2 ustawy systemowej (zob. wyroki SN z dnia 17 stycznia 2012 r., I UK 194/11, Lex nr 1227962; z dnia 2 grudnia 2009 r., I UK 174/09, Lex nr 585709; z dnia 3 grudnia 2013 r., I UK 212/13, OSNP 2015/3/40 i z dnia 19 lutego 2014 r., I UK 331/13, OSNP 2015/6/83). Ustawa systemowa w art. 84 ust. 1 przewiduje, że osoba, która pobrała nienależnie świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Stosownie przy tym do art. 84 ust. 2, za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się:

1)  świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania oraz

2)  świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.

W powyższym kontekście konieczne jest rozróżnienie świadczenia nienależnie pobranego od świadczenia nienależnego. Każde świadczenie nienależnie pobrane jest nienależne, jednak nie działa tu reguła odwrotna. Świadczenie wypłacone lub zawyżone wskutek błędu organu rentowego jest nienależne (co najmniej częściowo), ale w przypadku braku zajścia przesłanek określonych w art. 84 ust. 2 pkt 1-2 nie będzie stanowić świadczenia nienależnie pobranego. Zwrotu świadczeń nienależnych, niebędących świadczeniami nienależnie pobranymi, ZUS może dochodzić na zasadach ogólnych (zob. uchwałę SN z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, OSNCAPiUS 1985/1/3; wyrok SN z dnia 26 czerwca 1985 r., II URN 98/85, OSNCAPiUS 1986/4/59; wyrok SA w Łodzi z dnia 4 sierpnia 1999 r., III AUa 414/99, OSA 1999/11-12/57). W rozpoznawanej sprawie nie budziło wątpliwości Sądu, iż wypłacenie ubezpieczonej zasiłków chorobowego i macierzyńskiego nastąpiło wyłącznie wskutek błędów pozwanego organu. Nie sposób więc uznać ich za świadczenie nienależnie pobrane w rozumieniu art. 84 ust. 2 ustawy systemowej. Nie zaistniały bowiem jakiekolwiek okoliczności powodujące ustanie lub wstrzymanie wypłaty świadczenia, a tym bardziej nie zostało ono wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów lub świadomego wprowadzenia kogokolwiek w błąd przez A. N. (1). O ile świadczenia za sporny okres nie powinny były w ogóle zostać wypłacone (ostatecznie bowiem prawomocnie oddalono odwołanie ubezpieczonej od decyzji w przedmiocie niepodlegania pod ubezpieczenie społeczne), to nastąpiło to wyłącznie na skutek błędów pracowników Zakładu, który miał przecież pełną świadomość, że wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy, który nie był z tego względu prawomocny w dacie wypłaty świadczeń. W momencie wypłaty natomiast, funkcjonowały w obiegu dwie prawomocne decyzje w przedmiocie odmowy przyznania ubezpieczonej prawa do spornych świadczeń, z których to jednakże – wbrew twierdzeniom organu – nie wynikało pouczenie odnośnie obowiązku zwrotu ewentualnie wypłaconych świadczeń (k. 24, 29 akt ZUS). Jest to oczywiste w kontekście treści tych decyzji. Nie da się bowiem logicznie uzasadnić twierdzenia, że decyzja odmywająca prawa do świadczenia stanowi pouczenie, że w razie wypłaty tego świadczenia przez organ będzie ono podlegało zwrotowi, abstrahując od faktu, że i tak nie wiadomo w jakich konkretnie sytuacjach miałoby to nastąpić.

Jeżeli pobranie nienależnych świadczeń spowodowane było, choćby częściowo, błędem organu rentowego, nie może ów organ wydać decyzji zobowiązującej do zwrotu pobranych świadczeń (por. wyroki SA w Lublinie z dnia 28 maja 2014 r., III AUa 294/14, Lex nr 1477244 i SA w G. z dnia 3 września 2015 r., III AUa 493/15, Lex nr 1820420 oraz wyrok SO w Bydgoszczy z dnia 28 sierpnia 2015 r., VI Ua 25/15, nie publ.). Także w doktrynie prezentowany jest trafny pogląd, iż obowiązek zwrotu świadczenia na podstawie decyzji administracyjnej nie powstaje, gdy decyzja przyznająca świadczenie lub sam jego wymiar były wynikiem błędu organu rentowego niezawinionego przez ubezpieczonego, gdyż świadczenia tak wypłacone nie są uznawane za świadczenia nienależnie pobrane w rozumieniu przepisów ubezpieczeniowych. Przyjmuje się, że w przypadku wypłaty przez organ rentowy bezpodstawnych świadczeń z powodu własnych uchybień organu, określanych przez doktrynę i orzecznictwo mianem „błędu”, a więc z innych przyczyn niż wymienione w art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS lub art. 84 ustawy systemowej, powstają świadczenia nienależne w rozumieniu przepisu art. 410 § 2 k.c. (por. B. Gudowska, Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, C.H. Beck 2014, kom. do art. 84; M. Bartnicki [w:] Emerytury i renty z FUS. Emerytury pomostowe. Okresowe emerytury kapitałowe. Komentarz pod red. K. Antonów, Lex 2014, kom do art. 138; A. Kijowski, Obowiązek zwrotu nienależnych świadczeń, s. 1512; R. Babińska, Pojęcie i rodzaje błędu, s. 57). Należy zauważyć, iż w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych Sąd jest każdorazowo związany przedmiotowo zakresem wydanej przez organ decyzji, a jako nienależnie pobrane świadczenia mogą w drodze administracyjnej być dochodzone wyłącznie świadczenia, które ściśle spełniają wymogi określonych norm prawnych, do których właśnie należy art. 84 ustawy systemowej. Skoro świadczenie pobrane przez ubezpieczoną nie spełnia tychże warunków, to jego zwrot nie może być dochodzony poprzez wydanie decyzji administracyjnej, co jednakże, w ocenie Sądu, nie pozbawia możliwości jego dochodzenia w odrębnym procesie cywilnym. W przypadkach gdy administracyjny tryb dochodzenia zwrotu nadpłaty jest niedopuszczalny, otwarta staje się bowiem właśnie droga procesu cywilnego (por. S. Płażek, glosa do uchwały SN z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, Pal. 1986/9/88-90; R. Babińska, Pojęcie i rodzaje błędu, s. 57), Na drogę procesu cywilnego, z żądaniem zwrotu nienależnego świadczenia, ZUS może wystąpić, gdy doszło do wypłaty świadczenia nienależnego wskutek innych okoliczności niż wymienione w art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz 84 ustawy systemowej, w szczególności dotyczy to wypadków bezpodstawnego wzbogacenia wynikłego z niespowodowanego działaniami ubezpieczonego wypłacania świadczeń na skutek błędów organu (uchwała SN z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, OSNCP 1985/1/3, z glosą S. Płażka, Pal. 1986/9/86; wyrok SN z dnia 26 czerwca 1985 r., II URN 98/85, OSNAPiUS 1986/4/59; por. także B. Gudowska, Ubezpieczenie emerytalno-rentowe w orzecznictwie, s. 171; wyroki TUS: z dnia 27 maja 1966 r., I TR 49/66, niepubl.; z dnia 28 września 1966 r., I TR 895/66, niepubl.; z dnia 11 stycznia 1966 r., III TR 1492/65, OSPiKA 1967/10/247, z dnia 24 czerwca 1965 r., III TR 86/65 i z dnia 19 lipca1965 r., III TR 2439/64, niepubl.; wyroki SN: z dnia 28 lipca 1977 r., II UR 5/77, OSNCP 1978/2/37 i z dnia 16 lutego 1987 r., II URN 16/87, PiZS 1988/6; wyrok SA w Krakowie z dnia 11 września 1996 r., III Aur 105/96, OSA 1997/7-8/21).

Należy zauważyć, że dość jednolite orzecznictwo dotyczące zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych rozróżnia "świadczenie nienależne" od "świadczenia nienależnie pobranego" a więc pobranego przez osobę, której przypisać można określone cechy dotyczące stanu jej świadomości co do zasadności pobierania świadczenia, w tym w szczególności działanie w złej wierze, z premedytacją. Przyjęte jest, że takie cechy działania są istotne przy ocenie obowiązku zwrotu przez ubezpieczonego wypłaconych mu nienależnie świadczeń (por. wyrok SN z dnia 14 marca 2006 r., I UK 161/05, M.P. Pr. 2006/5/230). Podobnie wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 listopada 2004 r. (I UK 3/04, OSNAP 2005/8/116) wskazując, że dla ustalenia obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, decydujące znaczenie ma świadomość i zamiar ubezpieczonego, który pobrał świadczenie w złej wierze. Wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina świadczeniobiorcy, nie uzasadnia powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (por. wyrok TUS z dnia 11 stycznia 1966 r. III TR 1492/65, OSPiKA 1967/10/247, wyroki SN z dnia 28 lipca 1977, II UR 5/77, OSNCP 1978/2/37; z dnia 16 lutego 1987 r. URN 16/87, PiRS 1988/6; z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/07 Lex nr 454781 oraz wyrok SA w Rzeszowie z dnia 10 lipca 2013 r. III AUa 365/13, Lex nr 1339401). Oczywistym jest, iż ochrona ubezpieczonego w tym zakresie nie ma miejsca w przypadku świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego lub innego bezprawnego działania ubezpieczonego w celu uzyskania prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Świadczenia wypłacone w takiej sytuacji podlegają bowiem zwrotowi w trybie przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych (por. wyrok SN z dnia 20 maja 1997 r., II UKN 128/97, OSNAPiUS 1998/6/192). Taka jednakże sytuacja nie miała miejsca w sprawie, a rzeczone świadczenia wypłacono faktycznie wskutek błędów pozwanego organu, wobec czego nie można w ogóle mówić o nienależnych świadczeniach w rozumieniu powołanego przepisu, który przecież w sposób wyjątkowy i uprzywilejowany reguluje kwestię ewentualnego zwrotu świadczenia, w związku z czym przepis ten należy wykładać ściśle.

Istotnym w tym kontekście pozostaje, iż ubezpieczona nie miała wiedzy, iż przedmiotowy zasiłek mógłby być nienależny, albowiem nie była kiedykolwiek przed jego wypłatą pouczana przez organ o zasadach wypłaty świadczeń i ewentualnych przyczynach braku prawa do ich wypłaty. Za pouczenie takie nie sposób uznać wskazywanych decyzji z dnia 30 stycznia i 16 lutego 2015 r. W tym stanie rzeczy zaskarżona decyzja z dnia 20 lipca 2017 r. jest błędna. Rozpoznając kwestię zwrotu świadczenia w kontekście obu punktów ustępu 2 art. 84 ustawy systemowej trzeba wskazać, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego dotyczącym problematyki zwrotu nienależnie pobranych świadczeń (także na tle niemal analogicznych uregulowań zawartych w uprzednio obowiązujących art. 80 i 81 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz. U. Nr 3, poz. 6 ze zm., oraz art. 106 i 107 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm., a także aktualnego art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) przyjmuje się, że organ rentowy może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia tylko wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę (wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 maja 1966 r., I TR 49/66, niepublikowany – patrz: B. Gudowska: Ubezpieczenie emerytalno-rentowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Warszawa 1993, s. 171). Obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze wiedząc, że mu się nie należy, co dotyczy zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna pobierać świadczeń, jak też tej osoby, która uzyskała świadczenia na podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów, albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd instytucji ubezpieczeniowej. Wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina świadczeniobiorcy, nie uzasadnia powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (por. wyroki Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 stycznia 1966 r., III TR 1492/65, OSPiKA 1967/10/247, z dnia 24 czerwca 1965 r., III TR 86/65 oraz z dnia 19 lipca 1965 r., III TR 2439/64, niepublikowane; wyroki SN z dnia 28 lipca 1977 r., II UR 5/77, OSNCP 1978/2/37 oraz z dnia 16 lutego 1987 r., II URN 16/87, PiZS 1988/6; wyroki Sądów Apelacyjnych w Krakowie z dnia 11 września 1996 r., III AUr 105/96, OSA 1997/7-8/21/74 oraz w Białymstoku z dnia 10 listopada 1999 r., III AUa 602/99, OSA 2000/6/29/70; a także wyrok SN z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/0, OSNP 2008/19-20/301). Podstawowym zatem warunkiem uznania, że wypłacone świadczenie podlega zwrotowi w myśl art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy systemowej jest, po pierwsze, brak prawa do świadczenia oraz, po drugie, świadomość tego osoby przyjmującej to świadczenie, płynąca ze stosownego pouczenia. Obie te przesłanki wystąpić muszą w trakcie pobierania świadczenia, a nie po zaprzestaniu jego wypłaty (tak SN w wyroku z dnia 2 grudnia 2009 r., I UK 174/09, Lex nr 585709; por. także wyrok SN z dnia 24 listopada 2004 r., I UK 3/04, OSNP 2005/8/ 116), czego w niniejszej sprawie zabrakło, z uwagi na brak stosownego pouczenia w tym zakresie przed lub w momencie wypłaty spornych świadczeń. Świadomość nienależności świadczenia ma przy tym wypływać z pouczenia uprawnionego przez organ rentowy o okolicznościach powodujących wypłatę świadczeń nienależnych, a pouczenie stanowi warunek sine qua non obowiązku ich zwrotu (por. wyroki SN z dnia 26 kwietnia 1980 r., II URN 51/80, OSNCP 1980/10/202, z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 136/04, OSNP 2005/16/252, z dnia 9 lutego 2005 r., III UK 181/04, OSNP 2005/17/275 i z dnia 16 stycznia 2009 r., I UK 190/08, OSNP 2010/15-16/194). Pouczenie powinno wyraźnie, konkretnie i wyczerpująco wskazywać okoliczności mające wpływ na pobieranie świadczeń oraz jasno wskazywać okoliczności powodujące pobranie nienależnego świadczenia w sposób zrozumiały dla osoby, do której jest skierowane. Pouczenie nie może być abstrakcyjne, niekonkretne, a w szczególności nie może odnosić się do wszystkich hipotetycznych okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń (por. wyroki SN z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/07, OSNP 2008/19-20/301, z dnia 17 listopada 1995 r., II URN 46/95, OSNAPiUS 1996/12/174, z dnia 17 lutego 2005 r., II UK 440/03, OSNP 2005/18/291, z dnia 9 lutego 2005 r., III UK 181/04, OSNP 2005/17/ 275). Pouczenie zamieszczane standardowo w decyzjach organu rentowego, które dotyczy wszystkich możliwych sytuacji, powinno być zindywidualizowane przez wyjaśnienie odpowiednich przepisów (por. wyrok SN z dnia 24 listopada 2004 r., I UK 3/04, OSNP 2005/8/116); może polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji (wyroki SN z dnia 14 marca 2006 r., I UK 161/05, OSNP 2007/5-6/78 i z dnia 10 czerwca 2008 r., I UK 394/07, niepubl. i z dnia 6 marca 2012 r., I UK 331/11, Lex nr 1165287). W rozpoznawanej sprawie najzwyczajniej takiego pouczenia brak.

W ocenie Sądu Rejonowego w sprawie nie zachodzą więc jakiekolwiek przesłanki upoważniające na zasadzie art. 84 ustawy systemowej, do zobowiązania ubezpieczonej do zwrotu zasiłku chorobowego i macierzyńskiego. Skoro bowiem nie była ona o czymkolwiek pouczona przed datą wypłaty zasiłków, to w sprawie nie może znaleźć zastosowania pkt 1 ust. 2 tego przepisu, a skoro nie wprowadziła organu w błąd w jakikolwiek sposób, to zastosowania nie znajdzie także pkt 2 ust. 2. W ocenie Sądu, po wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy, niewątpliwe ubezpieczona dzwoniła do pozwanego organu, chcąc dowiedzieć się, jak dalej będzie wyglądała kwestia wypłaty zasiłków. Wyrok tegoż Sądu był dla niej korzystny i nawet fakt powzięcia wiedzy, że organ wniósł od niego apelację, nie pozbawiał w najmniejszym stopniu A. N. (1) możliwości uzyskania informacji w toku postępowania administracyjnego prowadzonego przecież przez ZUS, na co wprost wskazuje art. 9 k.p.a. Oczywistym, zwłaszcza dla profesjonalnego w tym zakresie organu, jakim jest ZUS, powinno być wówczas poinformowanie ubezpieczonej, że wyrok Sądu Okręgowego jest nieprawomocny i nie ma podstaw do wypłaty zasiłków, tym bardziej, że w obrocie funkcjonowały decyzje odmowne w tej materii. Z niezrozumiałych i niewyjaśnionych Sądowi okoliczności (pomimo stosownego zobowiązania w tym zakresie w toku procesu), pracownicy pozwanego podjęli decyzję o wypłacie najpierw zasiłku chorobowego, a następnie – po wyjaśnieniu kwestii dotyczących zasiłku dla bezrobotnych – również zasiłku macierzyńskiego. Nawet biorąc pod uwagę fakt, iż mąż ubezpieczonej, na żądanie pracownika ZUS, dowiózł do organu świadectwo pracy i akt urodzenia córki, to w ocenie Sądu nie ma podstaw, aby zachowanie A. N. (1) uznać za wprowadzenie organu w błąd. ZUS miał bowiem przecież wszystkie informacje odnośnie postępowania w przedmiocie podlegania pod ubezpieczenie społeczne, w którym to sam wniósł apelację. Przerzucanie w tej sytuacji winy na ubezpieczoną, która nie mając przecież wiedzy prawniczej, mogła nie wiedzieć, czy, kiedy i na jakich zasadach zasiłki w ogóle zostaną jej wypłacone, jest całkowicie niedopuszczalne. W sytuacji bowiem, gdy decyzja przyznająca świadczenie lub sam jego wymiar były wynikiem błędu organu rentowego niezawinionego przez świadczeniobiorcę, świadczenia nie są uznawane za nienależnie pobrane w rozumieniu komentowanego przepisu. Wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina świadczeniobiorcy, nie uzasadnia więc powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (tak SA w Katowicach w wyroku z dnia 17 września 2013 r., III AUa 2159/12, Lex nr 1378686).

Reasumując, sporne świadczenia zostały wypłacone ubezpieczonej nie z jej winy, a na skutek błędu organu i już z tych przyczyn brak jest podstaw do uznania ich za nienależne świadczenia w rozumieniu art. 84 ustawy systemowej. Nawet jednakże przy przyjęciu odmiennym, niedopuszczalne jest wydanie w sprawie decyzji administracyjnej zobowiązującej do zwrotu spornych świadczeń, skoro nie zachodzą przesłanki wskazane w art. 84 ust. 2 pkt 1 (ubezpieczona nie była właściwie pouczona o zasadach braku prawa do świadczeń), ani pkt 2 (ubezpieczona nie składała nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów, ani też w inny sposób nie wprowadziła pozwanego świadomie w błąd).

Z uwagi na powyższe, Sąd na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.

SSR Marcin Winczewski