Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 października 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 19 października 2017 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa K. D. i G. D.

przeciwko D. C. i K. U.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji powodów

od wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej

z dnia 13 lutego 2017 r., sygn. akt I C 164/16

1)  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

a)  uznaje za bezskuteczną wobec powodów umowę o dział spadku po zmarłym 30 czerwca 2015 r. J. C., zawartą 1 marca 2016 r. przed notariuszem R. D. w jej Kancelarii Notarialnej w B. (Rep. A Nr (...)), na podstawie której pozwane otrzymały bez spłat część spadkową dłużnika A. C., do wysokości 1/3 udziału spadkowego, a to w celu zaspokojenia wierzytelności powodów wynikającej z tytułu wykonawczego, stanowiącego zaopatrzony w sądową klauzulę wykonalności akt notarialny z 5 czerwca 2009 r., sporządzony przed notariuszem D. R. w jego Kancelarii Notarialnej w B. (Rep. A Nr (...)), z której to wierzytelności do spłaty pozostało 186 676,31 złotych wraz z odsetkami - zastrzegając pozwanym prawo powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do wysokości wartości udziału A. C. w spadku,

b)  zasądza od pozwanych solidarnie na rzecz powodów 23.210 (dwadzieścia trzy tysiące dwieście dziesięć) złotych z tytułu kosztów procesu,

c)  odstępuje od obciążania pozwanych kosztami sądowymi, od uiszczenia których powodowie byli zwolnieni;

2)  zasądza od pozwanych solidarnie na rzecz powodów 8.100 (osiem tysięcy sto) złotych z tytułu kosztów postępowania apelacyjnego;

3)  odstępuje od obciążenia pozwanych kosztami sądowymi, od uiszczenia których powodowie byli zwolnieni w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt I ACa 452/17

UZASADNIENIE

Wyrokiem z 13 lutego 2017r. Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej oddalił powództwo K. D. i G. D. wniesione przeciwko D. C. i K. U. o uznanie za bezskuteczną notarialnej umowy o dział spadku po J. C., zawartej 1 marca 2016 r. i zasądził od powodów solidarnie na rzecz pozwanych solidarnie 14.417zł z tytułu kosztów procesu.

Rozstrzygnięcie to Sąd Okręgowy podjął po ustaleniu, że notarialną umową z 5 czerwca 2009r. powodowie udzielili A. C., będącemu synem pozwanej D. C. i bratem pozwanej K. U. pożyczki w kwocie 200.000zł. Kwotę tę A. C. zobowiązał się zwrócić do 15 czerwca 2010r. wraz z odsetkami w wysokości 50.000zł i w zakresie obowiązku zwrotu tych sum, na podstawie art. 777§1 pkt 4 k.p.c. poddał się egzekucji. W celu zabezpieczenia wierzytelności o zwrot pożyczki, ojciec dłużnika J. C. ustanowił na rzecz powodów hipotekę zwykłą w kwocie 250.000zł, obciążając nieruchomość położoną w S. o powierzchni 0,3786ha, objętą księgą wieczystą (...). Nieruchomość ta była niezabudowana i nieogrodzona. Jej wartość J. C. określił na 540.000zł, nie okazując powodom żadnego dokumentu, który potwierdzałby taką jej wycenę. A. C. oddał powodom 34.000zł, prosił ich o przedłużenie terminu zwrotu pożyczki, twierdził, że nie ma pieniędzy, a następnie kontakt z nim się urwał. Powodowie uzyskali tytuł wykonawczy przeciwko dłużnikowi (akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji 4. kwietnia 2011r. został zaopatrzony w sądową klauzulę wykonalności postanowieniem Sądu Rejonowego w Bielsku-Białej, sygn. akt I Co 2137/11). Następnie wystąpili z pozwem przeciwko J. C. o zapłatę 216.000zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Roszczenie to zostało uwzględnione przez Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej w postępowaniu upominawczym nakazem zapłaty z 10 października 2011r. (sygn. I Nc 90/11), bez zastrzeżenia dla J. C. prawa powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do nieruchomości objętej księgą wieczystą (...). W oparciu o ten nakaz, zaopatrzony w klauzulę wykonalności, powodowie wszczęli przeciwko J. C. postępowanie egzekucyjne, w toku którego komornik sądowy A. M. (Km 261/12) na wniosek powodów zajął świadczenie emerytalno-rentowe i oszczędności J. C., a także stanowiące jego własność nieruchomości:

-obj. KW (...), której wartość oszacowano na 32.600 zł;

-obj. KW (...), której wartość oszacowano na 196.900 zł;

-obj. KW (...), której wartość oszacowano na 193.100 zł;

-obj. KW (...), której wartość oszacowano na 308.400 zł.

W toku procesu wszczętego przez J. C. przeciwko K. D. i G. D. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego (opisanego wyżej nakazu zapłaty), postanowieniem z 3 grudnia 2012r. udzielono J. C. zabezpieczenia przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez Komornika A. M. pod sygn. Km 261/12 w części przekraczającej egzekucję z nieruchomości obj. KW (...). (...) tę zlicytowano na drugiej licytacji za 98.450zł. Jako, że w sprawie o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego zapadł wyrok oddalający powództwo i zabezpieczenie upadło, powodowie wnieśli o podjęcie egzekucji, w dalszym jej toku Komornik zlicytował nieruchomość J. C. objętą KW (...) na drugiej licytacji za 16.300zł. (...) objętych KW (...) i KW (...) nie sprzedany, mimo dwukrotnej licytacji każdej z tych nieruchomości. W sprawie o ustalenie jaką J. C. wszczął przeciwko K. D. i G. D., wniosek o udzielenie zabezpieczenia przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez Komornika A. M. pod sygn. Km 261/12, ostatecznie postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 28 lipca 2014r. został oddalony. Na wniosek powodów Komornik A. M. wszczął egzekucję z nieruchomości J. C. objętej KW (...), po czym postanowieniem z 27 lutego 2015r. - zawiesił postępowanie egzekucyjne z uwagi na wstrzymanie przez Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej wykonania nakazu zapłaty, I Nc 90/11, stanowiącego tytuł egzekucyjny. Nakaz ten postanowieniem z 18 czerwca 2015r. został uzupełniony o zastrzeżenie prawa powoływania się przez J. C. w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do nieruchomości objętej hipoteką (KW (...)). W tym stanie rzeczy, postanowieniem z 26 lutego 2016r. Komornik A. M. umorzył postępowanie egzekucyjne prowadzone pod sygn. Km 261/12 - na podstawie art. 824§1 pkt 2 k.p.c. W jego toku wyegzekwował od J. C. 236.119,06zł, z czego powodom przypadło 101.897,30zł, w tym odsetki 51.590,68zł. Powodowie prowadzą obecnie postępowanie egzekucyjne przeciwko A. C. w Niemczech, gdzie dłużnik mieszka, ale jest ono bezskuteczne, ponieważ dłużnik utrzymuje się z prac dorywczych, zarabia ok. 400 euro i nie ma żadnego majątku. J. C. zmarł 30 czerwca 2015 r., spadek po nim z mocy ustawy nabyli: żona - pozwana D. C., córka - pozwana K. U. i syn - dłużnik A. C., każdy w 1/3 części.

Sąd Okręgowy ustalił także, że 1 marca 2016r. pozwane i dłużnik A. C. zawarli przed notariuszem R. D. będącą przedmiotem sporu umowę działu spadku po J. C.. Na mocy tej umowy obu pozwanym, na współwłasność przypadły bez spłaty po ½ części: nieruchomość stanowiąca lokal mieszkalny nr (...) położny w S. przy ul. (...) objęta KW (...), nieruchomość niezabudowana objęta KW (...) i nieruchomość zabudowaną objęta KW (...), a nadto pozwanej K. U. przypadł wynoszący ½ części udział w niezabudowanej nieruchomości objętej KW (...). Wartość nieruchomości objętych działem spadku spadkobiercy określili na 400.000 zł. Dłużnik A. C. oświadczył, że zbywa swój udział spadkowy na rzecz pozwanych nie domagając się spłaty, ponieważ nieruchomość spadkodawcy objęta KW (...) o wartości ok. 540.000zł została zbyta w celu zaspokojenia jego długu wobec powodów, co wyczerpuje jego roszczenia z tytułu spadku po ojcu. Oświadczył także, że wolą J. C. było, aby majątek po nim otrzymały pozwane, ponieważ on dostał już od ojca więcej niżby mu przypadało ze spadku. Pozwane oświadczyły, że w dacie zawierania umowy o dział spadku były przekonane, że sprawa długu wobec powodów jest zakończona, przy czym nie rozmawiały na temat tego, czy dług został w całości spłacony ani z J. C., ani z A. C.. Pismem z 15 marca 2016r. powodowie wezwali pozwane do zapłaty 236.119,06zł jako korzyści uzyskanej wskutek nieodpłatnego przysporzenia uzyskanego w wyniku działu spadku od dłużnika A. C.. Roszczenia tego pozwane nie uznały. Wyjaśniły, że alternatywę dla umowy o dział spadku stanowiły postępowania sądowe, obejmujące rozliczenie wzajemnych roszczeń między spadkobiercami, w tym wynikając z faektu, że A. C. za życia spadkodawcy otrzymał część majątku ojca, która przewyższała udział spadkowy. Wskazały także na bezprawne i bezpodstawne uszczuplenie majątku J. C. przez powodów oraz wiążące się z nimi znaczne straty finansowe, moralne i utratę zdrowia przez pozwaną D. C. i J. C..

W oparciu o zeznania pozwanej K. U., Sąd Okręgowy ustalił, że pożyczyła ona wraz z mężem A. C. 30.000 euro, zanim zaciągnął on pożyczkę u powodów. Przyjął też za wiarygodne oświadczenie pozwanej, że na ten cel zaciągnęła wraz z mężem kredyt oraz, że z odsetkami A. C. był z tytułu tej pożyczki winny 40.000 euro. Jako, że pieniędzy tych nie oddał, to gdyby nie zrzekł się swojego udziału w spadku pozwana wystąpiłaby przeciwko niemu na drogę sądową o zwrot pożyczki.

Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy wskazał art. 527 §1k.c. stanowiący, że gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Podkreślił, że zgodnie z §2 art. 527 k.c. czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności, a zgodnie z §3 tego przepisu jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Przytoczył także art. 528 k.c. stanowiący, że jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Sąd Okręgowy stwierdził, że co do zasady umowa z 1 marca 2016r. o dział spadku po J. C., mocą której dłużnik A. C. zrzekł się swojego udziału w spadku na rzecz pozwanych mogłaby zostać ubezskuteczniona względem powodów, niemniej powództwo oddalił, ponieważ powodowie nie zdołali wykazać, że została ona zawarta z pokrzywdzeniem ich jako wierzycieli. Uznał, że skoro J. C. spłacił dług A. C., znosząc egzekucję z nieruchomości objętej księgą wieczystą (...), na której J. C. ustanowił hipotekę na zabezpieczenie tego długu, to na podstawie art. 518 §1 pkt 1 k.c. nabył wobec dłużnika A. C. spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty. Zaakcentował, że zastosowaniu art. 518 §1 k.c. nie sprzeciwia się okoliczność, że spłata nastąpiła pod przymusem prawnym przez egzekucję z nieruchomości. Rozważył, że nieruchomość tę zlicytowano za 98.450zł i, choć ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego nie wynika jaka część tej sumy została przekazana powodom na poczet długu A. C., a jaka na koszty egzekucji, to bezsprzecznym pozostaje, że J. C. nabył wierzytelność wobec A. C., która podlegała dziedziczeniu. Każda z pozwanych odziedziczyła w spadku 1/3 tej wierzytelności, a pozwana K. U. posiadała względem dłużnika wierzytelność o zwrot pożyczki, jakiej mu udzieliła jeszcze przed zawarciem umowy pożyczki z powodami. Przyjął, że choć nie wynika to z treści umowy o dział spadku to, zawierając tę umowę dłużnik i pozwane działali w zamiarze rozliczenia wszelkich wzajemnych roszczeń, a dłużnik zrzekł się swego udziału po to, by pozwane odstąpiły od dochodzenia swoich należności. Sąd Okręgowy podkreślił, że dokonany przez dłużnika A. C. wybór i zaspokojenie roszczeń pozwanych spośród wielu wierzycieli, nie może być w okolicznościach sprawy podstawą skutecznej skargi pauliańskiej, ponieważ nie prowadził on do nieuzasadnionego uprzywilejowania pozwanych kosztem powodów, zwłaszcza że wysokość niezaspokojonej części wierzytelności powodów określona przez nich na 238.148,27 zł, w tym 186.676,31zł (należności głównej) jest wątpliwa w świetle wysokości sum wyegzekwowanych w toku postępowania egzekucyjnego od J. C.. Stwierdził, że nieznana jest też wartość udziału spadkowego, którego zrzekł się A. C., jako że wskazana w umowie o dział spadku wartość 400.000 zł nie została powiązana z konkretnymi składnikami majątku spadkowego. Przyjął, że udowodnienie tej wartości, jak i wysokości wierzytelności, którą nabył J. C. spłacając dług A. C. obciążało powodów, a ich niewykazanie uniemożliwia ustalenie przesłanki pokrzywdzenia powodów, w szczególności poprzez nieuzasadnione uprzywilejowanie pozwanych względem nich.

Nie pominął Sąd Okręgowy okoliczności, że powodowie prowadzili wobec J. C. egzekucję, która w części przekraczającej nieruchomość objętą KW (...) miała podstawy tylko formalne, a o tym, że nie miała podstaw materialnoprawnych powodowie musieli wiedzieć, ponieważ byli w jego toku reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika, a nadto świadczył o tym wynik i przebieg postępowań sądowych i egzekucyjnego jakie toczyły się z udziałem powodów i J. C., a mimo to dążyli do zajęcia i sprzedaży licytacyjnej także innych nieruchomości J. C., niż objęta hipoteką, a nawet doprowadzili do sprzedaży licytacyjnej jednej z nich. Podkreślił, że zrozumiałym jest, że powodowie czują się oszukani, ponieważ nie odzyskali w całości pożyczonych pieniędzy, niemniej umówili się na zabezpieczenie spłaty pożyczki hipoteką na jednej tylko nieruchomości J. C., a skoro nie zażądali przedłożenia wyceny tej nieruchomości i oparli się na twierdzeniu J. C., że jest ona warta 540.000zł, to nie upoważniało to ich do prowadzenia egzekucji z innych składników majątkowych J. C.. Podkreślił także, że brak jest jakichkolwiek dowodów świadczących o tym, że J. C. celowo zawyżył wartość tej nieruchomości, jako że w jego subiektywnym przekonaniu mogła ona mieć wartość 540.000zł. Stwierdził, że uwzględnienie skargi pauliańskiej naruszyłoby normę art. 5 k.c., ponieważ stanowiłoby nadużycie prawa i byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, jako że dałoby powodom możliwość prowadzenia egzekucji z majątku J. C., w tym z nieruchomości lokalowej, co mogłoby pozbawić pozwanych mieszkania i pogłębić negatywne przeżycia wynikające z prowadzenia niezasadnej egzekucji przeciwko J. C., który zmarł nie doczekawszy się pomyślnego zakończenia sprawy.

Powyższe konstatacje legły u podstaw oddalenia powództwa przez Sąd Okręgowy i obciążenia powodów kosztami procesu na podstawie uregulowanej w art. 98§1 k.p.c. zasady odpowiedzialności za wynik procesu. Na koszty te, zgodnie z art. 98§3 i art. 99 k.p.c. złożyły się koszty wynagrodzenia pełnomocnika procesowego pozwanych w stawce minimalnej, określonej §2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015r. poz. 1804) w kwocie 14.400zł i opłata skarbowa od pełnomocnictwa w kwocie 17zł.

Apelację od wyroku wnieśli powodowie, domagając się jego zmiany przez ubezskutecznienie umowy o dział spadku po J. C. i zasądzenie od pozwanych na rzecz powodów kosztów procesu za obie instancje. Zarzucili, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem:

- art. 246 k.p.c. w zw. z art. 74§ 1i 2 k.c. i art. 720 §2 k.c. (w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją, dokonaną ustawą z 10 lipca 2015r.), ponieważ Sąd Okręgowy przeprowadził dowód z przesłuchania pozwanej K. U. w celu ustalenia zawarcia umowy pożyczki między nią i dłużnikiem A. C. mimo braku przesłanek określonych w art. 74§ 2 k.c. umożliwiających przeprowadzenie tego dowodu;

- art. 233§1 k.p.c. przez dowolną i wybiórczą ocenę materiału dowodowego, prowadzącą do błędnych ustaleń faktycznych, a w szczególności do przyjęcia:

- że pozwana K. U. pożyczyła dłużnikowi 30.000euro, zanim dłużnik zawarł umowę pożyczki z powodami, zaciągając rzekomo na ten cel kredyt podczas, gdy twierdzeń tych nie poparła żadnym dokumentem, z którego okoliczności te wynikałyby,

- że w związku z dokonaniem działu spadku na warunkach określonych w umowie z 1 marca 2016r. pozwane odstąpiły od dochodzenia swoich wierzytelności wobec dłużnika A. C. podczas, gdy okoliczność ta nie wynika z umowy o dział spadku, ani z pozostałego materiału dowodowego;

- art. 232 zdanie 1 k.p.c. w zw. z art. 245 k.p.c. przez stwierdzenie, że powodowie nie wywiązali się z obowiązku udowodnienia okoliczności, z których wywodzą skutki prawne i nie wykazali wysokości przysługującej im obecnie wierzytelności wobec dłużnika A. C., podczas gdy kwota ta wynika z pisma Komornika z 20 października 2015r. i zaświadczenia Komornika o dokonanych wpłatach z 14 marca 2016r., które to dokumenty nie były kwestionowane przez stronę pozwaną i stanowiły kanwę ustaleń faktycznych.

Podnieśli zarzut naruszenia prawa materialnego, a to:

- art. 527§1 i 2 k.c. w zw. z art. 528 k.c. przez ich niezastosowanie i błędne uznanie, że w rozpatrywanej sprawie nie zachodzą przesłanki do uznania, że zaskarżona czynność została dokonana z pokrzywdzeniem powodów, podczas gdy wszystkie przesłanki, od których zależy uwzględnienie powództwa zostały wykazane, a pozwane nie obaliły domniemania pokrzywdzenia wynikającego z art. 528 k.c., zaś z ostrożności procesowej, na wypadek uznania, że w realiach sprawy art. 528 k.c. nie znajduje zastosowania – zarzucili, że pozwane nie obaliły domniemania pokrzywdzenia wynikającego z art. 527§3 k.p.c.,

- art. 5 k.c. przez jego błędne zastosowanie i przyjęcie, że wniesienie skargi pauliańskiej przez powodów narusza zasady współżycia społecznego, podczas gdy poszukiwanie ochrony pauliańskiej realizuje prawo powodów do zaspokojenia swoich roszczeń.

Pozwane wniosły o oddalenie apelacji jako bezzasadnej i zasądzenie od powodów na ich rzecz kosztów postępowania apelacyjnego. Wywodziły, że dokonany przez nie i dłużnika dział spadku nie może być uznany za czynność nieodpłatną, ponieważ wartość udziału, którego zrzekł się dłużnik była niższa niż kwota wyegzekwowanych od J. C. zobowiązań dłużnika z tytułu pożyczki i zobowiązań dłużnika wobec K. U..

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Postępowanie dowodowe zostało przez Sąd Okręgowy przeprowadzone prawidłowo. Jednakże wyniki tego postępowania, przy prawidłowym rozkładzie ciężaru dowodowego, prowadzą do podjęcia częściowo odmiennych ustaleń faktycznych, na których oparte powinno zostać rozstrzygnięcie i odmiennej oceny prawnej zasadności roszczenia powodów.

Przedmiotem ochrony pauliańskiej, której powodowie udzielenia dochodzą jest wierzytelność z tytułu umowy pożyczki, jakiej udzielili dłużnikowi A. C., a ściślej wynikające z wierzytelności prawo podmiotowe do uzyskania świadczenia w kwocie 250.000zł z ustawowymi odsetkami od 16 czerwca 2010r. Z dokumentów przedłożonych przez powodów (wystawionych przez Komornika) wynika, że do spłaty pozostała kwota 186.676,31 zł należności głównej i odsetki. Pozwane okoliczności tej nie zaprzeczyły, zaś ciężar wykazania, że powodowie zostali zaspokojeni w szerszym zakresie, niż to wynika z rozliczenia zwróconej im przez dłużnika kwoty 34.000zł i sum wyegzekwowanych od J. C. spoczywał na pozwanych. Powodowie dowiedli istnienia i wymagalności wierzytelność wobec dłużnika A. C., a ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że wierzytelność ta została zaspokojona jedynie w części.

Istotne dla rozstrzygnięcia są relacje między wysokością długu A. C., a wysokością zabezpieczenia spłaty tego długu przez J. C., ograniczonego wartością nieruchomości obciążonej hipoteką (...) oraz wysokością kwot faktycznie wyegzekwowanych przez powodów od J. C.. Pozwane nie mogą zasadnie twierdzić, że nieruchomość stanowiąca zabezpieczenie hipoteczne miała wartość 540.000zł, ani też, że taka wartość tej nieruchomości powinna być przyjęta dla rozliczenia spłaty dokonanej przez J. C. i na poczet spłaty udziału A. C. w spadku po J. C.. Nieruchomość hipoteczna została zlicytowana za 98.450zł i ta wartość może stanowić podstawę rozliczeń w stosunkach między dłużnikiem i spadkodawcą oraz między spadkobiercami J. C., zaś między powodami i dłużnikiem tylko ta część tej sumy, która przypadła na zaspokojenie wierzytelności (po potrąceniu kosztów egzekucji). Zgodzić się należy z Sądem Okręgowym, że na zasadzie art. 518 §1 k.c. J. C. przysługiwało roszczenie wobec A. C. o zapłatę spłaconego powodom długu. Poza sporem też pozostawało, że J. C. zaspokoił powodów w szerszym zakresie niż wynikało to z udzielonego przez niego zabezpieczenia, ponieważ dopóki nie wykazał w postępowaniu egzekucyjnym ograniczenia swej odpowiedzialności, powodowie prowadzili przeciwko niemu egzekucję nie tylko z nieruchomości hipotecznej, ale i z innych składników majątkowych, która w części była skuteczna. Kwalifikacja prawna roszczeń J. C. i jego następców prawnych w stosunku do powodów z tego tytułu byłaby złożona, niemniej upraszcza ją wynikająca ze zgodnych twierdzeń pozwanych i dłużnika konstatacja, że J. C. darował przysługujące mu z tego tytułu roszczenia A. C.. Pozwane i dłużnik zgodnie twierdzili, że spadkodawca uznał, że sumy od niego wyegzekwowane przez powodów wyczerpują udział spadkowy jaki winien przypaść A. C.. Można zatem przyjąć, że J. C. darował A. C. dług wynikający z udzielonego zabezpieczenia hipotecznego oraz założyć, że scedował na niego nieodpłatnie także wierzytelność obejmującą kwoty wyegzekwowane ponad to zabezpieczenie, przy czym nawet jeśli założenie to byłoby błędne, nie wpłynie to na treść rozstrzygnięcia.

Wartość nieruchomości wchodzących w skład spadku po J. C. (obj. KW (...); (...) i (...) oraz (...)) pozwane i dłużnik oszacowali na 400.000zł. Powodowie zarzucili, że wartość ta jest zaniżona. Zarzut ten był uprawniony, jako że oszacowana w toku postępowania egzekucyjnego wartość już tylko dwóch z tych nieruchomości sięgała 500.000zł (obj. (...) została oszacowana na 308.400zł, a obj. (...) - na 193.100zł. Nadto, dokonując działu spadku pozwane i dłużnik A. C., stosownie do art. 1039 k.c. zobowiązani byli zaliczyć na schedę spadkową otrzymane od spadkodawcy darowizny, a zatem co najmniej kwotę jaką powodowie wyegzekwowali od J. C. z tytułu zabezpieczenia hipotecznego, czyli nie mniej niż 98.450zł, a jeśli przyjąć, że darował od dłużnikowi wierzytelność obejmującą kwoty wyegzekwowane ponad to zabezpieczenie - to 101.897,30zł (w przeciwnym wypadku wierzytelność ta, której podstawy można byłoby upatrywać w regulacji art. 415 k.c. weszłaby także do spadku). Sąd w procesie pauliańskim nie bada i nie przesądza jakie darowizny podlegają zaliczeniu na schedę spadkową, nie można wykluczyć, że spadkodawca J. C. dokonał innych jeszcze darowizn na rzecz dłużnika, czy pozwanych, które powinny być zaliczone na schedę spadkową. Nie bada też składu spadku. Jakkolwiek by jednak nie liczyć, wartość udziału A. C. w spadku po ojcu jest wyższa niż część długu A. C. jaką zaspokoił J. C., a poza kognicją sądu w postępowaniu wywołanym skargą pauliańską pozostaje precyzyjne i wiążące rozstrzyganie o wartości udziałów spadkowych, wartości schedy spadkowej i o saldzie wzajemnych rozliczeń stron.

Wierzyciel może w oparciu o art. 527 §1 k.c. zaskarżyć umowę o dział spadku zawartą przez dłużnika i pozostałych spadkobierców, jeżeli na jej mocy przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania niebędących dłużnikami. W sytuacji takiej wyrok uwzględniający skargę pauliańską wydany przeciwko tym uczestnikom, którzy nabyli składniki majątkowe poszukiwane akcją pauliańską będzie uzasadniał możliwość prowadzenia egzekucji z tych składników do wartości nabytego przez A. C. spadku (udziału ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku), natomiast nie będzie miał żadnego wpływu na ważność i skuteczność umowy o dział spadku lub wydane w tej materii prawomocne postanowienie sądowe. Zrzeczenie się spłaty udziału przez dłużnika A. C. spowodowało uzyskanie przez pozwane bezpłatnej korzyści majątkowej w rozumieniu art. 528 k.c. Korzyścią tą jest różnica między wartością składników majątkowych jakie przypadły każdej z nich ponad wartość udziału w spadku. Zawarcie umowy o dział spadku pogłębiło stan niewypłacalności dłużnika, będący okolicznością niekwestionowaną w sprawie, wykazaną zeznaniami i faktem prowadzenia przeciwko dłużnikowi (na terenie Niemiec) bezskutecznej egzekucji. Pozwane, będąc matką i siostrą dłużnika, pozostają z nim w bliskim stosunku o jakim mowa w art. 527§3 k.c. konstytuującym domniemanie, że zawierając umowę o dział spadku dłużnik i pozwane działali ze świadomością pokrzywdzenia powodów jako wierzycieli. Wiedzieli o egzekucji jaką powodowie prowadzili przeciwko J. C., pozwane głęboko przeżywały kierowanie przez powodów czynności egzekucyjne do majątku spadkodawcy. Dłużnik i pozwane wiedzieli o podejmowanych przez J. C. działaniach ukierunkowanych na zwalczenie tytułu egzekucyjnego, jak i o umorzeniu egzekucji przeciwko J. C. jedynie z uwagi na ograniczenie rzeczowe jego odpowiedzialności. Musieli zatem mieć świadomość tego, że roszczenia powodów wobec A. C. z tytułu pożyczki nie są zaspokojone. Pozwane przyznały, że dokonując działu spadku dążyły do tego, by powodowie nie mogli prowadzić dalszej egzekucji z nieruchomości, będących własnością J. C..

Rację mają powodowie, że pozwana K. U. nie udowodniła udzielenia dłużnikowi pożyczki w kwocie 30.000euro (z obowiązkiem zwrotu 40.000 euro). Nie przedłożyła umowy pożyczki, ani umowy o kredyt zaciągnięty w celu jej udzielenia, czy jakichkolwiek innych dokumentów wykazujących, bądź uprawdopodobniających udzielenie takiej pożyczki, do czego - wobec zakwestionowania istnienia takiej umowy przez powodów -obligowały ją normy procesowe, w tym art. 245 i 246 k.c. w zw. z art. 720§2 k.c. Ponadto treść umowy o dział spadku nie zawiera oświadczenia dłużnika i pozwanej K. U. o potrąceniu, czy jakimkolwiek innym rozliczeniu roszczenia pozwanej z tytułu udzielonej dłużnikowi pożyczki 30.000euro, tym samym twierdzenie pozwanej, że treść umowy o dział spadku była konsekwencją dokonania takiego rozliczenia jako skierowane przeciwko osnowie dokumentu jest niewiarygodne. Co więcej, jeśliby nawet dłużnik zawarł z pozwaną takie porozumienie, to zawarcie w jego wyniku kwestionowanej umowy o dział spadku także prowadziłoby do pokrzywdzenia powodów. Wprawdzie co do zasady dłużnik ma prawo wyboru wierzyciela, którego chce zaspokoić, niemniej zaspokojenie jednego lub niektórych wierzycieli spośród wielu w warunkach niewypłacalności odpowiada przesłankom art. 527 k.c. Zaspakajając tylko pozwaną przez zrzeczenie się spłaty udziału w spadku, dłużnik uprzywilejowałby ją go kosztem pozostałych wierzycieli (powodów), ponieważ pozbawiłby innych wierzycieli możliwości zaspokojenia przynajmniej części należnych im świadczeń. Dłużnik, który nie jest w stanie spłacić wszystkich wierzycieli, aby nie narazić się na zarzut pokrzywdzenia wierzycieli, powinien spłacać swoje długi stosownie do reguł określonych w art. 1025 k.p.c.

Podsumowując powodowie wykazali określone w art. 527 i nast. k.c. przesłanki uwzględnienia skargi pauliańskiej, w tym: istnienie wierzytelności podlegającej ochronie pauliańskiej, swoje pokrzywdzenie umową o dział spadku, prowadzącą do uzyskania przez pozwane nieodpłatnej korzyści majątkowej (stanowiącej różnicę między wartością przysporzenia uzyskanego w wyniku działu spadku ponad wartość przypadającego każdej z nich udziału w spadku) oraz działanie dłużnika i pozwanych ze świadomością pokrzywdzenia powodów. Uwzględnieniu powództwa nie sprzeciwiają się zasady współżycia społecznego, a art. 5 k.c. już co do zasady nie może stanowić podstawy oddalenia powództwa, ponieważ uzasadnieniem prawnym wprowadzenia instytucji skargi pauliańskiej (jej rationes legis) było urzeczywistnienie zasad współżycia społecznego. Nadto, choć powodowie wykorzystali brak zastrzeżenia w tytule egzekucyjnym prawa J. C. na powoływanie się w toku egzekucji ograniczenie, niemniej nie podjęli nieuzasadnionych prawnie czynności wobec pozwanych, a wniesienie skargi pauliańskiej nie jest kontynuacją czynności egzekucyjnych wobec J. C., lecz skierowane jest przeciwko dłużnikowi A. C. i jego majątkowi.

Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny - na podstawie art. 386§1 k.p.c. - zmienił zaskarżony wyrok, w ten sposób, że skargę uwzględnił i adekwatnie do takiego wyniku sporu obciążył pozwane - w oparciu o art. 98 § 1 i 3 k.p.c. i art. 108§ 1 k.p.c. - obowiązkiem zwrotu powodom kosztów procesu w obu instancjach. Na zasądzone koszty postępowania przed Sądem Okręgowym złożyła się uiszczona przez powodów część opłaty od pozwu (1.500zł), opłaty od wniosków o udzielenie zabezpieczenia i od zażalenia oraz wynagrodzenie pełnomocnika za reprezentowanie powodów w postępowaniu rozpoznawczym w stawce minimalnej, określonej w § 2 pkt. 7, § 8 ust. 1 pkt. 7 w zw. z §20 i § 10 ust. 2 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015r., poz. 1804 ze zm. w brzmieniu obowiązującym w dacie wniesienia pozwu), tj. 14.400zł i wynagrodzenie pełnomocnika za reprezentowanie powodów w postępowaniu zabezpieczającym w obu instancjach, tj. 7.200zł. Łącznie wynagrodzenie pełnomocnika powodów odpowiadało 1,5 stawki minimalnej, uzasadniał je nakład pracy pełnomocnika i stopień skomplikowania sprawy. Suma należnych powodom kosztów wyniosła 23.210zł. Natomiast koszty postępowania apelacyjnego, które pozwane zobowiązane są zwrócić powodom, to koszty wynagrodzenia pełnomocnika w postępowaniu apelacyjnym w stawce przewidzianej w § 2 pkt. 7 w zw. z § 10 ust. 1 pkt. 2 przywołanego rozporządzenia w brzmieniu obowiązującym w dacie wniesienia apelacji. Na podstawie art. 113 ust. 4 ustawy z 28 lipca 2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2016r., poz. 623 ze zm.) Sąd nie obciążył pozwanych kosztami sądowymi, od uiszczenia których powodowie byli zwolnienie, uznając że za takim rozstrzygnięciem przemawia charakter sprawy i jej okoliczności.

SSO del. Katarzyna Sidyk SSA Tomasz Ślęzak SSA Joanna Naczyńska