Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 7 marca 2017 roku, wydanym w sprawie
o sygn. akt III Ns 848/14, z wniosku M. R. i P. R. z udziałem Gminy Ł.
i M. M. (1), o ustanowienie służebności drogi koniecznej, Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi III Wydział Cywilny:

1.  ustanowił, na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości gruntowej oznaczonej jako działka nr (...) w obrębie P-35, położonej w Ł. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, XVI Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą (...), służebność gruntową polegającą na prawie przejazdu i przechodu pasem gruntu stanowiącym część nieruchomości gruntowej oznaczonej jako działka nr (...) w obrębie P-35 dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, XVI Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą (...), biegnącym od drogi publicznej - ulicy (...), wzdłuż wschodniej granicy działki nr (...), do działki nr (...), oznaczonym literami „a,b,c,d,e,f,g,a” o powierzchni 0,0358 ha, zgodnie z mapą do ustalenia służebności, sporządzoną przez biegłego geodetę inż. J. C. w dniu 30 grudnia 2014 roku, a wpisaną do ewidencji materiałów państwowego zasobu geodezyjnego
i kartograficznego, prowadzonej przez Prezydenta Miasta Ł. – (...) Ośrodek Geodezji, za numerem P. (...).2015.92 w dniu 14 stycznia 2015 roku;

2.  zasądził od M. R. i P. R. solidarnie na rzecz Gminy Ł. kwotę 18.456 zł tytułem wynagrodzenia za ustanowienie służebności gruntowej, jak w punkcie 1., przy czym wynagrodzenie to rozłożył na 24 równe raty po 769 zł płatne miesięcznie, do dnia 10 każdego miesiąca, począwszy od miesiąca następującego po miesiącu w którym uprawomocniło się orzeczenie, wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w przypadku uchybienia terminu płatności którejkolwiek z rat;

3.  zniósł koszty zastępstwa procesowego pomiędzy uczestnikami;

4.  nakazał pobrać solidarnie od wnioskodawców M. R. i P. R. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego dla Łodzi Śródmieścia w Łodzi kwotę 6.785,55 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych;

5.  w pozostałym zakresie ustalił, że każdy z uczestników ponosi koszty związane ze swoim udziałem w sprawie.

Postanowieniem z dnia 27 marca 2017 roku, wydanym na skutek zażalenia wnioskodawców na rozstrzygnięcie zawarte w punkcie 4. sentencji postanowienia z dnia
7 marca 2017 roku, Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi III Wydział Cywilny uchylił zaskarżone rozstrzygnięcie i nakazał pobrać solidarnie od wnioskodawców M. R. i P. R. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi kwotę 4.975,17 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych ( postanowienie – k. 324).

Swoje rozstrzygnięcie Sąd I instancji oparł na ustaleniach faktycznych i rozważaniach prawnych, które przedstawiają się następująco:

Wnioskodawcy M. R. (w 3/4 częściach) i P. R. (w 1/4 części) są współwłaścicielami zabudowanej działki gruntu położonej w Ł. przy ul. (...), oznaczonej jako działka nr (...) w obrębie P-35, o powierzchni 0,1607 ha, dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi XVI Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą (...). Gmina Ł. jest właścicielką niezabudowanej działki gruntu położonej w Ł. przy ul. (...), oznaczonej jako działka nr (...) w obrębie P-35, o powierzchni 0,2231 ha, dla której Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi XVI Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą (...). Gmina Ł. jest również właścicielem działek: nr (...) w obrębie P-35, dla której prowadzona jest księga wieczysta LD1M/00046520/9, nr (...) w obrębie P-35, dla której prowadzona jest księga wieczysta LD1M/00040580/5 i nr (...) w obrębie P-35, dla której prowadzona jest księga wieczysta (...). Działki nr (...) w obrębie P-35 stanowią własność osób fizycznych. Od północy z działką wnioskodawców graniczy działka nr (...) w obrębie P-35. Jej
właścicielem jest M. M. (1). Dla działki założona jest księga wieczysta (...). Działka ta położona jest między nieruchomością wnioskodawców a ulicą (...) i ma ona bezpośredni dostęp do drogi publicznej - ulicy (...). Od zachodu wzdłuż całej granicy styka się z działką nr (...) w obrębie P-35. Na działce nr (...) znajduje się ogród i komórka, w której przechowuje się narzędzia. Nikt tam nie mieszka. Na działce są uprawy i drzewka owocowe. Kiedyś było ponad 40 drzewek, na całej powierzchni działki. Obecnie M. M. (1) nie korzysta z tej działki. M. M. (1) jest także właścicielem działek (...). Są to osobne działki, niegraniczące ze sobą. Na działkę nr (...) dostaje się od ulicy (...) przez działki nr (...). Na południe od działki wnioskodawców znajduje się działka nr (...) w obrębie P-35. Jej właścicielem jest W. L.. Działka ta nie graniczy z działką wnioskodawców, pomiędzy działkami wnioskodawców i działką W. L. jest jeszcze działka nr (...) stanowiąca własność Gminy Ł.. Działka nr (...) nie ma dostępu do drogi publicznej. W. L. dostaje się na swoją działkę od ulicy (...) przez działkę nr (...) i jej przedłużeniem – działkami (...). Ten szlak jest wytyczony przez niego i użytkowników sąsiednich działek. Da się tam dojechać samochodem. Tą samą drogą dostają się do swoich działek właściciele działek za nieruchomością W. L.. Wejście do jego działki znajduje się na wysokości działki nr (...). Taki dojazd istnieje „od stu lat” przez cały czas. Wcześniej tak też dostawali się na działkę jego rodzice. Za korzystanie z drogi przez działkę (...) nikomu nie płaci. Nikt nigdy nie zabraniał korzystać mu z tego dojazdu. Sytuacja finansowa nie pozwala W. L. na podejmowanie inwestycji na swojej działce, ale zrobiłby to gdyby ta sytuacja się poprawiła. W. L. nie mieszka na tej działce. Granicząca od zachodu z działkami nr (...) działka nr (...) w obrębie P-35 uregulowana w księdze wieczystej (...) stanowi własność S. i E. małżonków R.. Działka wnioskodawców nie ma bezpośredniego dostępu do drogi publicznej, którą jest ulica (...). Uczestnicy wystąpili do właściciela działki nr (...) w obrębie P-35 o ustanowienie przez tą działkę służebności drogi koniecznej na rzecz działki nr (...) w obrębie P-35. Odnosząc się do wniosku, Urząd Miasta Ł. pismem z dnia 16 grudnia 2013 roku poinformował wnioskodawców, że ich wniosek został przedstawiony w formie zarządzenia na Kolegium Prezydenta Miasta Ł. w dniu 5 grudnia 2013 roku. Na kolegium podjęto decyzję o nieobciążaniu działki gminnej służebnością gruntową. Jednocześnie zdecydowano o możliwości wydzierżawienia wnioskodawcom części działki nr (...) na potrzeby dojazdu do nieruchomości. W związku z powyższym sprawa została przekazana do właściwej jednostki organizacyjnej Gminy Ł. celem dalszego procedowania. Dojazd do działki wnioskodawców od ulicy (...) biegnie działką nr (...). Granica biegnie przez punkt poligonowy, około 1 metra od siatki. Działka wnioskodawców jest ogrodzona siatką przesuniętą około 1 metr w głąb nieruchomości w stronę zachodnią. Wjazd na działkę nr (...) przebiega przez bramkę usytuowaną od zachodniej strony nieruchomości, do której prowadzi dojazdu od ul. (...). Brama znajduje się na wprost budynku na działce nr (...). Wzdłuż ogrodzenia działki (...) biegnie widoczny dojazd; droga jest gruntowa, trawiasta, z widocznymi koleinami i śladami korzystania. Dojazd ten prowadzi do ulicy (...). Na pozostałej części działki wnioskodawców znajdują się wysokie trawy i drzewa. Działka jest zagospodarowana. Zgodnie z oświadczeniem wnioskodawcy, dba on o przejazd w ten sposób, że kosi trawę i przycina drzewa, aby był zagwarantowany dojazd. Przejazd użytkuje też zimą, częściowo go odśnieża. Według jego wiedzy przejazd ten istnieje od 150 lat. Zgodnie z pomiarem dokonanym przez geodetę przejazd działką nr (...) wzdłuż działek (...) ma około dwa i pół metra szerokości. Wnioskodawca oświadczył, że wspólnie ze współwnioskodawczynią dbają o przejazd i przycinają zieleń także tam, gdzie przebiega on wzdłuż działki nr (...) czyli na całej długości użytkowanego przejazdu. Wnioskodawca dba o przejazd nie tylko do wysokość bramy wjazdowej do swojej działki, ale dalej, wzdłuż ogrodzenia swojej działki. Z drogi tej korzystają także inni użytkownicy, którzy dojeżdżają do swoich działek położonych w kierunku południowym, za działką nr (...). Zatoczka przy bramie wjazdowej na działkę wnioskodawców użytkowana jest jako parking dla samochodów zarówno przez wnioskodawców, jak i przez innych użytkowników. Według wnioskodawcy są to 3-4 auta dziennie, a użytkowników jest kilkunastu. Działka wnioskodawców jest zagospodarowana, użytkowana jest jako ogródek działkowy, z przeznaczeniem na cel rekreacyjny, z możliwością noclegu. Działka nie ma prądu. Na działce znajduje się altanka, dwie szklarnie owocowe, studnia, sanitariat z pustaków, rosną drzewka, są rabaty. Wnioskodawca zamierza inwestować na działce, tj. zbudować na niej dom, ale jest to uzależnione od uregulowania kwestii dojazdu. Użytkownicy działki nr (...) też korzystają z tego samego dojazdu i użytkują tę drogę. Dojazd od ulicy (...) jest używany przez osoby korzystające z działek położonych na południe od działki wnioskodawców. Pas, który obecnie jest działką wnioskodawców, stanowił wcześniej część większego gospodarstwa rolnego. Z jezdni ulicy (...) urządzony jest utwardzony zjazd na działkę nr (...) w obrębie P-35. Na mapie do ustalenia służebności gruntowych, sporządzonej przez biegłego geodetę inż. J. C., wpisanej do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego, prowadzonego przez Prezydenta Miasta Ł. za numerem P. (...).2015 92 w dniu 14 stycznia 2015 roku, pokazano na działce nr (...) w obrębie P-35 pas gruntu o szerokości 3 metry od ulicy (...) do bramy na działce nr (...) w obrębie P-35, oznaczony literami „a, b, c, d, e, f, g, a” o powierzchni 0,0358ha. Droga konieczna pokazana w ten sposób na mapie uwzględnia aktualny i wieloletni stan użytkowania na gruncie i umożliwia jej przedłużenie do nieruchomości dalej oddalonych na południe od ulicy (...), które również nie mają
dostępu do drogi publicznej. Wyznaczona szerokość (3 metry) drogi koniecznej jest minimalną dopuszczalną szerokością drogi odpowiednią do przeznaczenia i sposobu użytkowania działki oraz wymagań dotyczących ochrony przeciwpożarowej. Projektowany przejazd byłby ze strony wschodniej działki nr (...). Jest to część działki porośnięta jedynie trawą. Drzewa rosną po zachodniej stronie działki nr (...). Jest to działka niezabudowana. Możliwe jest również rozważenie dostępu do nieruchomości wnioskodawców od ulicy (...) w inny sposób, tj. pasem gruntu o szerokości 3 metrów na działce nr (...) w obrębie P-35 wzdłuż granicy z działką nr (...). Taki przebieg drogi koniecznej obejmowałby obszar około 250 m ², w mniejszym stopniu obciążałby działkę nr (...), byłby krótszy i mniejszy powierzchnią od wariantu wnioskowanego, lecz ograniczałby dostęp do drogi publicznej dla nieruchomości położonych dalej na południe od ulicy (...), za działką M. i P. R.. Tam nie ma obecnie żadnej drogi i trzeba by ją dopiero urządzić. To byłby dojazd tylko do działki nr (...), ale już nie do dalszych działek, oznaczonych numerami 85, 86, 87 itd., które też nie mają dostępu do drogi publicznej, chyba żeby dalej przeprowadzić drogę przez działkę nr (...). Teoretycznie byłoby to możliwe, bo działki w tym ciągu nie są zabudowane. Natomiast w przypadku ustanowienia służebności przez działkę nr (...), można tę służebność kontynuować do działek położonych dalej za działką wnioskodawców. Przeprowadzenie służebności przez działkę nr (...) zwiększyłoby też funkcjonalność działek położonych za działką wnioskodawców, gdyż faktycznie istniejąca droga służy też innym dalej położonym działkom. Ewentualne zabudowanie działki nr (...) zmieniłby konkluzję biegłego w zależności od tego jaki byłby to budynek, w którym miejscu działki miałby stać, jakie miałby
przeznaczenie. Dom potencjalnie może stać w każdym miejscu działki. Ustanowienie drogi koniecznej na działce nr (...) ograniczy możliwość zabudowy tej działki, część zajęta pod drogę konieczną nie będzie mogła być zagospodarowana w inny sposób. Wówczas można na części działki zajętej pod drogę położyć jakiś przewód, ale nie można by jej w tym miejscu zabudować. Te uwagi na zasadzie analogii odnoszą się też do wpływu drogi koniecznej na możliwość zabudowy i zagospodarowania działki nr (...). Nie ma innej możliwości, żeby służebność nie ograniczała zagospodarowania nieruchomości nią obciążoną. To zawsze jest jakieś ograniczenie. Działka nr (...) jest węższa niż działka nr (...). Po ustanowieniu służebności na działce nr (...) do użytkowania pozostałaby działka o szerokości około 13 metrów, zaś w przypadku ustanowienia służebności przez działkę nr (...) do użytkowania pozostałaby jej część o szerokości około 16 metrów. Po ustanowieniu drogi koniecznej na działce nr (...) w obrębie P-35 wartość rynkowa tej nieruchomości zmaleje z 230.034,43 zł do 211.578,06 zł, czyli o 18.456,37 zł. Po ustanowieniu drogi koniecznej na działce nr (...) w obrębie P-35 wartość rynkowa tej nieruchomości zmaleje z 250.036,84 zł do 197.909,95 zł, czyli o 52.126,89 zł. Po ustanowieniu służebności drogi koniecznej na działce nr (...) lub działce nr (...) w obrębie P-35 wartość rynkowa działki gruntu nr (...) wzrośnie ze 136.148,47 zł do 152.309,12 zł, czyli o 16.160,65 zł. Faktycznie użytkowana przez wnioskodawców jako droga dojazdu do ich działki (nr (...)) działka nr (...) w obrębie P-35 stanowi na gruncie część ogólnodostępnego przejścia i przejazdu ciągnącego się od ulicy (...) do ulicy (...). Nieformalnie ukształtowana i wytoczona przez wyjeżdżenie droga biegnie działkami o kolejnych numerach od 82 (przy ul. (...)) do nr 72 w obrębie P-35 (przy ul. (...)). Łączna długość tej drogi ma około 920 metrów. Przejazd ten i przejście biegnie wzdłuż działek (licząc od ulicy (...), w kierunku południowym, czyli po lewej ręce dla idącego) od numeru 83 do numeru 93 w obrębie P-35. Licząc od strony ulicy (...) do około 620 metra drogi w kierunku ul. (...) (do działki nr (...)), szerokość drogi wynosi od ok. 54,75 metra - vis a vis działki wnioskodawców do ok. 2 metrów, przy czym im dalej w kierunku ul. (...), droga ta jest węższa. W części jej przebiegu, na wysokości działek od nr (...) do 90 rosną na niej drzewa. Połowa tej nieformalnej drogi-ścieżki (odcinek ok. 460 metrów), znajduje się przy styku działek (...); tym samym użytkownicy działki nr (...) mają taką samą odległość od ulicy (...), jak i od ulicy (...). Użytkownicy działek o numerach od 88 do 93 mają bliżej do ulicy (...), a użytkownicy działek od 83 do 86 mają bliżej do ulicy (...). Jest oczywistym, że te działki muszą mieć dostęp do drogi publicznej niezależnie od ich struktury własnościowej, niezależnie od tego jakie prawo do nich przysługuje osobom z nich korzystającym. M. M. (1) ma skonkretyzowane plany do działki stanowiącej jego własność. Zamierza na niej wybudować dom. Brak dla tej części miasta planu zagospodarowania przestrzennego powoduje, że uczestnik zobligowany jest w celu realizacji inwestycji wystąpić najpierw o uzyskanie decyzji o warunkach zabudowy. Ta decyzja z kolei wymaga uzyskania promesy podłączenia nieruchomości do sieci wodno-kanalizacyjnej i energetycznej. Ustanowienie drogi koniecznej przez jego nieruchomość całkowicie uniemożliwiłoby realizację tych planów. Decyzją z dnia 27 listopada 2015 roku Prezydent Miasta Ł. ustalił warunki zabudowy dla inwestycji polegającej na budowie budynku mieszkalnego jednorodzinnego
z garażem, wraz z niezbędnymi urządzeniami budowlanymi oraz zjazdem, przewidzianej do realizacji w Ł. przy ul. (...), na działce nr (...) oraz na fragmencie działki drogowej nr (...) w obrębie P-35. Przedmiotowa decyzja przewiduje obsługę komunikacyjną inwestycji
z ulicy (...) przez projektowany zjazd przez całą szerokość działki. Działka ta obecnie jest wykorzystywana jako działka rekreacyjna. Są na niej uprawiane kwiaty, warzywa, dla potrzeb własnych i rodziny. Działka jest ogrodzona. Wnioskodawcy dostają się na tę działkę rowerem lub samochodem od ulicy (...), tą drogą po której wnoszą o ustanowienie służebności. Używają tego wjazdu i tej drogi, która faktycznie istnieje. Od ulicy (...) urządzony jest zjazd. Ten zjazd został zrobiony podczas ostatniego remonty ulicy (...). To jest kawałeczek wylewki asfaltowej. Dalej jest droga nieutwardzona. Tą drogą poruszają się wszyscy użytkownicy działek położonych za nieruchomością wnioskodawców. Tamtędy ludzie spacerują, przejeżdżają samochodami, rowerami, chodzą pieszo. Nikt nigdy nie utrudniał wnioskodawcom dostępu do ich działki tą drogą. W ten sposób wnioskodawcy dostają się na swoją działkę od zawsze. Jeszcze rodzice M. R. w ten sposób dostawali się na ich wówczas działkę. Za czasów rodziców wnioskodawczyni działka była użytkowana rolniczo. To było tak, że każdy z rolników, który miał tam ziemię, dał na tę drogę po kawałku ze swojej ziemi. W ten sposób powstała droga, żeby ci rolnicy mogli dojechać aż pod lotnisko. Na działkę wnioskodawców nie dostawano się przez działkę M. M. (1). Przejeżdżanie przez działkę M. M. (1) nie byłoby możliwe, gdyż jest ona zarośnięta drzewami i krzewami. Urządzenie drogi wymagałoby wycięcia tych drzew. P. R. ma plany wobec działki nr (...), chciałby w przyszłości na tej działce się budować. Właśnie dlatego wnioskodawcy wystąpili z wnioskiem w niniejszej sprawie. Obecnie P. R. pielęgnuje drogę, aby był dojazd. Kosi trawę, obcina krzewy, aby umożliwić przejazd i przejście. Wcześniej te czynności robił jego ojciec i dziadek. Tam jest grupa około 15-20 osób, którzy mają tam działki i stale korzystają z tej drogi. Wiele osób chodzi tą drogą na spacer czy przejeżdża. Działka nr (...) ma bezpośredni dostęp do ulicy (...). M. M. (1) nie mieszka na działce nr (...). Na tej działce znajduje się ogród, uprawiane są owoce. Działka nr (...) jest nieogrodzona. M. M. (1) zamierza budować dom na swoje działce. Gdyby poprowadzić drogę do działki uczestników przez jego nieruchomość, to ta droga szłaby po planie domu. Tego domu jeszcze nie ma, na chwilę obecną przeprowadzenie drogi wymagałoby wycięcia rosnących tam drzew. Są to drzewa owocowe – grusze, jabłonie, śliwy. Trzeba by też wyciąć znajdujące się tam krzewy owocowe. Działka nr (...) jest działką budowlaną. Istnieje już plan budowy domu. Dom zajmowałby całą działkę. Ewentualna droga przeszkadzałaby w budowie domu. Gdyby urządzić drogę, plan musiałby ulec zmianie. Wtedy dom musiałby być mniejszy, niż jest obecnie na planie. Nie ma przeszkód prawnych ani faktycznych aby budował dom na swojej działce. To ma być dom dla syna uczestnika. Nikt z właścicieli ani użytkowników działek położonych na południe od działki nr (...) nie zwracał się do M. M. (1) z prośbą o umożliwienie przejścia czy przejazdu do swojej działki przez działkę M. M. (1). Gmina też nigdy nie zwracała się do uczestnika w tej sprawie. M. M. (1) nie słyszał żeby Gmina miała jakieś plany inwestycyjne odnośnie działki nr (...), żeby tam miało coś powstać. Przez działkę nr (...) przechodzi sieć elektryczna. M. M. (1) stał się właścicielem swojej działki w drodze spadku po mamie, od około 25 lat. Ta droga dojazdowa do działek w głąb powstała jak jeszcze były wozy konne; była już, jak uczestnik był dzieckiem.

Na podstawie tak poczynionych ustaleń faktycznych Sąd Rejonowy uznał, że wniosek

o ustanowienie drogi koniecznej jest zasadny. Sąd wskazał, że materialno-prawną podstawą żądania, z jakim wystąpili M. R. i P. R., stanowi art. 145 § 1 kodeksu cywilnego. Przesłanką ustanowienia drogi koniecznej jest w myśl przywołanego przepisu brak odpowiedniego dostępu do drogi publicznej. Sąd podkreślił, że przepis art. 145 § 1 k.c. reguluje dwie grupy sytuacji: po pierwsze całkowity brak dostępu, a po drugie gdy nieruchomość ma wprawdzie dostęp do drogi, ale jest on nieodpowiedni z punktu widzenia sposobu korzystania z tej nieruchomości, zgodnego z jej przeznaczeniem. Sąd I instancji zważył, że w realiach rozpoznawanej sprawy zachodzi pierwsza ze wskazanych w powołanym przepisie sytuacji - stanowiąca własność wnioskodawców M. R. i P. R. niezabudowana nieruchomość gruntowa, oznaczona jako działka nr (...) w obrębie P-35, nie ma w ogóle bezpośredniego dostępu do drogi publicznej (ulicy (...)). Usytuowanie działki wnioskodawców sprawia bowiem, że sąsiednie nieruchomości stanowią naturalną izolację odcinając jej dostęp do drogi publicznej. Zachodzi więc podstawowa przesłanka zasadności roszczenia, gdyż stan w którym nieruchomość nie ma dostępu do drogi publicznej jest niepożądany. Droga konieczna ma zapewnić każdoczesnemu właścicielowi działki władnącej możność dojścia i dojazdu od jego nieruchomości do drogi publicznej; droga konieczna ma zapewnić każdy rodzaj dostępu, czyli likwidować istniejącą izolację nieruchomości.

Sąd Rejonowy podkreślił, że zasadniczy spór w toku postępowania dotyczył kwestii, przez którą działkę ma przebiegać przedmiotowa służebność. M. R. i P. R. wnosili o ustanowienie służebności przez działkę nr (...) w obrębie P-35, stanowiącą własność Gminy Ł.. Uczestnik Gmina Ł. oponował przeciwko temu, wskazując że służebność winna przebiegać przez działkę nr (...) w obrębie P-35, stanowiącą własność M. M. (1). Ten ostatni uczestnik z kolei stanowczo sprzeciwił się ingerencji w jego własność i poprał wniosek o treści zaproponowanej przez M. R. i P. R.. Mając na uwadze całokształt okoliczności sprawy, bacząc na wyniki postępowania dowodowego i rozważając interesy uczestników postępowania, Sąd Rejonowy doszedł do przekonania, że wnioskowana przez M. R. i P. R. służebność powinna zostać ustanowiona zgodnie z ich wnioskiem, tj. obciążać działkę nr (...) w obrębie P-35, stanowiącą własność Gminy Ł.. Podejmując powyższe rozstrzygnięcie Sąd Rejonowy wziął pod uwagę, że ustanowiona służebność drogi koniecznej przebiega istniejącym, ustalonym już i utrwalonym na gruncie śladem. Przejście i dojazd nim wykonywany jest faktycznie od wielu lat w sposób spokojny i niekwestionowany. Właściciel nieruchomości obciążonej nigdy nie sprzeciwił się wykonywaniu przejścia i przejazdu utrwalonym śladem we wskazany sposób, nigdy nie zakazał tego, nie zażądał opłat, nie podejmował żadnych działań prawnych ani faktycznych które zamanifestowałyby uprawnionym czy komukolwiek innemu sprzeciw wobec istniejącego stanu. W tej sytuacji, skoro ustanowienie służebności nie wprowadzi zmian w stanie faktycznego użytkowania, to zasadnym jest w ocenie Sądu Rejonowego wniosek, że właściciel nieruchomości obciążonej tak jak i dotychczas, w przyszłości również nie będzie ingerował w wykonywanie prawa przez uprawnionych, a jednocześnie służebność nie będzie dla niego stanowiła istotnego obciążenia. Ustanowiona służebność drogowa została w ten sposób ukształtowana, że przebiega wzdłuż granicy nieruchomości obciążonej, pozostawiając poza zakresem oddziaływania znaczną większość powierzchni działki. Zajęte pod służebność pozostaje jedynie trzy metry co stanowi minimalną dopuszczalną prawem szerokość drogi. Nadal do swobodnego użytku właściciela pozostaje część działki o szerokości co najmniej 13 metrów. Sąd argumentował, że urządzenie tej służebności nie wymaga praktycznie nakładów, prac czy dalszych działań; została ona bowiem przeprowadzona po istniejącym faktycznie przejściu i przejeździe, który jest widoczny i utrwalony. Jej dalsze utrzymanie sprowadzać się będzie w praktyce, tak jak dotychczas, do przycinania trawy oraz krzewów, co wykonywali wnioskodawcy we własnym zakresie. Sąd podkreślił, że Gmina Ł. nie wykazała, że działka nr (...) w obrębie P-35 stanowić będzie przedmiot konkretnej inwestycji ani też, że obciążenie tej działki służebnością w jakikolwiek sposób negatywnie będzie na tę inwestycję oddziaływać. W zaistniałej sytuacji Sąd Rejonowy uznał, że przeprowadzenie drogi koniecznej w taki sposób spełnia wyrażony w art. 145 § 2 k.c. postulat, aby przeprowadzenie drogi koniecznej nastąpiło w sposób uwzględniający potrzeby nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej oraz aby grunty, przez które droga ma prowadzić, zostały obciążone w najmniejszym zakresie. Jednocześnie Sąd I instancji uznał, że nie spełniałoby powyższych postulatów przeprowadzenie drogi koniecznej poprzez działkę nr (...) w obrębie P-35, stanowiącej własność M. M. (1). Już na chwilę obecną ewentualne urządzenie przejścia przez tą nieruchomość uczestnika wymagałoby wycięcia drzew i wyrównania nawierzchni. Na przyszłość zaś kolidowałoby z planami uczestnika postawienia na niej domu mieszkalnego. Argumentował, że jak wynika z dokumentów przedłożonych przez M. M. (1) inwestycja ta jest realna i zaawansowana, a ustanowienie drogi koniecznej przez jego działkę niewątpliwie skutkowałoby co najmniej koniecznością zmiany planów w znacznym zakresie. Byłoby to więc zbyt duże obciążenie dla uczestnika, a jednocześnie zarzewie dalszych konfliktów sąsiedzkich. Sąd meriti podkreślił, że choć przedmiotem żądania było w niniejszej sprawie ustanowienie służebności drogowej łączącej z drogą publiczną wyłącznie nieruchomość wnioskodawców, to ustanowienie drogi koniecznej po utartym szlaku wzdłuż działki nr (...) nie pozostaje bez znaczenia dla ewentualnej możliwości skomunikowania z drogą publiczną także i nieruchomości położonych za działką wnioskodawców, spośród których część stanowi własność Gminy Ł.. Mając na względzie całokształt powyższych okoliczności Sąd Rejonowy orzekł jak w punkcie 1. sentencji postanowienia.

Odnosząc się do kwestii wynagrodzenia za ustanowienie służebności, Sąd I instancji wskazał, że zasadą jest, iż ustanowienie służebności drogi koniecznej następuje za wynagrodzeniem. Wynagrodzenie jest więc rodzajem odpłaty należnej właścicielowi nieruchomości służebnej za ustanowienie na jego rzeczy ograniczonego prawa rzeczowego. Sąd podkreślił, że charakter prawny świadczenia nazwanego przez ustawodawcę „wynagrodzeniem za ustanowienie służebności drogowej” należy do najbardziej spornych i kontrowersyjnych w orzecznictwie i literaturze. Rozbieżności dotyczą pojęcia i funkcji wynagrodzenia, jego zakresu oraz formy; w szczególności zasadnicze pytanie związane
z wynagrodzeniem za ustanowienie służebności drogi koniecznej dotyczy jego zakresu,
tj. czy wynagrodzenie to jest odpowiednikiem odszkodowania, czy też pojęcia te do siebie nie przystają. Sąd Rejonowy powołał się na orzecznictwo, z którego wynika, że wynagrodzenie należy się za samo ustanowienie służebności drogi koniecznej i jest niezależne od szkody właściciela nieruchomości obciążonej. Jeśli zaś właściciel poniesie na skutek ustanowienia służebności drogowej szkodę, to obowiązany jest wykazać jej wysokość ( por. postanowienie SN z dnia 8 maja 2000 roku, sygn. akt V CKN 43/00, publ. w OSNC z 2010 roku, nr 11, poz. 206). W oparciu o art. 145 § 1 k.c. Sąd Rejonowy uznał, że właścicielowi nieruchomości obciążonej przysługuje w stosunku do właściciela nieruchomości władnącej roszczenie o wynagrodzenie za ustanowienie na jego gruncie służebności drogi koniecznej. Tym samym, to na właścicielu nieruchomości obciążonej (w niniejszej sprawie jest nim Gmina Ł.) spoczywał ciężar procesowy i dowodowy wykazania tego roszczenia co do zasady i co do wysokości, gdyż to właściciel nieruchomości obciążonej ma interes prawny w uzyskaniu jak najwyższego wynagrodzenia. Tym samym na nim spoczywa ciężar wykazania np. szkody, jaką dodatkowo miałby ponieść w związku z obciążeniem jego nieruchomości drogą konieczną. Sąd I instancji wskazał, że Gmina Ł. nie wykazała żadnej inicjatywy w tym zakresie, nie sformułowała też ostatecznego żądania odnośnie kwoty, jakiej domagałaby się z tytułu wynagrodzenia za ustanowienie służebności na jej działce. Nie wykazała poniesienia szkody na skutek ustanowienia służebności. Jednocześnie przeprowadzone postępowanie dowodowe, a zwłaszcza opinia biegłego ds. szacowania wartości nieruchomości, potwierdziła w sposób oczywisty i niekwestionowany, że ustanowienie służebności zgodnie z żądaniem wnioskodawców spowodowało obniżenie wartości działki obciążonej. Sąd Rejonowy argumentował, że wobec powyższego kierując się wskazaniami opinii biegłego ds. szacowania wartości nieruchomości K. K., zgodnie z którą po ustanowieniu drogi koniecznej na działce nr (...) w obrębie P-35 wartość rynkowa tej nieruchomości zmaleje z 230.034,43 zł do 211.578,06 zł, czyli o 18.456,37 zł, Sąd Rejonowy ustalił, iż należne właścicielowi działki obciążonej wynagrodzenie za ustanowienie służebności zamyka się kwotą 18.456 zł i jest to wartość ekwiwalentu (ceny) za samo ustanowienie drogi koniecznej na gruncie Gminy Ł. oraz nie obejmuje naprawienia ewentualnej szkody uczestnika, tej bowiem jako następstwa ustanowienia służebności Gmina Ł. nie wykazała. Określając należyte wynagrodzenie Sąd I instancji wskazał na dwa możliwe w tym względzie rozwiązania. Wynagrodzenie powinno być co do zasady określone jako świadczenie jednorazowe, dopuszcza się również na zasadzie wyjątku ustalenie wynagrodzenia w formie świadczeń okresowych, które w razie zmiany stosunków mogą być zmienione na podstawie art. 907 § 2 k.c. ( por. np. postanowienie SN z dnia 17 stycznia 1969 roku, sygn. akt III CRN 379/68, opubl. w OSNCP z 1969 roku, nr 12, poz. 223). Sąd podkreślił, że w niniejszej sprawie uczestnik Gmina Ł. nie zajął w tej kwestii żadnego stanowiska. Wobec powyższego Sąd Rejonowy uznał, że właściwym w świetle okoliczności sprawy będzie nałożenie na wnioskodawców obowiązku zapłaty powyższej kwoty jako świadczenia jednorazowego, które obciąża M. R. i P. R. solidarnie. Jednocześnie Sąd Rejonowy uznał, że w ustalonych okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy zasadnym i w pełni uzasadnionym jest rozłożenie zasądzonej od wnioskodawców na rzecz Gminy Ł. należności na raty na podstawie art. 320 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd podkreślił, że wnioskodawcy wnieśli o rozłożenie zasądzonej od nich na rzecz właściciela działki obciążonej kwoty wynagrodzenia na raty na okres dwóch lat, a Gmina Ł. nie zajęła w tej kwestii żadnego stanowiska w toku postępowania. Sąd Rejonowy uznał, że wnioskodawcy z uwagi na ich sytuację majątkową rzeczywiście nie są w stanie dokonać jednorazowej zapłaty całego wynagrodzenia. Mogą natomiast wygospodarować w swoim budżecie, bez uszczerbku dla innych niezbędnych wydatków życiowych, co miesiąc kwotę 769 zł na spłatę przedmiotowego zobowiązania wobec Gminy Ł., co nie naruszy interesu uczestnika, gdyż uczestnik ten będzie uzyskiwał obecnie realne comiesięczne stałe świadczenie w miejsce dotychczas faktycznie nieodpłatnego znoszenia korzystania z jego własności. Rozkładając świadczenie na raty Sąd I instancji wskazał, że miał na względzie także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1970 roku, sygn. akt III PZP 11/70 ( opubl. w OSNC z 1971 roku, nr 4, poz. 61), w myśl której, sąd nie może na podstawie 320 k.p.c. odmówić przyznania wierzycielowi żądanych odsetek za okres do dnia wydania wyroku zasądzającego świadczenie; rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty ma jednak ten skutek, że wierzycielowi nie przysługują odsetki od ratalnych świadczeń za okres od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat. Biorąc pod uwagę sytuację finansową i dochody M. R. i P. R. oraz wysokość ich zobowiązania Sąd Rejonowy uznał, że zasądzona kwota winna być rozłożona na 24 miesięczne raty, w wysokości po 769 zł. W ocenie Sądu I instancji interesy stron zostaną w ten sposób zaspokojone, a należność obciążająca wnioskodawców zapłacona uprawnionej Gminie Ł. realnie i w rozsądnym czasie. Z tych względów Sąd Rejonowy orzekł jak w punkcie 2. sentencji postanowienia.

O kosztach zastępstwa procesowego Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 100 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. znosząc je wzajemnie między stronami. Sąd Rejonowy ustalił na podstawie art. 520 § 1 k.p.c., iż wnioskodawcy i uczestnicy w pozostałym zakresie ponoszą koszty związane ze swoim udziałem w sprawie.

Apelację od powyższego postanowienia wniósł uczestnik Gmina Ł., zaskarżając je
w części, tj. w zakresie punktu 2. sentencji, w zakresie w jakim Sąd I instancji nie powiększył zasądzonego wynagrodzenia o kwotę podatku od towarów i usług.

Zaskarżonemu orzeczeniu apelujący zarzucił naruszenie art. 145 § 1 k.c. w zw. z art. 8 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od towarów i usług poprzez jego niezastosowanie i nie powiększenie przyznanego uczestnikowi wynagrodzenia za ustanowienie służebności gruntowej o wysokość podatku od towarów i usług według stawki 23 %, do odprowadzenia którego uczestnik będzie zobowiązany w związku z przyznaniem mu wynagrodzenia za ustanowienie służebności gruntowej.

W konsekwencji zgłoszonych zarzutów apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia w kwestionowanym zakresie poprzez zasądzenie od M. R. i P. R. solidarnie na rzecz Gminy Ł. z tytułu wynagrodzenia za ustanowienie służebności gruntowej kwoty 18.456 zł powiększonej o należny podatek VAT według stawki 23 % , przy jednoczesnym powiększeniu o należny podatek VAT według stawki 23 % każdej z 24 miesięcznych rat, na które wynagrodzenie to zostało rozłożone oraz o zasądzenie od wnioskodawców solidarnie na rzecz uczestnika zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego,
w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawcy wnieśli o jej oddalenie w całości i zasądzenie od apelującego na rzecz wnioskodawców kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Wnioskodawcy podnieśli, że do opodatkowania odpłatnego ustanowienia służebności drogi koniecznej niezbędne jest, aby świadczący tę usługę podmiot działał w charakterze podatnika podatku od towarów i usług, o którym mowa w art. 15 ust. 1 i ust. 2 ustawy o podatku od towarów i usług.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna, co skutkuje zmianą zaskarżonego postanowienia.

W ramach zarzutu apelacji skarżący kwestionuje kwotę wynagrodzenia z tytułu ustanowienia służebności, domagając się uwzględnienia w jej wysokości wartości podatku od towarów i usług (VAT).

Zarzut ten jest uzasadniony. Zgodnie z art. 145 § 1 k.c. ustanowienie służebności następuje za wynagrodzeniem, które pełni funkcję ceny (wynagrodzenia za korzystanie
z rzeczy) i ma charakter obligacji realnej, obowiązek jego uiszczenia wynika bowiem ze stosunku prawnorzeczowego, jakim jest ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego
( zob. Gudowski, Jacek, Rudnicka, Jolanta, Rudnicki, Grzegorz i Rudnicki, Stanisław. Art. 145. W: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe. Wolters Kluwer, 2016).

Skarżący słusznie wskazał, że w orzecznictwie sądów administracyjnych ugruntowany jest pogląd, że ustanowienie przez sąd drogi koniecznej jest świadczeniem usług
w rozumieniu art. 8 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 1 in fine ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług ( t.j. Dz. U. z 2017 roku, poz. 1221).

Sąd Okręgowy również podziela stanowisko Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. wyrażone w wyroku z dnia 11 czerwca 2010 roku ( sygn. akt III SA/Wa 851/10, publ. LEX nr 611694), zgodnie z którym ustanowienie – na mocy orzeczenia sądu - służebności drogi koniecznej za jednorazowym wynagrodzeniem wypełnia znamiona art. 8 ust. 1 pkt 2 ustawy o podatku od towarów i usług. Świadczenie usług zachodzi nie tylko wówczas, kiedy jest ono dobrowolne, ale także wtedy gdy następuje zgodnie z nakazem organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w jego imieniu lub nakazem wynikającym z mocy prawa ( tak też NSA w wyroku z dnia 9 marca 2011 roku, sygn. I FSK 362/10, publ. LEX nr 1079508).

Pogląd ten wyrażony został również w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który
w postanowieniu z dnia 13 stycznia 2016 roku ( sygn. V CSK 225/15, publ. LEX
nr (...) ) wskazał, że odpłatne ustanowienie służebności drogi koniecznej mieści się w pojęciu świadczenia usług w rozumieniu art. 8 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 5 ust. 1 pkt 1 in fine ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług, z tym zastrzeżeniem, że do opodatkowania tej usługi niezbędne jest, aby świadczący ją podmiot działał w charakterze podatnika podatku od towarów i usług, o którym mowa w art. 15 ust. 1 i ust. 2 ustawy, w odniesieniu do tej właśnie opodatkowanej czynności ( tak też NSA w wyroku z dnia 2 kwietnia 2014 roku, sygn. I FSK 689/13, publ. LEX nr 1484721).

Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług, opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług podlegają odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju. Natomiast w świetle art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług, przez świadczenie usług, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1 rozumie się każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów w rozumieniu art. 7, w tym również:

1) przeniesienie praw do wartości niematerialnych i prawnych, bez względu na formę,
w jakiej dokonano czynności prawnej;

2) zobowiązanie do powstrzymania się od dokonania czynności lub do tolerowania czynności lub sytuacji;

3) świadczenie usług zgodnie z nakazem organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w jego imieniu lub nakazem wynikającym z mocy prawa.

Pomimo, że przepis ten mówi o zobowiązaniu się od powstrzymania się od dokonania czynności lub tolerowania czynności lub sytuacji, to nie można ograniczać jego zakresu jedynie do stosunków obligacyjnych; obowiązki wymienione w tym przepisie mogą być zakorzenione w prawie rzeczowym (np. ustanowieniu służebności) ( tak też Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 13 stycznia 2016 roku, sygn. V CSK 225/15, publ. LEX nr 1994406).

W rozpoznawanej sprawie ustanowienie służebności nastąpiło za jednorazowym wynagrodzeniem co spełnia warunek odpłatności świadczenia, natomiast beneficjentem tej usługi jest każdoczesny właściciel działki, na rzecz którego służebność została ustanowiona.

Jak już wspomniano, aby opodatkować odpłatne świadczenie usług, podmiot świadczący taką usługę musi działać w charakterze podatnika tego podatku VAT w odniesieniu do tej właśnie konkretnej usługi. Rozstrzygnięcie rozpoznawanej sprawy wymagało zatem ustalenia, czy skarżący w ramach ustanowionej służebności drogi koniecznej działa w charakterze podatnika podatku VAT, zdefiniowanego w art. 15 ust. 1
i ust. 2 ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług, niezależnie od tego, czy jest takim podatnikiem z innego tytułu.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług podatnikami są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą, o której mowa w ust. 2, bez względu na cel lub rezultat takiej działalności. W ustępie 2 cytowanego przepisu przewidziano zaś, że działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody. Działalność gospodarcza obejmuje w szczególności czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych.

Gmina posiada osobowość prawną (art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 roku
o samorządzie gminnym ( tj. Dz.U. z 2017 roku, poz. 1875), ma więc również zdolność podatkowoprawną w podatku od towarów i usług. Jednocześnie przepisy ustawy
o samorządzie gminnym nakładają na gminę obowiązek wykonywania określonego rodzaju czynności i stanowią otwarty katalog zadań własnych gminy (art. 6 ust. 1 oraz w art. 7 ust. 1 u.s.g.). Tymczasem zgodnie z art. 15 ust. 6 u.p.t.u. nie uznaje się za podatnika organów władzy publicznej oraz urzędów obsługujących te organy jedynie w zakresie realizowanych zadań nałożonych odrębnymi przepisami prawa, dla realizacji których zostały one powołane, z wyłączeniem czynności wykonywanych na podstawie zawartych umów cywilnoprawnych. Wyłączenie przewidziane w art. 15 ust. 6 u.p.t.u. nie obejmuje zatem odpłatnego świadczenia usług, polegającego na ustanowieniu służebności drogi koniecznej.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że skoro skarżący jest podatnikiem VAT, będzie musiał uiścić podatek od przyznanego wynagrodzenia za ustanowienie służebności gruntowej. Dlatego wynagrodzenie to musi być powiększone o ten podatek
( por. postanowienie SN z dnia 13 stycznia 2016 roku, sygn. V CSK 225/15, publ. LEX
nr (...), wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 11 czerwca 2010 roku, (...) SA/Wa 851/10, publ. LEX nr 611694).

Z tych względów Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., zmienił zaskarżone postanowienie w punkcie 2. w ten sposób, że po zapisie: „kwotę 18.456 (osiemnaście tysięcy czterysta pięćdziesiąt sześć złotych)” dodał: „powiększoną o podatek VAT”, a po zapisie: „po 769 (siedemset sześćdziesiąt dziewięć złotych)” dodał: „powiększone o podatek VAT”.

Na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy ustalił, że każdy z uczestników ponosi we własnym zakresie koszty postępowania apelacyjnego związane ze swoim udziałem w sprawie.