Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 października 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie Wydział I Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Dorota Markiewicz

Sędziowie:SA Katarzyna Polańska- Farion

SO (del.) Katarzyna Jakubowska- Pogorzelska (spr.)

Protokolant: sekr. sądowy Sławomir Mzyk

po rozpoznaniu w dniu 10 października 2017 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa B. S.

przeciwko (...) spółce akcyjnej z siedzibą w W.

z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanego (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 17 marca 2016 r. , sygn. akt XXIV C 597/15

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

a/ w punkcie pierwszym w ten sposób, że oddala powództwo o zapłatę kwoty 108 478, 98 zł (sto osiem tysięcy czterysta siedemdziesiąt osiem złotych dziewięćdziesiąt osiem groszy) wraz z ustawowymi odsetkami,

b/ w punkcie trzecim w ten sposób, że zasądza od B. S. na rzecz (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 3.600 zł (trzy tysiące sześćset złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

II.  uchyla punkt czwarty wyroku;

III.  zasądza od B. S. na rzecz (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W. kwotę 10.824 zł (dziesięć tysięcy osiemset dwadzieścia cztery złote) tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym.

Katarzyna Jakubowska –Pogorzelska Dorota Markiewicz Katarzyna Polańska – Farion

Sygn. akt I ACa 1076/16

UZASADNIENIE

Powódka B. S. po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa wniosła o zasądzenie od pozwanego (...) S.A. z siedzibą w W. kwoty 108.478,98 zł wraz z odsetkami ustawowymi od kwoty 94.695,73 zł od dnia 23 października 2013 r. do dnia zapłaty, od kwoty 3.377,96 zł od daty doręczenia pozwanemu odpisu pozwu do dnia zapłaty i od kwoty 10.405,28 zł od daty doręczenia pisma zawierającego rozszerzenie powództwa do dnia zapłaty wraz z kosztami procesu z tytułu części przypadających powódce środków zgromadzonych w funduszu (...), wchodzących w skład spadku po zmarłym R. D. (1).

Pozwany (...) S.A. z siedzibą w W. wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu.

Interwencję uboczną po stronie pozwanej wniosła (...) S.A. w W., wnosząc o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego.

Wyrokiem z dnia 17 marca 2016 r. Sąd Okręgowy w Warszawie w punkcie pierwszym zasądził od (...) S.A. z siedzibą w W. na rzecz B. S. kwotę 108.478,98 zł wraz z ustawowymi odsetkami od kwot: 94.695,75 zł od dnia 30 października 2013 r. do dnia zapłaty, 3.377,95 zł od dnia 2 października 2015r. do dnia zapłaty, 10.405,28 zł od dnia 17 marca 2016 r. do dnia zapłaty, w punkcie drugim oddalił powództwo w pozostałym zakresie, w punkcie trzecim zasądził od pozwanego kwotę 3.600 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, natomiast w punkcie czwartym nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Kasy Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 4.904 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

Na podstawie dokumentów w postaci postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, pism informacyjnych banku i korespondencji między stronami

Sąd Okręgowy ustalił, że R. D. (1) był posiadaczem jednostek uczestnictwa w (...) S.A. z siedzibą w W. pod nazwą (...), której wartość na dzień 31 stycznia 2011 r. wynosiła łącznie 153.478,63 zł. R. D. (1) zmarł 9 lutego 2010 r., zaś spadek po nim nabyły żona J. D. i brat R. D. (2) po 1/2 części spadku. Następnie zmarła J. D., a spadek po niej nabyła w całości powódka. B. S. jest, zatem w 1/2 spadkobiercą po R. D. (1). W sierpniu 2013 r., na podstawie dyspozycji złożonej przez powódkę, bank (...) odkupił od powódki jednostki uczestnictwa po J. D.. 16 października 2013 r. powódka wezwała bank do odkupienia od niej również jednostek uczestnictwa wchodzących w skład spadku po R. D. (1) informując, że nie został przeprowadzony dział spadku z powodu zgonu drugiego spadkobiercy. Pozwany odmówił wypłaty równowartości jednostek uczestnictwa.

Sąd Okręgowy wskazał, że pozwany jest podmiotem zarządzającym i reprezentującym fundusze inwestycyjne w stosunkach z osobami trzecimi. Fundusz inwestycyjny, zgodnie z definicją zawartą w art. 3 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, jest zaś osobą prawną, której przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w drodze proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego i inne prawa majątkowe. Uczestnikami funduszu są między innymi osoby fizyczne na rzecz, których w rejestrze uczestników funduszu są zapisane jednostki uczestnictwa.

Zgodnie z art. 6 ust. 2 powołanej ustawy, jednostki uczestnictwa reprezentują prawa majątkowe uczestników funduszu. W doktrynie zauważa się, że jednostki uczestnictwa nie mają postaci materialnej i stanowią jedynie zapis księgowy w rejestrze uczestników funduszu. Nie są to papiery wartościowe (tak między innymi Patrycja Zawadzka w Komentarzu do ustawy o funduszach inwestycyjnych). Jednostki uczestnictwa nie mogą być przedmiotem obrotu między uczestnikiem, a osobą trzecią jednakże na żądanie uczestnika fundusz jest zobowiązany odkupić je od niego.

Zgodnie z art. 83 ust. 3 cytowanej ustawy, jednostki uczestnictwa podlegają dziedziczeniu.

Ponieważ zgodnie z art. 924 k.c. spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, oznacza to, że z tą chwilą należące do spadkodawcy prawa i obowiązki majątkowe stają się wyodrębnioną masą spadkową podlegającą przepisom prawa spadkowego, która w drodze sukcesji generalnej przechodzi na różne podmioty. Jak wynika z art. 925 k.c. spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Z chwilą śmierci spadkodawcy każdy ze spadkobierców staje się zatem z mocy prawa współwłaścicielem przedmiotów wchodzących w skład spadu w części, w jakiej został powołany do dziedziczenia.

Zgodnie z art. 1051 k.c. każdy ze spadkobierców może swobodnie dysponować swoim udziałem spadkowym. Gdy zaś chodzi o rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku to stosownie do dyspozycji art. 1036 k.c., do rozporządzenia wymagana jest zgoda pozostałych spadkobierców. W braku zgody, rozporządzenie jest o tyle bezskuteczne o ile narusza uprawnienia pozostałych spadkobierców na podstawie przepisów o dziale spadku. Oznacza to, że dział spadku można przeprowadzić w ten sposób jakby rozporządzenia nie było, co oznacza, że w postępowaniu dotyczącym działu spadku sąd weźmie pod uwagę stan spadku z chwili jego otwarcia, a wartość z chwili dokonania działu spadku. Sąd określił zatem wartość wchodzących w skład spadku jednostek uczestnictwa według wartości z chwili orzekania, uznając, że w tym wypadku bez znaczenia pozostaje wartość jednostek uczestnictwa określona w momencie złożenia wniosku o ich odkupienie oraz w dacie ich odkupienia przez fundusz.

Ponieważ skład majątku spadkowego po zmarłym R. D. (1), jak również krąg jego spadkobierców nie jest znany, to w ocenie Sądu Okręgowego nie sposób mówić o naruszeniu uprawnień pozostałych spadkobierców. Dopiero w przypadku przeprowadzenia postępowania o dział spadku, sąd ten ustali dokładny stan spadku po zmarłym oraz dokona wyceny składników majątkowych wchodzących w jego skład oraz dokona stosownych rozliczeń między uprawnionymi. W sytuacji, gdy rozporządzenie jednostkami uczestnictwa przez powódkę będzie naruszało uprawnienia pozostałych spadkobierców, czynność powódki może być uznana za bezskuteczną. Sąd Okręgowy wyjaśnił przy tym, że przepisy ustawy nie przewidują sankcji nieważności rozporządzenia udziałami w przedmiocie spadku.

Z tych względów Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione.

Zasądzona kwota 108.478,98 zł stanowiła wartość jednostek uczestnictwa w dacie orzekania. Sąd Okręgowy zasądził odsetki ustawowe od kwoty 94.695,75 zł, która to kwota stanowiła wartość jednostek uczestnictwa na dzień wezwania pozwanego do zapłaty (22 października 2013 r.) od siódmego dnia od daty doręczenia pozwanemu pisma wzywającego go do zapłaty. Od kwoty 3.377,95 zł zasądził odsetki ustawowe od dnia 2 października 2015 r (7 dni od daty doręczenia odpisu pozwu) i od kwoty 10.405,28 zł, stanowiącej różnicę wartości jednostek uczestnictwa z daty orzekania od dnia, od dnia wyrokowania.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c., obciążając nim w całości stronę pozwaną.

Pozwany złożył apelację od powyższego wyroku, zaskarżając go w punkcie pierwszym, tj. w części uwzględniającej powództwo, oraz punkty trzy i cztery, tj. rozstrzygnięcie o kosztach procesu.

Pozwany zarzucił naruszenie prawa materialnego:

1.  poprzez błędną wykładnię art. 1036 k.c. polegającą na niezasadnym przyjęciu, że żądanie odkupienia od pozwanego jednostek uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym otwartym, wchodzących w skład spadku po R. D. (1), jest rozporządzeniem udziałem w prawach majątkowych wchodzących w skład spadku, a nie rozporządzeniem takimi prawami, a ponadto na niezasadnym przyjęciu, że powódka jest uprawniona do dokonania takiego rozporządzenia bez zgody pozostałych spadkobierców;

2.  przez niewłaściwe zastosowanie art. 82 i art 89 ust. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (t.j. z 2014 r. Dz.U. poz. 157 z późn. zm.), przez bezpodstawne przyjęcie, że doszło dc nabycia przez pozwanego i umorzenia 754007 jednostek uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym otwartym z dniem 30 października 2013 r.;

3.  przez niewłaściwe zastosowanie art. 86 ust w zw. z art. 89 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, polegające na niezasadnym przyjęciu, że wzrost wartości jednostek uczestnictwa w otwartym funduszu inwestycyjnym po 30 października 2013 r. prowadził do wzrostu wartości wierzytelności powódki wobec pozwanego.

W oparciu o powyższe zarzuty, pozwany wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części przez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych. Ponadto, pozwany wniósł o zasądzenie od powódki na swoją rzecz zwrotu kosztów procesu za drugą instancję, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

Powódka wniosła o oddalenie apelacji oraz zasądzenie od pozwanego kosztów zastępstwa adwokackiego przed Sądem drugiej instancji według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego powodowała konieczność zmiany zaskarżonego wyroku, aczkolwiek sformułowane niej zarzuty dotyczące naruszenia prawa materialnego nie były trafne.

Skarżący nie wskazał natomiast żadnych zarzutów odnoszących się do sfery procesowej, wobec czego Sąd Apelacyjny, mając na uwadze zgromadzony w sprawie, a niekwestionowany przez strony materiał dowodowy, podziela ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy, przyjmując je za podstawę także własnego rozstrzygnięcia. W tym zakresie konieczne jest jednak uwzględnienie pewnych dodatkowych okoliczności, które umknęły Sądowi Okręgowemu w ramach ustalonej podstawy faktycznej. Trzeba zatem uzupełniająco wskazać, że w skład spadku po R. D. (1) wchodziły jednostki uczestnictwa w (...) S.A. w W. w ilości 1508,014 jednostek, zaś wartość jednostki uczestnictwa na dzień 30 października 2013r. wynosiła 125,59 zł. Powyższe okoliczności nie były sporne, skoro powódka wskazała na nie w uzasadnieniu pozwu, zaś pozwany okoliczności tych nie kwestionował (art. 229 k.p.c.). Oznacza to, że wartość wszystkich jednostek uczestnictwa należnych spadkobiercom R. D. (1) na datę, w jakiej winno nastąpić odkupienie jednostek przez fundusz wynosiła 189.391,4782 zł.

Przechodząc zaś do poszczególnych zarzutów apelacyjnych, Sąd Apelacyjny nie podziela zarzutu naruszenia art. 1036 k.c., polegającego na niezasadnym zdaniem skarżącego przyjęciu, że żądanie odkupienia przez pozwanego jednostek uczestnictwa jest rozporządzeniem udziałem w prawach majątkowych wchodzących w skład spadku, a nie rozporządzeniem takimi prawami oraz że powódka jest uprawniona do dokonania takiego rozporządzenia bez zgody pozostałych spadkobierców. Jest to zarzut o tyle chybiony, że powódka nie żądała odkupienia przez pozwanego wszystkich jednostek uczestnictwa lecz tylko wypłaty na jej rzecz ½ wartości jednostek uczestnictwa, które przysługiwały jej poprzednikowi prawnemu, w którego prawa powódka w ½ części wstąpiła.

Co do samej zaś wykładni art. 1036 k.c., to Sąd Apelacyjny za trafne uznaje stanowisko wyrażone przez Sąd Okręgowy, iż może być mowa jedynie o bezskuteczności rozporządzenia udziałem, jednak wyłącznie z perspektywy pozostałych współspadkobierców, stąd w okolicznościach niniejszej sprawy ten konkretny zarzut nie mógł być skutecznie przeciwstawiony roszczeniu powódki.

Nie można także podzielić zarzutu naruszenia art. 82 i 89 ust. 2 Ustawy o funduszach inwestycyjnych 27.05.2004r. (t. jedn. Dz.U. z 2014r. poz. 157 ze zm.) przez bezpodstawne przyjęcie, że doszło do nabycia przez pozwanego i umorzenia 754,007 jednostek uczestnictwa z dniem 30 października 2013r., bowiem Sąd Okręgowy takiego ustalenia nie poczynił. W istocie powyższą kwestią Sąd Okręgowy w ogóle się nie zajmował, a tym samym pozwany błędnie zakłada, że takie było rozumowanie Sądu pierwszej instancji tudzież poczynione ustalenia faktyczne. Bynajmniej, lektura uzasadnienia Sądu Okręgowego wskazuje na zupełnie inne przesłanki, które legły u podstaw zaskarżonego rozstrzygnięcia.

Z kolei zarzut naruszenia art. 86 ust. 1 w zw. z art. 89 ustawy o funduszach inwestycyjnych przez niezasadne przyjęcie, że wzrost wartości jednostek uczestnictwa w otwartym funduszu inwestycyjnym po dniu 30 października 2013r. prowadził do wzrostu wartości wierzytelności powódki należałoby podzielić, gdyby uznać zarazem, że roszczenie powódki jest co do zasady usprawiedliwione, czyli, że aktualnie powódce przysługuje roszczenie o zapłatę. Wynikałoby to z treści art. 86 ust 1 Ustawy o funduszach inwestycyjnych, zgodnie z którym jednostki uczestnictwa są zbywane i odkupywane po cenie wynikającej z podzielenia wartości aktywów netto funduszu przez liczbę jednostek ustaloną na podstawie rejestru uczestników funduszu w dniu wyceny. Jak wynika z powyższego przepisu, datą miarodajną dla ustalenia wartości jednostki uczestnictwa jest data wyceny, która wprost wiąże się z datą zgłoszenia przez uczestnika żądania odkupienia jednostek.

Niemniej jednak Sąd Apelacyjny roszczenia powódki o zapłatę z tytułu wartości ½ części jednostek uczestnictwa za usprawiedliwione nie uznaje. W ocenie Sądu Apelacyjnego winno być ono bowiem poprzedzone skierowaniem do pozwanego żądania odkupienia ½ części z 1508,014 jednostek uczestnictwa, które przysługiwały R. D. (1), a obecnie jego spadkobiercom, w tym w ½ części B. S..

Powyższa konstatacja wymaga jednak nieco szerszego odniesienia się do charakteru praw wynikających z uczestnictwa w (...)

Zgodnie z art. 6 ust. 2 Ustawy o funduszach inwestycyjnych jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne reprezentują prawa majątkowe uczestników funduszu, określone ustawą i statutem funduszu inwestycyjnego.

Należy zgodzić się z poglądem wyrażanym w doktrynie, że jednostki uczestnictwa nie mają postaci materialnej i stanowią zapis księgowy w rejestrze uczestników funduszu, określającym wielkość wierzytelności pieniężnej o wypłatę odpowiedniej części aktywów netto funduszu, przysługującej uprawnionemu, tj. osobie wskazanej w rejestrze uczestników funduszu (A. Chróścicki, Fundusze inwestycyjne..., s. 124; L. Sobolewski (w:) M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach..., s. 100). Jednostka uczestnictwa

pełni dwie podstawowe funkcje: partycypacyjną służącą ustaleniu zakresu majątkowej partycypacji uczestnika w aktywach netto funduszu oraz miernika wartości potencjalnego roszczenia uczestnika wobec funduszu o wypłatę środków z tytułu odkupienia jednostki uczestnictwa (por. M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach..., s. 141). Jak wskazuje P. Zawadzka w opracowaniu „Fundusz inwestycyjny w systemie...”, s. 231, jednostki uczestnictwa i certyfikaty inwestycyjne nierozerwalnie wiążą się z reprezentowanymi przez nie wierzytelnościami.

Z powyższego wynika, iż jednostki uczestnictwa inkorporują roszczenie uczestników do udziału w aktywach netto funduszu, tj. zarówno w osiąganych zyskach, jak i ponoszonych stratach. Uczestnik może więc żądać wypłaty przez fundusz inwestycyjny kwoty pieniężnej przypadającej na tytuł uczestnictwa, pomniejszonej o ewentualne opłaty, po uwzględnieniu terminów wskazanych w ustawie i statucie funduszu inwestycyjnego.

Charakter prawny jednostek pozwala je zatem uznać za tożsame z wierzytelnościami. W świetle zapisów ustawy o funduszach inwestycyjnych jednostek uczestnictwa, w odróżnieniu od certyfikatów inwestycyjnych, nie można jednak zaklasyfikować do papierów wartościowych. Tym niemniej zostały one uznane przez ustawodawcę za instrument finansowy, który może być przedmiotem określonych czynności prawnych, obejmujących zbywanie (połączone z kreacją) lub odkupowanie, jednak w ograniczonym zakresie, bowiem wyłącznie pomiędzy uczestnikiem funduszu i funduszem. Odkupowanie jednostek przez fundusz wiąże się nierozerwalnie z ich umorzeniem, o czym stanowią przepisy art. 82, 83, 84, 86 ustawy o funduszach inwestycyjnych.

Zgodnie z art. 82 u.of.i. fundusz inwestycyjny otwarty zbywa jednostki uczestnictwa i dokonuje ich odkupienia na żądanie uczestnika funduszu. Z chwilą odkupienia jednostki uczestnictwa są umarzane z mocy prawa. Zgodnie z art. 83 jednostka uczestnictwa nie może być zbyta przez uczestnika na rzecz osób trzecich. Jednostka uczestnictwa podlega dziedziczeniu, może być przedmiotem zastawu, lecz również konwersji, zamiany, podlegać łączeniu, podziałowi lub być przedmiotem czynności prawnych mortis causa. Należy zwrócić uwagę, że także samo nabycie jednostki uczestnictwa jest konsekwencją złożenia oświadczenia woli (zlecenia nabycia) i dokonania wpłaty, a brak jednego z tych elementów powoduje, iż nie powstaje wierzytelność, a zatem i jednostka uczestnictwa.

Można także wskazać na przepis art. 111, który przewiduje obowiązek funduszu do odkupienia jednostki uczestnictwa uczestnika, w razie śmierci uczestnika, na żądanie osoby, która przedstawi rachunki stwierdzające wysokość poniesionych przez nią wydatków związanych z pogrzebem uczestnika, lub też osoby, którą uczestnik wskazał funduszowi w pisemnej dyspozycji oraz wypłacenia tej osobie kwoty uzyskanej z tego odkupienia. Stosownie do art. 84 ust. 1 fundusz inwestycyjny otwarty zbywa i odkupuje jednostki uczestnictwa z częstotliwością określoną w statucie funduszu, nie rzadziej jednak niż raz na 7 dni.

Jak wynika z treści art. 86 u.of.i. jednostki uczestnictwa są zbywane i odkupywane po cenie wynikającej z podzielenia wartości aktywów netto funduszu przez liczbę jednostek ustaloną na podstawie rejestru uczestników funduszu w dniu wyceny. Przy zbywaniu i odkupywaniu jednostek uczestnictwa mogą być przy tym pobierane opłaty manipulacyjne, jeżeli statut funduszu tak stanowi i określa maksymalną wysokość i sposób pobierania tych opłat (ust.2 art. 86 u.of.i.).

Z powyższych uregulowań wynika więc, że uczestnik, który nabył jednostki uczestnictwa, może je następnie zbyć, jednak wyłącznie na rzecz funduszu inwestycyjnego w celu umorzenia jednostki. Prawo umorzenia jest podstawowym prawem inwestora.

Skoro więc jednostki uczestnictwa podlegają dziedziczeniu, może to niewątpliwie prowadzić do nabycia tego prawa przez kilka podmiotów (spadkobierców). Posiadanie zaś choćby ułamkowej części jednostki uczestnictwa uprawnia jej posiadacza do wykonywania wobec funduszu uprawnień o charakterze niemajątkowym odnoszących się do żądania wydania potwierdzenia nabycia lub odkupienia jednostek uczestnictwa (art. 91 ust. 1 u.f.i.), żądania doręczenia prospektu informacyjnego wraz z aktualnymi zmianami, rocznego i półrocznego sprawozdania finansowego (art. 222 ust. 6 u.f.i.), żądania udzielenia dodatkowych informacji o limitach inwestycyjnych, sposobie zarządzania ryzykiem inwestycyjnym oraz aktualnych zmianach i przyrostach wartości głównych lokat funduszu (art. 220 ust. 2 u.f.i.) oraz do udziału w zgromadzeniu uczestników (art. 87a i n. u.f.i.), wykonywania na nim prawa głosu (jednak przy uwzględnieniu konieczności posiadania co najmniej jednej pełnej jednostki uczestnictwa - art. 87d ust. 5 u.f.i.) i sądowej kontroli podejmowanych przez ten organ uchwał (art. 87e ust. 1 u.f.i.).

Pamiętać jednocześnie trzeba, że każdemu uczestnikowi funduszu inwestycyjnego otwartego służy prawo żądania odkupienia od niego przez fundusz posiadanych jednostek uczestnictwa po cenie wynikającej z podzielenia wartości aktywów netto (WAN) funduszu przez liczbę jednostek ustaloną na podstawie rejestru uczestników funduszu w dniu wyceny (art. 82 u.of.i.). Skoro zaś ustawa nie wyklucza wielości uprawnionych czyli wierzycieli- uczestników funduszu i zarazem dopuszcza możliwość nabycia jednostki uczestnictwa przez fundusz, to należy dojść do wniosku, że każdemu ze współuprawnionych uczestników służy własne prawo do żądania odkupienia przez fundusz przysługującego mu udziału. Nie jest to natomiast prawo wspólne i niepodzielne, którym można rozporządzić jedynie w całości za zgodą wszystkich uprawnionych, a brak zgody któregokolwiek ze współuprawnionych skutkowałby nieważnością całej czynności prawnej. W tym znaczeniu świadczenie pozwanego jest zatem podzielne, a każdy ze spadkobierców może w ten sposób swoim udziałem rozporządzić i nie ma jurydycznych argumentów by twierdzić, że prawo spadkobiercy do żądania odkupienia przez fundusz należnego mu udziału w jednostkach uczestnictwa, doznaje innych jeszcze, aniżeli określone w art. 1036 k.c. ograniczeń. W braku zgody pozostałych spadkobierców bezskuteczność o jakiej mowa w powołanym przepisie odnosi się jednak tylko do spadkobiercy, który zgody swej nie wyraził przed, łącznie lub też po dokonaniu czynności.

W ocenie Sądu Apelacyjnego nie ma oczywiście racji strona pozwana wskazując, że powódka dokonała samodzielnego i nieskutecznego rozporządzenia jednostkami uczestnictwa, gdyż w tym przypadku chodziło co najwyżej o rozporządzenie przez spadkobiercę udziałem w określonym prawie majątkowym. Także w toku niniejszego procesu powódka konsekwentnie domagała się zasądzenia na swoją rzecz określonej kwoty pieniężnej, stanowiącej równowartość połowy przynależnych R. D. (1) jednostek uczestnictwa.

W świetle powyższych rozważań, zdaniem Sądu Apelacyjnego możliwe jest zaś doprowadzenie do umorzenia także udziału w jednostce uczestnictwa, skutkującego obowiązkiem zapłaty przez fundusz kwoty odpowiadającej wartości tego udziału, wyliczonej zgodnie z zasadami określonymi w powołanym już art. 86 ust. 1 u.of.i., który stanowi, że jednostki uczestnictwa są zbywane i odkupywane po cenie wynikającej z podzielenia wartości aktywów netto funduszu przez liczbę jednostek ustaloną na podstawie rejestru uczestników funduszu w dniu wyceny. Od momentu wpisania uczestnika do właściwego rejestru staje się on bowiem wierzycielem funduszu i może skutecznie żądać od funduszu, aby ten w terminach określonych w statucie odkupił posiadane przez niego jednostki uczestnictwa za kwotę wynikającą z podzielenia wartości aktywów netto przez liczbę wszystkich jednostek uczestnictwa, ustaloną na podstawie rejestru uczestników w dniu wyceny, odpowiednio pomniejszoną o opłatę manipulacyjną.

Powyższa konkluzja nie była jednak wystarczająca do uwzględnienia powództwa, ponieważ odwołując się ponownie do treści art. 82, 83, 84, 86 i 111 u. o f.i. wskazać należy, że przepisy te mówią o prawie uczestnika do żądania odkupienia jednostek przez fundusz i o umorzeniu jednostki uczestnictwa w wyniku jej odkupienia przez fundusz, a zarazem o obowiązku funduszu do odkupienia jednostek. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że prawo umorzenia jednostek jest podstawowym prawem inwestora.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, użyte w art. 82 u.of.i. pojęcie umorzenia jednostki uczestnictwa należy odczytywać w kontekście następującej w efekcie odkupienia jednostki konfuzji, wynikającej ze zlania się praw wierzyciela, jakim był dotychczas uczestnik funduszu, z obowiązkami dłużnika, jakim był fundusz. Dzieje się tak dlatego, że do jednostek uczestnictwa należy stosować regulacje odnoszące się do wierzytelności w prawie cywilnym. Możliwe jest zatem dokonanie czynności prawnej mającej za przedmiot wierzytelność, określoną przez jednostkę uczestnictwa.

Mówiąc o odkupieniu jednostek uczestnictwa w rozumieniu powołanych wyżej przepisów ustawy, musimy mieć więc na myśli czynność prawną dwustronną, zobowiązującą o podwójnym skutku stosownie do art. 510 § 1 k.c., do jakiej dochodzi między uczestnikiem, a funduszem. Na jej treść składają się więc oświadczenia woli obu stron. Z jednej strony następuje żądanie uprawnionego uczestnika do odkupienia jednostki przez fundusz, z drugiej zaś oświadczenie funduszu o odkupieniu jednostki, co może nastąpić chociażby w sposób konkludentny, przez dokonanie przez fundusz określonego zapisu księgowego.

W efekcie tej czynności prawnej następuje umorzenie jednostek uczestnictwa, o czym stanowi art. 82 u.uf.i. i aktualizuje się obowiązek funduszu do dokonania wypłaty zgromadzonych środków według wartości określonej na datę umorzenia zgodnie z art. 86 ust. 1 u.uf.i.. W ten sposób dochodzi do wycofania zainwestowanych środków i realizacja założonego zysku przez inwestora.

Roszczenie wierzyciela funduszu inwestycyjnego staje się tym samym wymagalne, co oznacza, że może on domagać się od funduszu zapłaty określonej kwoty pieniężnej, w razie opóźnienia wraz z odsetkami za opóźnienie, natomiast zwłoka w terminowym umorzeniu jednostki uczestnictwa może rodzić po stronie funduszu odpowiedzialność odszkodowawczą.

Konkludując, należy dojść do wniosku, że owe oświadczenia woli obu stron stosunku zobowiązaniowego, składają się na określoną czynność prawną, stanowią jej element konstytutywny, zaś bez odkupienia jednostek nie dochodzi do ich umorzenia ( a contrario zdanie drugie art. 82 u.of.i.).

Tym samym, ponieważ powódce służy uprawnienie do żądania od pozwanego odkupienia jej udziału w wysokości ½ części w 1508,014 jednostkach uczestnictwa, zaś pozwany obowiązku swego dobrowolnie nie wykonuje, powódka swoje uprawnienie może obecnie zrealizować przez zgłoszenie żądania zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli o odkupieniu przez fundusz jej udziału w oparciu o art. 64 k.c. i 1047 § 1 k.p.c..

Dopiero w przypadku zrealizowania tego prawa i doprowadzenia do umorzenia jednostek uczestnictwa mocą oświadczeń stron, złożonych chociażby w sposób zastępczy, po stronie pozwanego powstanie obowiązek zapłaty kwoty odpowiadającej wartości jednostek uczestnictwa na datę umorzenia, co w praktyce będzie oznaczało datę uprawomocnienia się wyroku zastępującego oświadczenie. Trzeba bowiem odróżnić żądanie odkupienia jednostek, które zmierza do złożenia określonego oświadczenie woli przez fundusz, od żądania wypłaty wartości jednostek uczestnictwa, mimo iż sama wierzytelność uczestnika w stosunku do funduszu istnieje od momentu nabycia jednostki uczestnictwa. Do jej skonkretyzowania i wymagalności roszczenia o zapłatę, konieczne jest jednak złożenie oświadczeń woli prowadzących do odkupienia jednostki uczestnictwa przez fundusz.

Tym samym Sąd Apelacyjny w obecnym składzie nie podziela poglądu wyrażonego przez Sąd Okręgowy, a zawartego w Komentarzu System Prawa Prywatnego CH Beck t. XIX, zgodnie z którym w art. 82 u.of.i. chodzi nie tyle o odkupywanie jednostek uczestnictwa przez fundusz na żądanie jego uczestnika, ile o roszczenie kierowane do funduszu o wypłatę na rzecz takiego uprawnionego sumy pieniężnej odpowiadającej wartości przeliczeniowej aktywów netto na wszystkie jednostki uczestnictwa w danym funduszu inwestycyjnym.

Jakkolwiek pożądane jest przyjmowanie przez sądy orzekające rozwiązań jak najbardziej racjonalnych, sprzyjających realizacji roszczeń osób uprawnionych i przeciwdziałających zbędnemu mnożeniu postępowań sądowych, to jednak zaprezentowany wyżej pogląd zdaje się być wyrazem zbytniego uproszczenia instytucji uregulowanych w Ustawie o funduszach inwestycyjnych, pomijając całkowicie przyjęte przez ustawodawcę rozwiązania, odnoszące się wszakże do ograniczonego, acz usankcjonowanego w powołanych powyżej przepisach Ustawy o funduszach inwestycyjnych obrotu jednostkami uczestnictwa, które mimo, iż przymiotu papierów wartościowych nie mają, to jednak stanowią instrumenty finansowe, z którymi wiążą się dla uczestników funduszu określone uprawnienia o charakterze tak majątkowym, jak i quasi- korporacyjnym.

Oznacza to, że zgłoszone w niniejszym postępowaniu żądanie zapłaty należy uznać za przedwczesne, a zatem podlegające oddaleniu, zaś zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego wymaga stosownej korekty w tym kierunku w oparciu o art. 386 § 1 k.p.c. , co nastąpiło niezależnie od podniesionych przez skarżącego zarzutów, bowiem chodzi w tym przypadku o kwestie związane z zastosowaniem prawa materialnego, co winno być przedmiotem samodzielnej analizy dokonanej przez sąd drugiej instancji.

O kosztach procesu poniesionych przez strony w postępowaniu apelacyjnym orzeczono zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 98 k.p.c. z zw. z treścią § 2 ust. 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. 2015.1804).

Katarzyna Jakubowska-Pogorzelska Dorota Markiewicz Katarzyna Polańska-Farion