Pełny tekst orzeczenia

Sygn. aktI.Ca 88/18

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 marca 2018r.

Sąd Okręgowy w Suwałkach I Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący:

SSO Antoni Czeszkiewicz

Sędziowie SO :

Alicja Wiśniewska , Cezary Olszewski

Protokolant:

st. sekr. sądowy Ewa Andryszczyk

po rozpoznaniu w dniu 28 marca 2018 roku w Suwałkach

na rozprawie

sprawy z powództwa M. B.

przeciwko P. Z.

o zachowek

na skutek apelacji pozwanego P. Z. i powódki M. B. od wyroku Sądu Rejonowego w Ełku z dnia 29 grudnia 2017r. sygn. akt I C 236/11

1.Zmienia zaskarżony wyrok w punkcie I. o tyle, że zasądzoną kwotę 13437,50 zł (trzynaści tysięcy czterysta trzydzieści siedem złotych i 50/100) obniża do kwoty 10 618,88 zł ( dziesięć tysięcy sześćset osiemnaście złotych i 88/100) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty.

2.Oddala apelację powódki w całości i pozwanego w pozostałej części.

3.Zasądza od powódki na rzecz pozwanego kwotę 602 zł tytułem zwrotu kosztów procesu przed sądem II-giej instancji w tym kwotę450 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego

SSO Cezary Olszewski SSO Antoni Czeszkiewicz SSO Alicja Wiśniewska

Sygn. akt: I. Ca. 88/18

UZASADNIENIE

Powódka M. B. (dawniej K.) wystąpiła z pozwem przeciwko P. Z., w którym domagała się zasądzenia kwoty 13.437,50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 6 lipca 2011 r. do dnia zapłaty oraz kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu pozwu podała, że dochodzona pozwem kwota stanowi zachowek należny jej po babce E. Z., która zmarła 13 grudnia 2008 r. i na mocy testamentu spadek po niej nabył syn – pozwany P. Z.. Matka powódki I. K. została przez spadkodawczynię wydziedziczona. Spadkodawczyni na mocy darowizny przekazała cały swój majątek synowi P. Z.. Wartość przekazanej nieruchomości na rzecz pozwanego powódka szacuje na kwotę 430.000 zł, od której to już odjęła nakłady pozwanego w wysokości 150.000 zł. Udział spadkodawczyni w tym majątku wynosi 215.000 zł, pozostała część (½) stanowi udział jej męża P. Z.. Udział wydziedziczonej I. K. wynosi ½ masy spadkowej, tj. kwotę 107.500 zł, wobec czego roszczenie matki powódki byłoby kwotą 53.750 zł, roszczenie powódki zamyka się więc kwotą 13.437,50 zł.

Pozwany P. Z. co do zasady uznał roszczenie, jednak zakwestionował jego wysokość. Ostatecznie pozwany P. Z. na rozprawie w dniu 21 grudnia 2017 r. domagał się oddalenia powództwa.

Wyrokiem z dnia 29 grudnia 2017 r. wydanym w sprawie o sygn. akt: I. C. 236/11 Sąd Rejonowy w Ełku zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 13.437,50 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 29 grudnia 2017 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 2.417,00 zł z tytułu zwrotu kosztów postępowania w sprawie.

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

E. Z. – babka powódki M. B. zmarła dnia 13 grudnia 2008 r. w E.. Pozostawiła ona testament, na mocy którego spadek po niej nabył syn P. Z. w całości. W skład spadku nie wchodziły żadne prawa majątkowe. Dnia 7 lutego 1995 r. E. i P. Z. – rodzice pozwanego P. Z. przenieśli na niego mocą umowy darowizny prawo własności nieruchomości położonej w E. przy ul. (...). Matka powódki I. K. została przez swoją matkę E. Z. wydziedziczona. I. K. ma czworo dzieci, m. in. powódkę M. (obecnie B.) ur. (...) Między I. K. a P. Z. toczyła się sprawa spadkowa po P. Z. (ojcu stron), która ostatecznie zakończyła się dokonaniem działu spadku; w jej toku umowa darowizny dokonana na rzecz pozwanego przez jego ojca, a właściwie w imieniu ojca po jego śmierci przez matkę E. Z. została uznana za nieważną. Powódka występowania w stosunku do pozwanego z wezwaniem do zapłaty zachowku, ale okazało się to bezskuteczne.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy na podstawie art. 1000 § 1 k.c. w zw. z art. 994 § 1 k.c. wskazał, że E. Z. przekazała pozwanemu P. Z. umową darowizny ½ część nieruchomości położonej w E. przy ul. (...). Nieruchomość została oszacowana na kwotę 306.000 zł już po odliczeniu nakładów poczynionych przez pozwanego.

O odsetkach Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 359 k.c. przyjmując jako datę początkową naliczania odsetek datę wydania orzeczenia.

O kosztach procesu Sąd Rejonowy rozstrzygnął w oparciu o art. 98 k.p.c. w zw. z § 6 pkt. 5 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu i nie obciążył stron postępowania brakującymi kosztami sądowymi na zasadzie art. 113 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Apelację od powyższego wyroku wniosła powódka M. B. w części pkt I w zakresie, w jakim Sąd nie zasądził odsetek od przyznanej kwoty świadczenia za okres sprzed dnia 29 grudnia 2017 r. Orzeczeniu temu zarzuciła:

1)  sprzeczność istotnych ustaleń faktycznych z treścią zebranego materiału dowodowego poprzez uznanie, iż w warunkach sprawy zaistniały podstawy do ustalenia, iż dopiero w dniu wyrokowania możliwym było ustalenie zasadności – istnienia roszczenia, a tym samym dopiero od tego dnia pozwany pozostawał w zwłoce z zapłatą kwoty zachowku, podczas gdy materiał dowodowy zebrany w sprawie daje podstawy do przekonania, iż pozwany już co najmniej od dnia 9 lipca 2011 r. wobec bezskutecznego upływu terminu z wezwania do zapłaty świadczenia przez powódkę, pozostawał w zwłoce w zakresie zapłaty należnego zachowku,

2)  naruszenie przepisu prawa materialnego, tj. art. 455 § 1 k.c. w zw. z art. 481 § 1 k.c. poprzez ich niezastosowanie w zakresie w jakim Sąd wskazał, iż dopiero w dniu wyrokowania jest możliwym ustalenie zasadności roszczenia, a tym samym dopiero od tego dnia pozwany pozostaje w zwłoce z zapłata kwoty zadatku, podczas gdy zastosowanie przywołanej normy prowadzi do wskazania, iż zadatek jako zobowiązanie o charakterze bezterminowym powinno zostać spełnione po wezwaniu do wykonania, a dłużnik nie wykonując go popada w opóźnienie, co uzasadnia rozpoczęcie naliczania odsetek za czas opóźnienia.

Wskazując na powyższe, apelująca wniosła o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez zasądzenie ustawowych odsetek od przyznanej kwoty świadczenia od dnia 9 lipca 2011 r. oraz zasądzenie od pozwanego na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania przed Sądem II instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Również pozwany P. Z. zaskarżył powyższy wyrok w części pkt I ponad kwotę 10.408,05 zł, zarzucając błąd w ustaleniu wartości zachowku wynikający z nieuwzględnienia przez Sąd I instancji wielkości nakładów poczynionych przez pozwanego P. Z. przed dniem 1 lutego 1995 r. na nieruchomość położoną w E. przy ulicy (...), w której swój udział spadkodawczyni E. Z. darowała pozwanemu w dniu 7 lutego 1995 r. w wyniku czego Sąd I instancji zasądził od pozwanego na rzecz powódki tytułem zachowku kwotę 13.437,05 zł zamiast kwoty 10.408,05 zł. W związku z tym wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w pkt I poprzez zasądzenie od niego na rzecz powódki kwoty 10.408,05 zł zamiast kwoty 13.437,05 zł oraz zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów procesu za II instancję według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwanego, powódka wniosła o jej oddalenie oraz zasądzenie od pozwanego na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania za instancję odwoławczą, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelację pozwanego uznać należało za uzasadnioną jedynie częściowo, a mianowicie w zakresie, w jakim kwestionował on wyliczenie wysokości substratu zachowku poprzez pominięcie przy ustaleniu stanu czynnego spadku długów spadkowych w postaci nakładów pozwanego na nieruchomość położoną przy ulicy (...) w E. dokonanych przed dniem dokonania darowizny. W pozostałym zakresie apelacja pozwanego jako bezzasadna na uwzględnienie nie zasługiwała. Na aprobatę nie zasługiwały również zarzuty podniesione w apelacji przez powódkę.

W ocenie Sądu Okręgowego prawidłowo ustalił Sąd Rejonowy, iż powód jest zstępnym E. Z., po której wraz z trojgiem rodzeństwa dziedziczyłby spadek jako spadkobierca ustawowy. Mocą testamentu notarialnego z dnia 3 kwietnia 1996 r. E. Z. wydziedziczyła bowiem swoja córkę – matkę powoda – z powodu uporczywego niedopełniania względem niej obowiązków rodzinnych. Prawidłowo również Sąd Rejonowy ustalił, iż zachowek należny powódce wynosi 1/2 wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Na dzień otwarcia spadku po E. Z., tj. dnia 13 grudnia 2008 r. nie pozostawiła ona żadnej czynnej masy spadkowej, albowiem swój udział 4/6 w nieruchomości położonej przy ulicy (...) w E., stanowiącej jej jedyny majątek, na mocy umowy darowizny z dnia 7 lutego 1995 r. darowała pozwanemu P. Z.. W tym stanie rzeczy Sąd Rejonowy był zobowiązany do wyliczenia należnego powódce zachowku w oparciu o tzw. substrat zachowku (art. 995 k.c.). W myśl art. 995 § 1 k.c. wartość przedmiotu darowizny podlegającej zaliczeniu na poczet substratu zachowku, oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

W ocenie Sądu Okręgowego, zgodzić się należy z zarzutem apelacji powoda, iż ustalając substrat zachowku Sąd Rejonowy nie ustalił, czystej wartości spadku, tj. z uwzględnieniem długów spadkowych w postaci nakładów pozwanego na nieruchomość dokonanych przed dniem 7 lutego 1995 r. W tym zakresie Sąd Okręgowy podziela ustalenia dokonane w sprawie o sygn. akt: I. Ca. 724/15, w której ustalono wartość tych nakładów na kwotę 48.146,70 zł oraz wartość nieruchomości położonej przy ulicy (...) w E., ustalonej na kwotę 303.000 zł. W orzecznictwie dotyczącym wykładni i stosowania art. 365 § 1 k.p.c. przyjmuje się bowiem, że wprawdzie sąd nie jest związany ustaleniami faktycznymi i poglądami prawnymi wyrażonymi w uzasadnieniu orzeczenia, które go wiąże na podstawie art. 365 § 1 k.p.c. Jest jednak związany podstawą prawną rozstrzygnięcia, w tym przesłankami (przyczynami) uwzględnienia powództwa. Związanie treścią prawomocnego orzeczenia oznacza nakaz przyjmowania przez podmioty wymienione w art. 365 § 1 k.p.c., że w objętej orzeczeniem sytuacji faktycznej stan prawny przedstawia się tak, jak to wynika z sentencji wiążącego orzeczenia. Związanie prawomocnym wyrokiem rozciąga się na motywy wyroku w takich granicach, w jakich stanowią one konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne dla wyjaśnienia jego zakresu - w jakim indywidualizują one sentencję jako rozstrzygnięcie o przedmiocie sporu i w jakim określają one istotę danego stosunku prawnego. Chodzi przy tym tylko o elementy uzasadnienia dotyczące rozstrzygnięcia co do istoty sprawy, w których sąd wypowiada się w sposób stanowczy, autorytarny o żądaniu (wyrok Sądu Najwyższego z 11 lutego 2011 r., I CSK 249/10). Określony w art. 365 § 1 k.p.c. zakres związania sądu treścią prawomocnego orzeczenia oznacza zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią, a nawet niedopuszczalność prowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego. Moc wiążąca prawomocnego wyroku ma znaczenie wtedy, gdy rozpoznawana jest inna sprawa, a kwestia rozstrzygnięta wcześniejszym wyrokiem stanowi zagadnienie wstępne. Odnosi się ona do faktu istnienia prawomocnego orzeczenia oraz do waloru prawnego rozstrzygnięcia zawartego w treści orzeczenia. Skutkiem pozytywnym (materialnym) jest to, że rozstrzygnięcie zawarte w orzeczeniu stwarza taki stan prawny, jaki z niego wynika, czyli sądy rozpoznające spór muszą przyjmować, że dana kwestia kształtuje się tak, jak to przyjęto we wcześniejszym, prawomocnym orzeczeniu. W kolejnym postępowaniu, w którym pojawia się ta sama kwestia, nie może być ona już badana. Związanie dotyczy sentencji wyroku i motywów w tych granicach, jakie stanowią konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia. W konsekwencji nikt nie może kwestionować faktu istnienia prawomocnego wyroku i jego treści oraz motywów rozstrzygnięcia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 4 lutego 2011 r., III CSK 161/10).

Uwzględniając powyższe należało od wartości nieruchomości położonej przy ulicy (...) w E., dla której dla której Sąd Rejonowy w Ełku Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi Kw. (...) odjąć wartość długów, co dało czystą wartość spadku (303.000 zł – 48.146,70 zł = 254.853,30 zł). Ponieważ E. Z. była właścicielką 4/6 całej nieruchomości, tylko taka część weszłaby do spadku w przypadku dziedziczenia ustawowego (254.853,30 zł x 4/6 =169.902,1998 zł). Ponieważ I. K. została wydziedziczona jej udział wynoszący ½ tj. 84.951,10 zł przypadłby jej dzieciom: powodowi R. K., M. K. (1), Ł. K. i M. K. (2), a więc każdemu przysługiwałoby po 21.237,77 zł. Powódce więc przysługuje z tytułu zachowku połowa wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym tj. 10.618,88 zł.

Przechodząc do zarzutów apelacji powódki kwestionującej datę naliczania odsetek ustawowych za opóźnienie, Sąd Okręgowy uznał, że nie zasługują one na uwzględnienie.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, iż obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen obowiązujących w dacie orzekania o roszczeniach z tego tytułu (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r. - zasada prawna - III CZP 75/84, OSNC 1985, nr 10, poz. 147, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1999 r., I CKN 248/98, z dnia 25 maja 2005 r., I CK 765/04, z dnia 14 marca 2008 r., IV CSK 509/07, MoP 2009, nr 9, s. 510). Wobec nie unormowania w przepisach dotyczących zachowku terminu wymagalności roszczenia, który nie wynika także z właściwości zobowiązania, w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż świadczenie z tytułu zachowku powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.), co oznacza, iż stan opóźnienia może nastąpić przed datą wyrokowania i określeniem przez Sąd wysokości zachowku (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2016 r., I CSK 67/15, z dnia 25 czerwca 2015 r., III CSK 375/14, z dnia 6 marca 2016 r., V CSK 209/13, z dnia 7 lutego 2013 r., II CSK 403/12, z dnia 17 września 2010 r., II CSK 178/10, z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CSK 298/08, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 107). Z drugiej strony w części orzeczeń Sąd Najwyższy przyjmował, iż ze względu na okoliczności danej sprawy stan opóźnienia w realizacji wierzytelności z tytułu zachowku następuje dopiero od chwili wyrokowania, skoro w tej dacie następowało ustalenie substratu zachowku (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1999 r., I CKN 248/98). Stanowisko to wynika z faktu, iż jedną z funkcji odsetek należnych wierzycielowi za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego jest waloryzacja spadku siły nabywczej pieniądza. W konsekwencji ustalenie należnego wierzycielowi świadczenia pieniężnego według cen z daty wyrokowania i jednocześnie zasądzenie odsetek od dnia opóźnienia poprzedzającego datę wyrokowania, może prowadzić do dwukrotnego zastosowania na korzyść wierzyciela, tego samego mechanizmu waloryzacji świadczenia pieniężnego. Nie oznacza to jednak, iż w takiej sytuacji wierzycielowi zawsze należą się odsetki ustawowe od daty wyrokowania o roszczeniu z tytułu zachowku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2017 r., II CSK 436/16). W niniejszej sprawie, w ocenie Sądu Okręgowego, należy zaaprobować ostatni z ww. poglądów. Zdaniem Sądu, postulowana przez skarżącą zmiana terminu naliczania odsetek ustawowych za opóźnienie prowadziłaby w istocie do wzbogacenia powódki. Poza tym należy mieć na względzie, że wartość spadku została ustalona według cen z daty orzekania. Żadne względy nie przemawiają w tej sytuacji za przyjęciem opóźnienia w spełnieniu świadczenia już po upływie terminu określonym w wezwaniu pozwanego do zapłaty. Zarzut więc powódki dotyczący naruszenia art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 481 k.c. należy uznać za całkowicie nieuzasadniony.

Mając powyższe na względzie Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił punk I zaskarżonego wyroku w ten sposób, ze w miejsce kwoty 13.437,50 zł, zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 10.618,88 zł. W pozostałym zaś zakresie apelacje oddalił na zasadzie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego postanowiono zgodnie z art. 98 § 1 i 3 k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.

SSO Cezary Olszewski SSO Antoni Czeszkiewicz SSO Alicja Wiśniewska