Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 lutego 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 14 lutego 2018 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z powództwa Syndyka masy upadłości (...) Spółki Akcyjnej w upadłości w B.

przeciwko (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K.

o zapłatę

na skutek apelacji strony pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie

z dnia 26 kwietnia 2017 r. sygn. akt IX GC 900/16

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że usuwa z niego określenie „częściowy” i nadaje mu treść:

„I. oddala powództwo w całości;

II. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 14 417 zł (czternaście tysięcy czterysta siedemnaście złotych) tytułem kosztów procesu.”;

2.  zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 115 017 zł (sto piętnaście tysięcy siedemnaście złotych) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

SSA Barbara Górzanowska SSA Andrzej Struzik SSA Teresa Rak

Sygn. akt I AGa 65/18

UZASADNIENIE

(...) S.A. z siedzibą w B. w pozwie skierowanym przeciwko (...) Sp. z o.o. w K. domagała się zasądzenia kwoty 1.435.211,18 zł z odsetkami od dnia 1 września 2014 r. do dnia zapłaty tytułem niezapłaconej części wynagrodzenia za roboty wykonane na podstawie umowy z dnia 9 marca 2011 r. oraz kwoty 1.737.619,98 zł z odsetkami od dnia 2 listopada 2014 r. do dnia zapłaty tytułem dodatkowej płatności związanej z przedłużeniem przez pozwanego czasu na ukończenie robót wynikających z ww. umowy. Na uzasadnienie swego żądania powódka przytoczyła, że w wyniku prowadzonego przez pozwana postępowania o udzielenie zamówienia publicznego w dniu 9 marca 2011 r. zawarła z pozwaną umowę nr (...), której przedmiotem była budowa kanalizacji w miejscowościach K. ul. (...). Pierwotnie umowa określała termin do wykonania prac na 31 maja 2013 r. i przewidywała wynagrodzenie brutto w kwocie 20.936.121,34 zł, które następnie poprzez aneks do umowy zostało obniżone do kwoty 20.712.336,10 zł. Ze względu na zmiany w dokumentacji projektowej, brak dostępu do części terenu budowy oraz w następstwie przewidzianego warunkami kontraktu ryzyka zamawiającego, termin wykonania prac został przedłużony do 30 listopada 2013 r. Umówione wynagrodzenie netto wynosiło 16.839.279,64 zł, zaś wartość prac wskazana przez inżyniera kontraktu i zapłacona przez pozwaną wyniosła 15.672.459,28 zł. Ponieważ umówione wynagrodzenie miało charakter ryczałtowy, powódce przysługuje brakująca część umówionej kwoty, to jest 1.166.459,28 zł netto, a 1.435.211,18 zł brutto, co zostało objęte wystawioną przez powódkę fakturą VAT nr (...) z terminem płatności do dnia 1 września 2014 r.

W toku postępowania została ogłoszona upadłość powodowej spółki i jako powód wstąpił syndyk masy upadłości.

Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Pozwana przyznała fakt zawarcia umowy, wskazywała, że umowa ustalała kwotę kontraktową w wysokości odpowiadającej sumom wskazywanym w pozwie jako wynagrodzenie, przyznała też wskazany w umowie termin zakończenia prac oraz fakt jego przedłużenia do 30 listopada 2013 r. Pozwana twierdziła jednak, że wynagrodzenie określone umową ma charakter kosztorysowy i jest ustalane stosownie do obmiaru prac i w całości zostało zapłacone. Zdaniem strony pozwanej o kosztorysowym charakterze wynagrodzenie świadczą tak warunki kontraktu odpowiadające warunkom (...) z pewnymi modyfikacjami przyjętymi przez strony, jak i praktyka stron polegająca na obmiarowym rozliczaniu wykonanych prac. Pozwana powoływała także, że we wniosku o Końcowe Świadectwo Płatności z dnia 13 lutego 2014 r. powódka wskazała jako ostateczna kwotę rozliczeniową 2.049.442,18 zł (która została następnie zapłacona) oraz kwotę 409.421,47 zł jako należną z tytułu rozliczenia długości sieci kanalizacyjnej w świetle studni. Z oświadczenia zawartego w tym wniosku wynikało, że kwoty te stanowią całkowite zobowiązanie zamawiającego względem wykonawcy, a co do kwoty 409.421,47 zł strona powodowa zastrzegła na podstawie klauzuli 20.1 warunków kontraktu prawo dochodzenia tego roszczenia. Co do roszczenia o dodatkową płatność będącą wynikiem przedłużenia prac pozwana stwierdziła, że przyczyny przedłużenia prac były wielorakie i w znacznej części obciążały powodową spółkę. Nadto powódka nie zgłosiła swego roszczenia w sposób przewidziany subklauzulą 20.1 ogólnych warunków kontraktu, co spowodowało wygaśnięcie roszczenia, nawet gdyby ono rzeczywiście stronie powodowej służyło.

Wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2017 r., określonym jako częściowy, Sąd Okręgowy w Krakowie zasądził od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 1.435.211,18 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 września 2014 r. do dnia 31 grudnia 2015 r. i ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 r. do dnia zapłaty oraz uznał za usprawiedliwione co do zasady żądanie w przedmiocie roszczenia o zapłatę kwoty 1.737.619,98 zł.

Uzasadniając powyższy wyrok Sąd Okręgowy ustalił następujące fakty:

W roku 2010 oraz 2011 pozwany wszczął i przeprowadził postępowania o udzielenie zamówień publicznych w trybie przetargu nieograniczonego, których przedmiotem były roboty budowlane w ramach projektu „Zapewnienie prawidłowej gospodarki ściekowej na terenie aglomeracji K. – dorzecze R.” obejmujące m. in. budowę kanalizacji w miejscowościach K. ul. (...). W trakcie jego trwania zostały złożone zapytania do SIWZ. Pytaniem nr 10 żądano udzielenia odpowiedzi, czy wynagrodzenie za wykonane roboty ma charakter obmiarowy /kosztorysowy zgodnie z faktycznie wykonanymi ilościami robot zatwierdzonych przez inżyniera kontraktu przemnożonymi przez ceny jednostkowe niezmienne z tabeli, czy charakter ryczałtowy. Pozwany udzielił odpowiedzi, że wynagrodzenie ma charakter ryczałtowo-ilościowy, co wynika z konstrukcji klauzuli 13 zmiany i korekty warunków kontraktu. Zaznaczono ,że powyższe wyjaśnienia i uzupełnienia /odpowiedzi na pytania/ stanowią integralną część SIWZ w przedmiotowym postępowaniu przetargowym.

W toku tych postępowań za najkorzystniejsze zostały uznane oferty złożone przez powoda, z którym pozwany zawarł dwie umowy o roboty budowlane, w tym umowę nr (...) z dnia 9 marca 2011 r., której przedmiot obejmował właśnie budowę kanalizacji w miejscowościach K. ul. (...). Termin ukończenia robót ustalono na dzień 31 maja 2013 roku, a wartość wynagrodzenia ryczałtowego, określanego jako kwota kontraktowa, ustalono na kwotę 20.936.121,34 zł brutto przyjmując klauzulę nr (...) w umowie o treści „zamawiający w uznaniu wykonania i wykończenia robót …… zapłaci wykonawcy kwotę kontraktową /włącznie z VAT/ 20.936.121,34 zł, bez VAT 17.021.236,86 zł”. W umowie strony postanowiły o częściowym fakturowaniu należności w miarę postępu robót. Przejściowe świadectwa płatności dokumentowały miesięczne postępy robót, w oparciu o które powód wystawiał faktury. Płatności następowały w oparciu o świadectwa płatności wystawiane co miesiąc przez Inżyniera Kontraktu K. W.. Kwotę uzgodnioną i zaakceptowaną przez Inżyniera w świadectwie płatności Zamawiający miał obowiązek wypłacać Wykonawcy w terminie do 30 dni od dnia doręczenia faktury.

Ustalony termin zakończenia robot nie został dotrzymany. Powodem były okoliczności obciążające pozwanego jak :

- zmiany w dokumentacji projektowej przekazanej przez pozwanego;

- opóźnienia w przekazaniu rysunków lub instrukcji - problem regulowany klauzulą(...) warunków kontraktu;

- brak dostępu do części terenu budowy – problem regulowany klauzulą (...) warunków umowy;

czy też - nieprzewidywalne warunki fizyczne – problem regulowany klauzulą (...)

i tzw. następstwa ryzyka zamawiającego - kl. (...) w zw. z klauzulą .(...)

Taka sytuacja spowodowała, że strony zawarły szereg aneksów do zawartych umów zmieniając pierwotnie ustalony czas na ukończenie, ostatecznie wskazując go na dzień 30 listopada .2013 r. W toku realizacji kontraktu doszło także do zmian umów w zakresie wynagrodzenia, z uwagi na wprowadzenie zmian w zakresie realizowanych robót – ostatecznie przyjęto, że wynagrodzenie wynosić będzie 20.712.336,10 zł brutto. Tu przyczyną zmian każdorazowo były także okoliczności leżące jedynie po stronie pozwanego. Konsekwentnie określano w aneksach nr (...), kwotę kontraktową włącznie z podatkiem VAT. Aneks nr (...) stanowił o kwocie kontraktowej w wysokości 20.949.323,30 zł. W aneksie nr (...) kwotę kontraktową określono na 20.705.625,22 zł. Ostatecznie w aneksie nr (...) wskazano jako kwotę kontraktową 20.712.336,10 zł.

Powód zakończenie robot zgłosił w dniu 29 listopada 2013 roku i wystąpił o wystawienie protokołu odbioru robót. Taki protokół wystawiono 13 grudnia 2013 roku stwierdzając w nim m.in., że powód zakończył roboty w dniu 30 listopada 2013 roku. Z kolei powód z wnioskiem o wydanie Świadectwa Przejęcia Robot mógł wystąpić po uzyskaniu przez pozwanego zgody na użytkowanie sieci.

Świadectwo Przejęcia Robót zostało wydane w dniu 6 lutego 2014 roku.

W dniu 13 lutego 2014 roku zostało wydane Świadectwo Wykonania, które stanowiło zakończenie realizacji przedmiotu zamówienia.

Inżynier kontraktu wydal na mocy klauzuli (...)Końcowe Świadectwo Płatności na kwotę 2.049.442,18 zł netto, potwierdzając wartość prac wykonanych z kontraktu na kwotę 15.672.459,28 zł netto. Dokument został zatwierdzony przez powoda.

Powód w dniu 13 lutego2014 roku złożył wstępny projekt oświadczenia końcowego, a w dniu 6 marca 2014 roku powód powołując się na klauzulę (...)warunków umowy złożył Oświadczenie Końcowe podnosząc, że zgodnie z klauzulą(...)bieżące płatności były realizowane zgodnie z kontraktem w oparciu o szacowanie wartości robot wg ilości obmierzonej przez inżyniera kontraktu i na podstawie cen jednostkowych zawartych w ofercie. Ostatecznie jednak kontrakt był ryczałtowy.

W dniu 1 sierpnia 2014 roku powód kieruje do pozwanego dokument określony jako Rozliczenie Ostateczne. Podtrzymuje w nim wniosek o przyjęcie Oświadczenia Końcowego, w którym wskazał kwotę 16.839.297,64 zł, jako należną z tytułu realizacji kontraktu i uznaniem której zwolnił pozwanego z zobowiązań wynikających z kontraktu. Podniósł, że uznaje się za uprawnionego do wypłaty pozostałej należnej części wynagrodzenia ryczałtowego w wysokości 1.166.838,36 zł netto.

W dniu 1 sierpnia 2014 roku powód wystawił fakturę nr (...) na kwotę 1.435.211,18 zł z terminem płatności 30 dni od dnia otrzymania faktury z tytułu rozliczenia końcowego kontraktu. W tym samym dniu faktura została przekazana pozwanemu.

Także w tym samym dniu wystawił zestawienie kosztów przedłużenia czasu na ukończenie kontraktu na kwotę 1.412.099,17 zł. Fakturę z tytułu zwrotu kosztów przedłużenia czasu na ukończenie nr (...)na kwotę 1.737,619,98 zł wystawił w dniu 2 października 2014 r.

Sąd I instancji ustalił, że w umowie znalazły się zapisy regulujące kwestię ponoszenia odpowiedzialności przez pozwanego w przypadku przedłużenia terminu zakończenia robót. W klauzuli(...), czy też (...)wskazano, że wykonawca będzie uprawniony do „odszkodowania w wysokości rzeczywistej szkody”, która to „dodatkowa płatność” winna być rozliczona z płatnością końcową wykonawcy oraz objęta Końcowym Świadectwem Płatności. Tytułem opóźnienia rysunków lub instrukcji, utraty władania częścią terenu budowy, nieprzewidywalnych warunków fizycznych oraz w następstwie ryzyka zamawiającego, w związku z treścią klauzul (...)oraz (...)w zw. z klauzulą (...)) Warunków Kontraktu Wykonawcy należy się dodatkowa płatność. Sąd I instancji stwierdził, iż bezsporne jest, że zmiany czasu na ukończenie, o którym mowa w subklauzuli (...), następowały z przyczyn nie leżących po stronie powoda.

Sąd I instancji podkreślił, że przyczyny przedłużenia czasu na ukończenie, jako leżące po stronie pozwanego i stanowiące jego ryzyko, nigdy nie były pomiędzy stronami sporne, z tych też powodów pozwany dokonywał aneksowania umów. Pozwany w toku całej inwestycji nigdy nie podniósł zarzutu, że z powodu opóźnienia będzie domagał się zapłaty kar umownych.

Pozwany pismem z dnia 16 października 2014 roku oświadczył, że nie uznaje faktury i dokonał jej zwrotu.

W wystąpieniu z 6 sierpnia 2014 roku powód wskazał, że przysługuje mu kwota z tytułu różnicy:

a/ kwoty kontraktowej z umowy tj.16.839.297,64 zł oraz wartości robót oszacowanych w przejściowych świadectwach płatności przekazanym pozwanemu w dniu 13 lutego 2014 roku tj 15.672.459,28 zł

oraz z tytułu przedłużenia czasu na ukończenie za okres od dnia 1 czerwca 2013 roku do dnia 30 listopada 2014 roku w kwocie 1.412,699,17 zł, łącznie 2. 579.537,53 zł.

wartość umowy ustalono na kwotę brutto 20.936.121,34 zł.

Powód wykonał roboty prawidłowo i w żadnym zakresie nie były one kwestionowane. W ostatecznym protokole odbioru mowa jest tylko o usterkach.

Reasumując Sąd Okręgowy ustalił, że po rozliczeniu sald rozliczeń częściowych do zapłaty pozostała kwota 20.936.121,34 zł brutto. Faktura VAT nr (...) z dnia 1 sierpnia 2014 r. dokumentuje różnicę pomiędzy umówioną przez strony wartością kontraktu tj. 16.839.297,64 zł netto /brutto.20.712.336,10 zł/ i całkowitą wartością prac wykonanych wskazanych przez Inżyniera Kontraktu w końcowym świadectwie płatności tj. 15 672 459,28 zł netto. Przy uwzględnieniu tych pozycji sąd ustalił, że powód uprawiony jest do wynagrodzenia w kwocie 1.166.838,36 zł netto, czyli 1 .435.211,18 zł brutto objętego ww. fakturą jako pozostałej części wynagrodzenia ryczałtowego wobec prawidłowego zakończenia realizacji zleconych robót.

Sąd I instancji swym szerokim rozważaniom poddał problem charakteru wynagrodzenia określonego umową zawartą przez strony dochodząc do wniosku, że wynagrodzenie to miało charakter ryczałtowy. Wskazał przy tym na szerokie rozbudowanie warunków kontraktu, których baza były postanowienia (...), jakkolwiek w pewnym zakresie zostały zmodyfikowane. Przedmiar robót służył oferentom – potencjalnym wykonawcom do należytego skalkulowania oferowanego wynagrodzenia ryczałtowego, a rozliczenia ilościowo-wartościowe służyły tylko zapłacie częściowej na podstawie wystawianych w toku realizacji kontraktu przejściowych świadectw płatności, nie zaś rozliczeniu końcowemu. Zdaniem sądu I instancji użyte w umowie i warunkach kontraktu określenie „kwota kontraktowa” jest tożsame z ustaleniem wynagrodzenia ryczałtowego. W szerokich rozważaniach opartych na treści umowy łączącej strony i warunków kontraktu sąd uzasadnił, dlaczego uznał umówione przez strony wynagrodzenie za ryczałtowe. W konsekwencji dochodzona w pozwie kwota 1.435.211,18 zł okazała się zasadnym roszczeniem powoda, gdyż stanowi różnicę pomiędzy kwotami zapłaconymi na podstawie dokonywanych rozliczeń w oparciu o obmiary robót, a umówionym i zmodyfikowanym następnie aneksem do umowy wynagrodzeniem ryczałtowym.

Sąd I instancji wskazał także, że uznał za zasadne także roszczenie o zapłatę kwoty 1.737.619,98 zł. W szczególności termin realizacji robót nie został dochowany z przyczyn leżących po stronie pozwanej, a okoliczności powodujące opóźnienie w terminowej realizacji robót objęte były ustalonym w warunkach kontraktu ryzykiem zamawiającego. Zdaniem sądu I instancji ryzyko to nigdy między stronami nie było sporne, a sporną było tylko, czy z tego tytułu należy się wykonawcy dodatkowa płatność.

Apelacje od powyższego wyroku złożyła strona pozwana, zaskarżając go w całości. Zaskarżonemu wyrokowi strona pozwana zarzuciła:

- w odniesieniu do orzeczenia o obu roszczeniach objętych zaskarżonym wyrokiem (punkt 1 i 2 wyroku) brak rozpoznania istoty sprawy poprzez pominięcie oceny merytorycznych zarzutów pozwanego dotyczących braku skutecznego uchylenia się od złożonego przez powoda oświadczenia woli z dnia 13 lutego 2013 roku, w którym to wskazywał, że należne Firmie (...) S.A. wynagrodzenie to kwota wynikająca z końcowego świadectwa płatności, wystawionego w dniu 13 lutego 2014 roku i oświadczył, że kwota 2.049.442,18 zł (kwota uznana i zapłacona przez pozwaną) stanowi całkowite zobowiązanie zamawiającego (pozwanej) wobec wykonawcy (powoda);

- w odniesieniu do roszczenia o zapłatę 1.435.211,18 zł (objętego punktem 1 zaskarżonego wyroku):

- naruszenie przepisów postępowania, a to art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnej oceny materiału dowodowego, poprzez dokonanie oceny wybiórczej, tj. pomijającej w ocenie ten materiał dowodowy, który jest sprzeczny z koncepcją sądu w zakresie ustalenia stanu faktycznego, a także poprzez błędna, sprzeczną z zasadami logiki i doświadczenia życiowego ocenę materiału dowodowego, co doprowadziło do błędnego uznania, że umówione wynagrodzenie miało charakter ryczałtowy;

- naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. poprzez brak odniesienia się w uzasadnieniu wyroku przez sąd do dowodów, które zostały pominięte w ocenie, a w szczególności brak oceny zastosowania przez pozwaną klauzuli(...)warunków kontraktowych, na podstawie której pozwana, korzystając z przyznanego uprawnienia, wyjaśniła wątpliwości powołując się na klauzulę (...) warunków kontraktowych, tj. wskazała na kosztorysowy (obmiarowy) charakter wynagrodzenia;

- naruszenie art. 65 § 1 i 2 k.c. poprzez dokonanie błędnej wykładni oświadczeń woli stron złożonych przy zawarciu umowy, z pominięciem kontekstu sytuacyjnego oraz reguł kombinowanej wykładni woli stron i przyjęcie, że zgodnym zamiarem stron było ustalenie wynagrodzenia ryczałtowego, podczas gdy z okoliczności wynikało, że zamiarem tym było ustalenie wynagrodzenia obmiarowego;

- naruszenie art. 38 ustawy Prawo zamówień publicznych poprzez brak jego zastosowania i uznanie, że treść SIWZ oraz wyjaśnień udzielanych na pytania wykonawcy nie kształtuje stosunku kontraktowego, pomimo że procedura wyjaśniania SIWZ jest uregulowana ustawowo;

- w odniesieniu do roszczenia o zapłatę 1.737.619,98 zł (punkt 2 wyroku):

- brak rozpoznania istoty sprawy przez pominięcie oceny merytorycznych zarzutów pozwanego dotyczących braku zgłoszenia przez powoda roszczenia dotyczącego zapłaty odszkodowania za przedłużenie czasu na ukończenie zgodnie z klauzulą (...) warunków kontraktowych, co skutkowało wygaśnięciem roszczenia dochodzonego przez powoda;

- naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnej oceny materiału dowodowego i dokonanie oceny wybiórczej, tj. pomijającej w ocenie ten materiał dowodowy, który sprzeczny jest z koncepcją sądu w zakresie ustalenia stanu faktycznego oraz przez błędną i sprzeczną z zasadami logiki i doświadczenia życiowego ocenę materiału dowodowego co do przyczyn opóźnienia w realizacji prac;

- naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. poprzez brak odniesienia się w uzasadnieniu do zarzutu zgłoszonego przez pozwaną w zakresie braku zgłoszenia przez powoda roszczenia w terminie wynikającym z klauzuli (...) warunków kontraktowych, co skutkowało wygaśnięciem roszczenia dochodzonego przez powoda, a także brak wskazania podstawy prawnej uznania co do zasady punktu 2 wyroku;

- naruszenie art. 318 § 1 k.p.c. poprzez wydanie wyroku uznającego roszczenie za usprawiedliwione w zasadzie – pomimo braku zaistnienia przesłanek i braku wykazania poniesienia szkody przez powoda;

- naruszenie art. 471 k.c. poprzez przyjęcie roszczenia za usprawiedliwione co do zasady, pomimo braku wykazania szkody przez powoda, a także przyjęcie zasadności roszczenia odszkodowawczego pomimo zawarcia aneksów przesuwających termin wykonania – co oznacza, że roboty nie były wykonywane poza przyjętymi przez strony terminami;

- błędne ustalenie faktyczne, że powstała szkoda zawiniona przez pozwanego, a nie był to fakt obciążający powoda.

W konkluzji strona pozwana wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Krakowie do ponownego rozpoznania ewentualnie o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Strona powodowa wnosiła o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Przed przystąpieniem do rozważań dotyczących apelacji zauważyć trzeba, że zaskarżony wyrok, jakkolwiek określony jako częściowy, w istocie jest wyrokiem zarówno częściowym w rozumieniu art. 317 § 1 k.p.c., jak i wyrokiem wstępnym w rozumieniu art. 318 § 1 k.p.c. Wyrok ten definitywnie rozstrzyga tylko jednym z dwóch dochodzonych pozwem roszczeń, a to o roszczeniu o zapłatę kwoty 1.435.211,16 zł jako pozostającej do zapłaty części umówionego wynagrodzenia. Pozostawiając nierozstrzygniętą definitywnie kwestię drugiego roszczenia jest wyrokiem częściowym. Co do drugiego z dochodzonych roszczeń, a to o zapłatę kwoty 1.737.619,98 zł, jest wprawdzie sformułowany w sposób sugerujący, że roszczenie to jest zasadne także co do wysokości wskazanej w pozwie – stwierdzając, że roszczenie jest usprawiedliwione co do zasady wyrok wskazuje kwotę tego roszczenia – jednakże niewątpliwie jest to uchybienie dotyczące redakcji wyroku, a rzeczywistą intencją sądu było przesądzenie, że usprawiedliwionym co do zasady jest roszczenie o odszkodowanie z tytułu przedłużenia czasu wykonywania prac objętych umową stron. Zatem w tej części jest to wyrok wstępny.

Apelacja strony pozwanej jest zasadna. W szczególności trafnie apelacja odwołuje się do oświadczeń woli powodowej spółki złożonego w celu uzyskania końcowego świadectwa płatności, wywodząc stąd skutki w postaci wygaśnięcia ewentualnych dalszych roszczeń wykonawcy z przedmiotowej umowy. Uzasadniając ten zarzut strona pozwana powołuje postanowienia klauzuli (...) warunków kontraktu dotyczące uzyskania końcowego świadectwa płatności, wymaganych w tym celu oświadczeń i skutków prawnych ich złożenia. Jakkolwiek sąd I instancji w swych ustaleniach faktycznych powołuje fakty związane ze złożeniem przez stronę powodową oświadczeń mających na celu uzyskanie końcowego świadectwa płatności, to nie ustala treści warunków kontraktu dotyczących tej procedury. W tym zakresie ustalenia faktyczne poczynione przez tamtejszy sąd wymagają uzupełnienia, jako że chodzi o okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia, a wynikające z dowodów przez tamten sąd przeprowadzonych. Jednocześnie Sąd Apelacyjny, z uwagi na kluczowy charakter tych postanowień warunków kontraktu i oświadczeń składanych w związku z ich realizacją, które przesądzają definitywnie o rozstrzygnięciu sprawy, ogranicza ustalenia faktyczne do dotyczących tych tylko okoliczności, pomijając pozostałe fakty ustalone przez sąd I instancji, jako nieistotne dla rozstrzygnięcia (art. 227 k.p.c.). W związku z powyższym bezprzedmiotowe były też wnioski dowodowe zgłoszone w apelacji i zostały one oddalone. W odniesieniu do roszczenia odszkodowawczego Sąd Apelacyjny uzupełnia też ustalenia faktyczne o postanowienia warunków kontraktu dotyczące koniecznej procedury dla otrzymania dodatkowych płatności oraz okoliczności dotyczące kwestii dochowania przez stronę powodową tych warunków.

Sąd Apelacyjny aprobuje ustalenia faktyczne sądu I instancji dotyczące okoliczności i faktu zawarcia umowy, treści umowy i warunków kontraktu oraz zmieniających umowę aneksów. Okoliczności te znajdują podstawy w dokumentach zgromadzonych w sprawie, powołanych przez sąd I instancji. Wymagają one jednak uzupełnienia w wyżej wskazanym zakresie. W szczególności Sąd Apelacyjny w odniesieniu do tej kwestii ustala, co następuje:

Klauzula (...)warunków kontraktu normowała zagadnienia dotyczące kwoty kontraktowej i zapłaty. Stosownie do subklauzuli (...)w ciągu 7 dni od otrzymania świadectwa wykonania wykonawca był zobowiązany do przedłożenia inżynierowi kontraktu wstępnej wersji projektu oświadczenia końcowego, wraz z dokumentami stanowiącymi jego podstawę, wykazującego szczegółowo, w postaci zatwierdzonej przez inżyniera, wartość całej pracy wykonanej zgodnie z kontraktem oraz wszelkie dalsze sumy, które wykonawca uważa za sobie należne na podstawie kontraktu lub z innego tytułu. Subklauzula ta regulowała też procedurę uzgodnienie przez wykonawcę i inżyniera kontraktu „Rozliczenia Ostatecznego” w przypadku wystąpienia rozbieżności i złożenia w terminie 14 dni projektu „Oświadczenia końcowego”, a w wypadku sporu pomiędzy wykonawcą i inżynierem kontraktu wystawienie przez inżyniera kontraktu „Przejściowego Świadectwa Płatności” na część uzgodnioną i „Oświadczenia Końcowego” po rozstrzygnięciu sporu w sposób przewidziany warunkami kontraktu. Stosownie do subklauzuli (...)wraz z „Rozliczeniem Ostatecznym” wykonawca był obowiązany przełożyć pisemne zwolnienie ze zobowiązań potwierdzające, że suma ogólna „Rozliczenia Ostatecznego” odpowiada pełnemu i ostatecznemu uregulowaniu wszelkich należności pieniężnych dla wykonawcy, według kontraktu lub w związku z nim. Z kolei subklauzula (...)stanowiła, że po otrzymaniu „Oświadczenia Końcowego” (Rozliczenia Ostatecznego) i pisemnego zwolnienia ze zobowiązań zgodnie z subklauzulą (...)i (...), inżynier kontraktu wystawi zamawiającemu „Końcowe Świadectwo Płatności”, które będzie podawać kwotę, która ostatecznie jest należna oraz saldo, jeżeli jest należne. Subklauzula (...)stanowiła natomiast, że zamawiający nie będzie odpowiedzialny wobec wykonawcy za żadną sprawę lub rzecz powstałe na mocy kontraktu lub w związku z nim, lub w związku z realizacją robót, z wyjątkiem sytuacji, gdy wykonawca w tym celu wyraźnie włączy jakąś kwotę do „Oświadczenia Końcowego”, a także do „Rozliczenia Końcowego” opisanego w subklauzuli (...).

Dowód: Warunki kontraktu k. 126-127

Z kolei subklauzula (...) stanowiła, że w przypadku, gdy wykonawca uważa się za uprawnionego do jakiegokolwiek przedłużenia czasu na ukończenie i/lub jakiejkolwiek dodatkowej płatności, na podstawie jakichkolwiek klauzul tych warunków lub z innego tytułu związanego z kontraktem, to wykonawca skieruje do zamawiającego powiadomienie, opisujące wydarzenie lub okoliczność powodująca roszczenie. Powiadomienie to miało zostać dane nie później niż 28 dni po tym, kiedy wykonawca dowiedział się lub powinien się dowiedzieć o tym wydarzeniu lub okoliczności, a brak powiadomienie o roszczeniu w tym okresie powoduje, że wykonawca nie będzie uprawniony do przedłużenia czasu lub dodatkowej płatności, a zamawiający będzie zwolniony od odpowiedzialności związanej z tym roszczeniem. W dalszej treści subklauzula ta regulowała termin i sposób zgłaszania roszczeń.

Dowód: Warunki kontraktu k. 133-134

W dniu 13 lutego 2014 r. wykonawca złożył zamawiającemu „Wystąpienie o końcowe Świadectwo Płatności”, a następnie w tym samym dniu korektę tego wystąpienia. W wystąpieniu tym, odwołując się do subklauzul (...)i (...)warunków kontraktu, wykonawca podał, że przysługują mu następujące kwoty: z tytułu rozliczenia wykonanych robót zgodnie z kontraktem, włącznie z kwotami wykazanymi i należnymi za ostatni miesiąc robot budowlanych 2.049.442,18 zł, z tytułu wszelkich dalszych należności, które wykonawca uważa za należne zgodnie z kontraktem lub z innego tytułu 409.421,47 zł. Jednocześnie, odwołując się do spełnienia warunku klauzuli (...)wykonawca oświadczył, że suma wskazanych w tym wystąpieniu kwot stanowi całkowite zobowiązanie zamawiającego wobec wykonawcy z tytułu wystąpień wykonawcy o Przejściowe i Końcowe Świadectwo Płatności na mocy klauzuli (...) oraz że zobowiązanie to wygaśnie w momencie dokonania zapłaty na mocy klauzuli (...). W odniesieniu do drugiej z wymienionych kwot podał, że wynika ona z nieujęcia w rozliczeniu dokonanym przez zamawiającego odcinków sieci kanalizacyjnej w świetle studni oraz że zastrzega, że przysługuje mu prawo do dalszego procedowania sprawy w trybie klauzuli (...), a zobowiązania te mogą być uznane za zwolnione po ostatecznym rozstrzygnięciu sporu i na jego mocy.

Dowód: Wystąpienie o Końcowe Świadectwo Płatności k. 381-385 i Wystąpienie wykonawcy ws. Korekty wniosku k. 385)

Na tej podstawie w tym samym dniu inżynier kontraktu wystawił (...) stwierdzające, że całkowita wartość kontraktu wynosi 16.839.297,64 zł netto, całkowita wartość wykonanych prac wynosi 15.672.459,28 zł, wartość prac zafakturowanych do okresu rozliczeniowego wynosi 13.623.017,10 zł, wartość prac wykonanych w okresie rozliczeniowym wynosi 2.049.442,18 zł i tyle też wynosi całkowita kwota do zapłacenia. Dokument ten został podpisany ze strony wykonawcy przez kierownika budowy, który stosownie do subklauzul (...) i (...) warunków kontraktu jest przedstawicielem wykonawcy wyposażonym we wszystkie kompetencje konieczne do działania w imieniu wykonawcy.

Dowód: Końcowe świadectwo płatności k. 162, Warunki kontraktu k. 96 i 107-108

Ujęta w Końcowym świadectwie płatności kwota 2.049.442,18 zł została zapłacona przez zamawiającego wykonawcy.

Okoliczność bezsporna

Rozważając znaczenie wyżej opisanych oświadczeń woli wykonawcy w świetle warunków kontraktu zauważyć trzeba, że subklauzula (...)przewidywała złożenie przez wykonawcę wstępnej wersji „Oświadczenia końcowego”, która podlegała uzgodnieniu z inżynierem kontraktu i po tym uzgodnieniu stawała się „Oświadczeniem końcowym” będącym „Rozliczeniem ostatecznym”. To z tym właśnie „Rozliczeniem ostatecznym”, zgodnie z subklauzulą (...)wykonawca był zobowiązany przedłożyć pisemne zwolnienie ze zobowiązań potwierdzające, że suma ogólna „Rozliczenia ostatecznego” odpowiada pełnemu i ostatecznemu uregulowaniu wszystkich należności pieniężnych wykonawcy. Złożone przez wykonawcę w dniu 13 lutego 2014 r. wystąpienie o końcowe świadectwo płatności wprawdzie nie było zatytułowane „Oświadczenie końcowe” ani „Rozliczenie ostateczne”, niemniej niewątpliwie zostało uzgodnione z inżynierem kontraktu, na co wskazuje chociażby dokonana w tym samym dniu przez wykonawcę jego korekta, oraz zawierało wymagane przez subklauzulę (...)oświadczenie, że suma kwot z tego wystąpienia stanowi całkowite zobowiązanie zamawiającego wobec wykonawcy i że zobowiązanie to wygaśnie w momencie zapłaty. Co więcej, wskazywało ono także na kwotę sporną, a zatem co do której nie doszło do skutecznego uzgodnienia z inżynierem kontraktu i powoływało, że co do tej należności zostanie wszczęta przewidziana warunkami kontraktu procedura rozstrzygnięcia sporu. Taka treść tego oświadczenia pozwala wiązać z nim skutek w postaci wygaśnięcia z chwilą zapłaty kwoty tam wskazanej wszelkich roszczeń wykonawcy do zamawiającego, poza wskazanym roszczeniem spornym. To sporne roszczenie dotyczące rozliczenia wynikającego z obmiaru odcinków sieci kanalizacyjnej w świetle studni nie jest przedmiotem niniejszego procesu. Tylko takie też Oświadczenie końcowe mogło stanowić podstawę do wystawienia Końcowego świadectwa płatności. Skoro w tym samym dniu Końcowe świadectwo płatności zostało wystawione i podpisane przez kierownika budowy, który zgodnie z warunkami kontraktu był przedstawicielem wykonawcy wyposażonym we wszystkie kompetencje konieczne do działania w imieniu wykonawcy, nie budzi wątpliwości, że wolą wykonawcy było, ażeby oświadczenie złożone przez niego w dniu 13 lutego 2014 r. miało moc Rozliczenia ostatecznego. W konsekwencji oświadczenia składane w tym przedmiocie przez wykonawcę później, a to oświadczenie z dnia 6 marca 2014 r. zatytułowane „Oświadczenie końcowe” (z którego nota bene wynika uprzednie otrzymanie zapłaty kwoty 2.049.442,18 zł wynikającej z „Końcowego świadectwa płatności”), jak i oświadczenie z dnia 1 sierpnia 2014 r. zatytułowane „Rozliczenie ostateczne” nie doprowadziły do zniweczenia skutku prawnego w postaci wygaśnięcia wszelkich nieujętych w oświadczeniu z dnia 13 lutego 2014 r. roszczeń pieniężnych z kontraktu lub w związku z nim. Zauważyć przy tym trzeba, że powód nie powoływał w toku procesu, że jego oświadczenie z dnia 13 lutego 2014 r. dotknięte było jakąkolwiek wadą oświadczenia woli, jak też nie powoływał żadnych dowodów dla wykazania takiej okoliczności.

Powyższe przesądza o bezzasadności roszczeń dochodzonych w niniejszej sprawie, tak części wynagrodzenia, jak i roszczeń z tytułu skutków opóźnienia w realizacji prac, którego przyczyny, według twierdzeń powoda, leżały po stronie zamawiającego. Co do dochodzonego wynagrodzenia czyni też bezprzedmiotowym rozważanie, czy strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, czy tez kosztorysowe. Sąd Apelacyjny zauważa tylko, że kwestia ta nie jest oczywista. treść umowy i warunków kontraktu zdaje się przemawiać raczej za wynagrodzeniem ryczałtowym, jakkolwiek można w tych dokumentach znaleźć także argumenty przeciwne, natomiast praktyka stron przy wykonywaniu kontraktu dostarcza istotnych argumentów za wynagrodzeniem kosztorysowym.

Odnośnie roszczenia o zapłatę kwoty 1.737.619,98 zł, mającej stanowić dodatkową płatność wynikającą z przedłużenia czasu wykonania robót z przyczyn leżących po stronie zamawiającego, dodatkowo trzeba wskazać, że realizacja takiego roszczenia uzależniona była od zgłoszenia zamawiającemu dodatkowej płatności w trybie przewidzianym przez subklauzulę 20.1 warunków kontraktu, a zatem w terminie 28 dni po tym, kiedy wykonawca dowiedział się lub powinien dowiedzieć o tym wydarzeniu lub okoliczności, zaś brak powiadomienia zamawiającego w tym terminie powodował zwolnienie zamawiającego z odpowiedzialności. Powód nie twierdził, że wymaganego powiadomienia o dodatkowej płatności z tego tytułu dokonał w terminie z warunków kontraktu wynikającym, zaś pozwany twierdził, że takie powiadomienie nie miało miejsca. Nie budzi też wątpliwości, że okoliczności powodujące konieczność przedłużenia czasu realizacji robót były znane przed zawarciem aneksów nr (...) z dnia 15 kwietnia 2013 r. i nr (...) z dnia 14 sierpnia 2013 r. do umowy, którymi przedłużano termin ukończenia robót najpierw na 30 września 2013 r., a następnie na 30 listopada 2013 r. Sąd Apelacyjny zauważa przy tym, że umowne przedłużenie czasu wykonania robot, bez jednoczesnej regulacji skutków finansowych z tym związanych lub chociażby uczynienia stosownego zastrzeżenia dotyczącego tej kwestii, powoduje uznanie, że prace zostały zrealizowane w umownym terminie, a zatem, niezależnie od zapisu subklauzuli (...)warunków kontraktu, nie powstają żadne roszczenia z tego tytułu.

Powód, mając świadomość niedochowania wymogów określonych w subklauzuli 20.1 warunków kontraktu, już w pozwie, a następnie w odpowiedzi na apelację kwestionował dopuszczalność zastrzeżenia w tej subklauzuli zawartego, a to ustanowienia terminu zgłoszenia roszczenia pod rygorem utraty uprawnienia. Wskazywał przy tym, że zapis tej subklauzuli jest recepcją zapisu warunków kontraktowych (...), które nie są aktem prawa międzynarodowego, ale wzorcem umownym, zaś prawo polskie nie dopuszcza umownego ustanawiania terminów zawitych. Wskazana subklauzula byłaby zatem sprzeczna z prawem, a w konsekwencji nieważna. Sąd Apelacyjny tego poglądu nie podziela. W doktrynie prawa, a niekiedy i w orzecznictwie formułowane są poglądy o niedopuszczalności ustanawiania lub modyfikowania terminów zawitych wolą stron, a rozumowanie zwolenników tych poglądów opiera się przede wszystkim na stosowaniu przez analogię przepisu art. 119 k.c. Jednakże dostrzec trzeba także bardzo mocne argumenty przeciwników takiego zakazu. W szczególności zauważyć trzeba, że terminy zawite mają niejednolity charakter. Z reguły dzieli się je na terminy sądowe i pozasądowe, względnie na terminy do sądowego dochodzenia roszczeń, terminy do wykonania praw kształtujących oraz terminy do podjęcia pozasądowej czynności zmierzającej do zachowania prawa. O ile w odniesieniu do terminów do sądowego dochodzenia roszczeń, z uwagi na ich podobieństwo do terminów przedawnienia, zgodzić się należy, że nie jest dopuszczalne ich ustanawianie i kształtowanie wolą stron, o tyle nie ma przeszkód, aby w ramach swobody umów ustanowionej przepisem art. 353 ^{( 1)} k.c. strony umownie ustanowiły konieczność dokonania określonych aktów staranności w postaci zawiadomienia drugiej strony o okolicznościach powodujących powstanie roszczenia lub rozszerzających jego zakres, pod rygorem utraty uprawnienia. Chodzi tu o umowny termin notyfikacyjny o charakterze zbliżonym do ustawowego terminu z art. 563 § 1 k.c. Sąd Najwyższy wypowiadał się za dopuszczalnością ustanawiania umownych terminów zawitych sensu stricto, których niezachowanie powoduje utratę określonych uprawnień (por. wyroki z 30 czerwca 1980 r. I CR 206/80, z dnia 3 lutego 2011 r. I CSK 282/10). W ostatnim czasie Sąd Najwyższy odniósł się wprost do postanowienia klauzuli (...)wzorca umownego (...), stwierdzając w wyroku z dnia 23 marca 2017 r. V CSK 449/16 co następuje: „Przewidziany w klauzuli (...) wzorca umownego (...) termin do zawiadomienia zamawiającego przez wykonawcę o okolicznościach uzasadniających wynagrodzenie za roboty dodatkowe jest umownym terminem zawitym do dokonania umownego aktu staranności, pod rygorem utraty określonego uprawnienia. Dopuszczalność takiego zastrzeżenia umownego wynika z art. 353 ^{( 1)} k.c., który także stanowi podstawę badania skuteczności zastrzeżenia w odniesieniu do konkretnego roszczenia”. Sąd Apelacyjny w obecnym składzie pogląd ten podziela i zauważa, że brak podstaw do nieodniesienia go także do dodatkowych płatności związanych z przedłużeniem czasu trwania prac z przyczyn leżących po stronie zamawiającego.

Rozważania powyższe przesądzają bezzasadność roszczeń dochodzonych pozwem, a w konsekwencji oddalenie powództwa. Zauważyć przy tym trzeba, że w wypadku zaskarżenia wyroku wstępnego, stwierdzającego, że roszczenie jest usprawiedliwione co do zasady, skuteczne zakwestionowanie orzeczenia prowadzi do wydania przez sąd II instancji wyroku końcowego oddalającego powództwo. Taki musi być skutek przesądzenia, że roszczenie co do zasady nie jest usprawiedliwione. Zatem, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., należało zmienić zaskarżony wyrok oddalając powództwo w całości.

O kosztach postępowania przed sądem I instancji orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. zasądzając od powoda, jako strony przegrywającej sprawę, na rzecz strony pozwanej kwotę odpowiadającą wynagrodzeniu pełnomocnika będącego radcą prawnym ustalonemu w stawce minimalnej określonej przez przepisy § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych w brzmieniu obowiązującym w dacie wniesienia wszczęcia postępowania, które to wynagrodzenie powiększono o kwotę 17 zł opłaty skarbowej od złożenia dokumentu pełnomocnictwa.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. Od powoda, jako strony przegrywającej sprawę, na rzecz strony pozwanej zasądzono sumę następujących kwot: 15.000 zł odpowiadającą wynagrodzeniu pełnomocnika będącego radcą prawnym ustalonemu w stawce minimalnej określonej przez przepisy § 2 pkt 8 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych w brzmieniu obowiązującym w dacie wniesienia apelacji, przy uwzględnieniu, że w pierwszej instancji nie prowadził sprawy ten sam pełnomocnik, 17 zł opłaty skarbowej od złożonego dokumentu pełnomocnictwa i 100.000 zł opłaty od apelacji uiszczonej przez stronę pozwaną.

SSA Barbara Górzanowska SSA Andrzej Struzik SSA Teresa Rak