Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 13 kwietnia 2018 roku

Sąd Okręgowy w Koszalinie VII Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie następującym:

Przewodniczący: sędzia SO Tadeusz Szkudlarek (spr.)

Sędziowie: SO Wiesława Stawczyk, SO Dariusz Jarząbek

Protokolant: Katarzyna Greguła

po rozpoznaniu w dniu 10 kwietnia 2018 roku w Koszalinie

na rozprawie

sprawy z wniosku Zakładu (...) sp. z o. o. w W.

z udziałem I. B.

o zasiedzenie służebności gruntowej

na skutek apelacji wnioskodawcy

od wyroku Sądu Rejonowego w Wałczu

z dnia 22 sierpnia 2017 roku, sygn. akt I Ns 545/14

p o s t a n a w i a :

I.  zmienić zaskarżone postanowienie w punktach 1 i 2 (pierwszym i drugim) przez nadanie im następującej treści:

1.  stwierdzić, że wnioskodawca Zakład (...) spółka z o.o. w W. z dniem 20 kwietnia 2011 roku nabył przez zasiedzenie służebność przesyłu na nieruchomości położonej przy ul. (...) w W. w postaci działki nr (...), dla której Sąd Rejonowy w Wałczu prowadzi księgę wieczystą (...), która to służebność przedstawiona została graficznie na mapie w skali 1:500 sporządzonej 12 stycznia 2017 roku przez biegłego geodetę G. Ś. karta 222 akt sprawy (będącej załącznikiem do jego opinii z tegoż dnia), a polega na prawie korzystania z nieruchomości obciążonej przez utrzymywanie, eksploatację, konserwowanie i naprawianie podziemnych przewodów kanalizacyjnych odprowadzających ścieki do oczyszczalni ścieków oraz przewodów kanalizacyjnych (jednego doprowadzającego ścieki do kanału DN-500, drugiego biegnącego obok przecinającego działkę kanału deszczowego, przewodów kanalizacyjnych DN-1000 odprowadzających ścieki do oczyszczalni ścieków oraz kanału sanitarnego KS-300 i kanału deszczowego KS-500);

2.  ustalić, że wnioskodawca i uczestniczka ponoszą koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie;

II.  ustalić, że wnioskodawca i uczestniczka ponoszą koszty postępowania apelacyjnego związane ze swoim udziałem w sprawie.

(-) W. Stawczyk (-) T. Szkudlarek (-) D. Jarząbek

Sygn. akt: VII Ca 761/17

UZASADNIENIE

Zakład (...) Spółka z o.o. w W. we wniosku z 20 marca 2014 r. domagał się stwierdzenia, że nabył przez zasiedzenie dwie służebności gruntowe obciążające nieruchomość w postaci działki nr (...) położonej przy ul. (...) w W.: jedną z dniem 15 sierpnia 1973 r. związana z trzema przewodami kanalizacyjnymi (1. odprowadzającym ścieki do oczyszczalni ścieków, 2. doprowadzającym ścieki do kanału DN-500 i biegnącym obok 3. kanałem deszczowym) i drugą z dniem 1 stycznia 1987 r. związaną z przewodem kanalizacyjnym DN -1000 odprowadzającym ścieki do oczyszczalni ścieków oraz z kanałem sanitarnym K-300 i kanałem deszczowym KS-500. Obie służebności polegają na prawie korzystania z nieruchomości obciążonej przez utrzymywanie na niej urządzeń wodociągowo-kanalizacyjnych i ich eksploatację z prawem wchodu i wjazdu w celu oględzin, konserwacji, napraw itp.

W uzasadnieniu wniosku spółka podała, że przewody kanalizacyjne związane z pierwszą z wymienionych służebności zostały zaznaczone na będącej w jej posiadaniu mapie z 15 sierpnia 1963 r., zaś przewody kanalizacyjne związane z drugą służebnością zostały wybudowane na przełomie lat 1975-1976, na co są dokumenty. Wnioskująca spółka, założona 15 maja 1998 r., powołała się też na sukcesję prawną po czterech swoich poprzednikach, zajmujących się kolejno od początku lat 60-ych XX wieku gospodarką wodno-ściekową na terenie miasta.

Uczestniczka postępowania I. B., od 2011 r. wieczysta użytkowniczka działki skarbowej nr (...), a od 2014 r. jej właścicielka, w odpowiedzi na wniosek Zakładu zażądała jego oddalenia, wysuwając szereg zarzutów, m.in.: brak przesłanek zasiedzenia, zmiana parametrów urządzeń kanalizacyjnych w przeciągu lat, rozpoczęcia posiadania w złej wierze, przy czym teoretycznie mógł to być dzień 27 maja 1990 r. (komunalizacja mienia państwowego) lub dzień 5 grudnia 1990 r. (moment uwłaszczenia przedsiębiorstw państwowych na zarządzanym przez nie mieniu skarbowym), brak dokumentu w formie notarialnej (art.245 § 2 k.c.) na przejęcie posiadania służebności, brak możliwości prawnej rozpoczęcia zasiadywania służebności przesyłu przed dniem 17 stycznia 2003 r., gdy Sąd Najwyższy wykreował służebność gruntową o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Ponadto uczestniczka postępowania zaprzeczyła temu, że urządzenia przesyłowe zostały wybudowane w datach wskazanych przez wnioskodawcę, że wobec nich wykonywane były czynności składające się na treść służebności przesyłu albo do nich podobne i że między kolejnymi przedsiębiorstwami przesyłowymi eksploatującymi sieć kanalizacyjną na terenie W. dochodziło do przeniesień posiadania służebności.

W piśmie procesowym z 10 grudnia 2014 r. wnioskodawca zmodyfikował żądanie w zakresie daty nabycia przez zasiedzenie obu służebności, wskazując na dzień 20 kwietnia 2011 r. (20 lat od powołania spółki gminnej pn. Zakład (...) Spółka z o.o. w W., w miejsce dotychczasowego zakładu budżetowego w ramach Urzędu Miejskiego w W.).

Sąd Rejonowy w Wałczu rozpoznał niniejszą sprawę i postanowieniem z dnia 22 sierpnia 2017 r. oddalił wniosek i zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki 257 zł kosztów postępowania.

Powyższe rozstrzygnięcie zostało oparte na następujących ustaleniach faktycznych [tu nieznacznie uzupełnionych]:

Nieruchomość położona w W. przy ul. (...) w postaci działki o obszarze 1,6010 ha, obecnie noszącej nr (...), od 1968 r. do dnia 26 maja 2014 r. stanowiła własność Skarbu Państwa. Z dniem 5 grudnia 19990 r. z mocy prawa – art.2 ust.1-3 ustawy z 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz.464) – dotychczasowy zarządca działki nr (...) przedsiębiorstwo państwowe pn. Przedsiębiorstwo (...) w P. stał się wieczystym użytkownikiem tej nieruchomości. Stwierdził to Wojewoda P. w deklaratoryjnej decyzji z 7 maja 1994 r. W księdze Wieczystej (...) od 1999 r. jako organ reprezentujący właściciela Skarb Państwa wpisany był Starosta (...). W dniu 22 grudnia 2011 r. prawo wieczystego użytkowania działki nr (...) nabyła I. B.. Decyzją z 8 maja 2014 r. Starosta (...) przekształcił prawo wieczystego użytkowania tej nieruchomości w prawo własności na rzecz I. B..

Pod powierzchnią gruntu działki nr (...) znajdują się urządzenia przesyłowe w postaci przewodów kanalizacyjnych doprowadzających ścieki do oczyszczalni ścieków i dwóch przewodów kanalizacyjnych, w tym jednego doprowadzającego ścieki do kanału DN-500 i drugiego zlokalizowanego obok przecinającego działkę kanału deszczowego oraz przewodu kanalizacyjnego DN-1000 doprowadzającego ścieki do oczyszczalni ścieków oraz kanału sanitarnego KS 300 i deszczowego KS 500. Przewody kanalizacyjne doprowadzające ścieki do oczyszczalni ścieków i dwa przewody kanalizacyjnych, w tym jeden doprowadzającego ścieki do kanału DN-500 i drugi zlokalizowany obok, istniały na nieruchomości już w okresie przedwojennym, a ich położenie udokumentowane jest od 1963 roku. Brak bliższych danych co do daty ich wybudowania. Przewód kanalizacyjny DN-1000, doprowadzający ścieki do oczyszczalni ścieków oraz kanał sanitarny KS 300 i deszczowy KS 500 posadowione były na przełomie lat1975-1976.

Jednostki organizacyjne zajmujące się gospodarką wodno-kanalizacyjną na obszarze miasta W.:

* co najmniej od początku lat 60-ych do 1975 r. Miejskie Przedsiębiorstwo (...) w W.;

* od 1975 r. do czerwca 1983 r. Wojewódzkie Przedsiębiorstwo (...) w P.;

* od czerwca 1983 r. do 3 kwietnia 1991 r. Wojewódzkie Przedsiębiorstwo (...) w P., w skład którego wchodził Zakład (...) w W. [to przedsiębiorstwo powstało z podziału poprzednio wymienionego przedsiębiorstwa ];

* od 20 kwietnia 1991 r. do 15 maja 1998 r. Zakład (...) mający status zakładu budżetowego Urzędu Miejskiego w W. [zarządzeniem Wojewody P. z 3 kwietnia 1991 r. dokonano komunalizacji mienia państwowego będącego w zarządzie Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa (...) w P., jego podziału i przekazania poszczególnych składników mienia właściwym jednostkom samorządu terytorialnego; Zakład (...) został utworzony na podstawie uchwały Rady Miejskiej w W. nr 1/80/91 z 20 kwietnia 1991 r. i wyposażony w majątek gminy w postaci m.in. 15 działek w obrębach geodezyjnych (...), (...), (...), (...)i (...)o łącznej powierzchni 13,5070 ha, budynków, urządzeń i przedmiotów ruchomych przynależnych do wymienionych nieruchomości ];

* od 15 maja 1998 r. do dziś Zakład (...) Spółka z o.o. w W. [założony przez Gminę Miejską w W. na podstawie art.9 ustawy z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej i art.68 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych; spółka powstała na bazie majątku komunalnego zakładu budżetowego pn. (...) w W. – przekazano jej sześć nieruchomości (w tym 6 działek przy ul. (...) i pl. (...) z budynkiem stacji uzdatniania wody, budynkiem energetycznym, budynkiem hali pomp IIº, budynkiem hydroforni, budynkiem administracyjnym i budynkiem socjalno-warsztatowym; działkę przy ul. (...) z budynkiem stacji uzdatniania wody; działkę przy ul. (...) z budynkiem ujęcia wody; dwie działki przy ul. (...) z budynkiem przepompowni ścieków P-II; działkę przy ul. (...) z budynkiem przepompowni ścieków P-III ), środki trwałe, przedmioty nietrwałe i urządzenia szczegółowo wymienione w wykazie – załączniku do uchwały (w tym wykazie są 248 pozycje, w tym zbiorniki wody czystej, zbiorniki podziemne, rurociągi, sieć wodociągowa z szeregiem konkretnych numerów ciągów, przyłącza wodociągowe, kanały sanitarne i deszczowe, kolektory studnie, ujęcia wody, drogi i chodniki; sterownia, przepompownie, sieć energetyczna, kotły i maszyny energetyczne, pompy, agregatory, dmuchawy różne maszyny i urządzenia, hydrofory, napowietrzacze wody, odmanganiacz itd. )].

Wnioskodawca i jego poprzednicy prawni korzystali z urządzeń umieszczonych w gruncie działki nr (...), od kilku lat należącej do uczestniczki I. B., przez przesyłanie ścieków do oczyszczalni, odbiór i przesyłanie deszczówki, przez wchód i wjazd na grunt w celu przeglądów, czyszczenie kanalizacji, dokonywania napraw, wymiany zużytych urządzeń na nowe. W latach 2010-2013 r. odbyło się gruntowane czyszczenie kanalizacji na działce nr (...), aby przygotować ją do renowacji oczyszczalni ścieków (świadek F. I. k.135). W 2013 r. zakończono budowę dodatkowych urządzeń kanalizacyjnych na działce nr (...) (k.148 pismo Starostwa W.). Te urządzenia nie są przedmiotem wniosku o zasiedzenie służebności.

I. B. pismem z 30 marca 2013 r. wezwała wnioskodawcę do udzielenia informacji o urządzeniach kanalizacyjnych znajdujących się w gruncie jej działki i o podjęcia rozmów w celu ustanowienia służebności przesyłu. Kolejne pismo uczestniczka wysłała do wnioskodawcy 15 lipca 2013 r. i jego skutkiem było zaproszenie na spotkanie negocjacyjne w dniu 19 sierpnia 2013 r. Wynik okazał się negatywny i rok później spółka wszczęła niniejsze postepowanie sądowe.

Po dokonaniu powyższych ustaleń Sąd Rejonowy stwierdził, że żądanie Zakładu nie zasługuje na uwzględnienie.

Sąd zaznaczył, że ustaleń faktycznych dokonał przede wszystkim na podstawie dokumentów znajdujących się w aktach sprawy, ale pomocne były także zeznania świadków i stron.

Według art.49 § 1 k.c., urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składanych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa. Stosownie do art.305 ¹ k.c. nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art.49 § 2 k.c., prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń (służebność przesyłu).

W myśl art.292 k.c. służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia, przy czym przepis o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie stosować tu należy odpowiednio. Należy mieć tutaj na uwadze, że pojęcie widocznego urządzenia obejmuje nie tylko urządzenia przesyłowe na powierzchni obciążonej nieruchomości w sposób umożliwiający stwierdzenie tego faktu przez każdego obserwatora, ale także podziemne urządzenia przesyłowe, na pierwszy rzut oka niewidoczne, o którym istnieniu właściciel nieruchomości obciążonej z łatwością może się dowiedzieć na podstawie konkretnych okoliczności, np. rozmieszczenia rurociągu na sąsiednich działkach, usytuowaniu na nich komory rewizyjnej czy możliwości zapoznania się z mapami dokumentującymi przebieg rurociągu (tak tez postanowienie SN z dnia 31 maja 2017 roku w sprawie V CSK 557/16). Przesłanki zasiedzenia służebności to posiadanie służebności, które w odróżnieniu od posiadania w zakresie służebności nie jest samoistne (art.172 § 1 k.c.), bo polega na faktycznym korzystaniu z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności (art.352 § 1 k.c.), a druga przesłanka to odpowiednio długie trwanie takiego stanu, zależne od dobrej bądź złej wiary posiadacza w momencie rozpoczęcia posiadania. Przy dobrej wierze posiadacza do zasiedzenia wystarczy okres 20 lat korzystania z cudzego gruntu, a przy złej wierze konieczny jest okres 30 lat.

(...) sąd przypomniał, że instytucja prawna służebności przesyłu nie jest nowością w polskim systemie prawa cywilnego, bo regulował ją przepis art.175 prawa rzeczowego z 1946 r. Ustawodawca, uchwalając 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, ograniczył się do ogólnej regulacji służebności gruntowych, bez określenia poszczególnych ich rodzajów, jeśli nie liczyć służebności drogi koniecznej. Służebność przesyłu została wprowadzona do kodeksu cywilnego z dniem 3 sierpnia 2008 r. (przepisy art.305 ¹ – art.304 ⁴ k.c.). Wszakże w orzecznictwie sądowym ugruntowany jest pogląd, że także przed dniem 3 sierpnia 2008 r. możliwe było ustanowienie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyła i – co za tym idzie – zasiedzenie takiej służebności (np. uchwała SN z 7 października 2008 r., III CZP 89/08). Ten pogląd po upływie 9 lat jest już ugruntowany w orzecznictwie.

Uczestniczka nie zaprzeczała temu, że wnioskodawca od maja 1998 r. korzysta ze znajdujących się na jej nieruchomości urządzeń kanalizacyjnych przez odprowadzanie ścieków i czyszczenie tych urządzeń co jakiś czas. Zatem od tego momentu wnioskodawcą można uznać za posiadacza służebności w zakresie przesyłu.

Co do tego wcześniejszego okresu, do 18 maja 1998 r., wnioskodawca nie przedstawił dowodów, z których wynikałoby, że jego poprzednicy prawni korzystali nieprzerwanie z urządzeń kanalizacyjnych (przesyłowych) znajdujących się w gruncie działki nr (...), obecnie należącej do uczestniczki. Chodzi tu o dowody na dokonywanie np. związanych z czyszczeniem tych urządzeń. Nie można przecież wykluczyć, że w jakimś okresie zaprzestano przesyłania ścieków przez te urządzenia. Brak bowiem danych dotyczących majątku przejętego przez wnioskodawcę w 1998 r. i wcześniej przez jego poprzedników prawnych. Brak jest jakiejkolwiek decyzji, protokołów przekazania, czy podobnego dokumentu dotyczącego korzystania z nieruchomości uczestniczki, sporządzonych z wnioskodawcą bądź z jego poprzednikami prawnymi. Wnioskodawca nie powołał się też na decyzję o wywłaszczenie, czy inny dokument umożliwiający jego poprzednikom prawnym korzystanie z nieruchomości. Jeśli chodzi o część z tych urządzeń w postaci przewodów kanalizacyjnych doprowadzających ścieki do oczyszczalni ścieków i dwóch przewodów kanalizacyjnych, w tym jednego doprowadzającego ścieki do kanału DN-500 i drugiego zlokalizowanego obok, przecinającego działkę kanału deszczowego, to ani wnioskodawca, ani któreś z przedsiębiorstw przesyłowych będących jego poprzednikiem prawnym, nie umieściło ich w gruncie działki nr (...), będącej do 2014 r. przedmiotem własności Skarbu Państwa. Przecież sam wnioskodawca wskazał, że część tych urządzeń została umieszczona w gruncie jeszcze przed drugą wojną światową. Brak przy tym danych wskazujących na ówczesnego właściciela tej nieruchomości. Dlatego też wnioskodawcę uznać należy za posiadacza służebności w złej wierze (tu (...) sąd powołał się na wyroki Sądu Najwyższego z 3 kwietnia 2009 r., II CSK 400/08, i z dnia 25 listopada 2008 r., II CSK 346/08). W konsekwencji tego sąd przyjął, że termin prowadzący do nabycia służebności przesyłu na działce nr (...) wynosi 30 lat (art.172 § 2 k.c.). Zdaniem sądu nie było dopuszczalne doliczenie okresu posiadania 1 lutego 1989 r., a to ze względu na obowiązującą do tego momentu zasadę jednolitej własności państwowej (art.7 Konstytucji PRL, a na gruncie prawa cywilnego przede wszystkim art.128 k.c. w starym brzmieniu). Do wymienionego dnia przedsiębiorstwa państwowe sprawowały jedynie zarząd nad przydzielonym mu mieniem państwowym. Taki zarząd nie był ograniczonym prawem rzeczowym, lecz w istocie dzierżeniem (art.338 k.c.). Dopiero zniesienie wspomnianej wyżej zasady otworzyło przedsiębiorstwom państwowym możliwość nabywania dla siebie własności i ograniczonych praw rzeczowych na cudzych nieruchomościach, w tym nieruchomościach Skarbu Państwa. W rezultacie tego przedsiębiorstwo państwowe, jeśli przed dniem 1 lutego 1989 r. wykonywało władztwo mogące prowadzić do zasiedzenia służebności gruntowej na gruntach cudzych [niepaństwowych], to skutki takiego władztwa następowały na rzecz jednolitego funduszu własności państwowej, a nie na rzecz tego przedsiębiorstwa. W judykaturze przyjęto, że skoro przedsiębiorstwa państwowego w okresie do 1 lutego 1989 r. nie można uznać za posiadacza, bo właściwym posiadaczem był Skarb Państwa, to niedopuszczalne jest zaliczanie „posiadania” (dzierżenia) przedsiębiorstwa państwowego wykonywanego przed tą datą do okresu posiadania po tym dniu potrzebnego do nabycia służebności przez następcę prawnego tego przedsiębiorstwa (wyrok Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2009 r., IV CSK 291/09). Biorąc te okoliczności pod uwagę, (...) sąd uznał, że bieg terminu zasiedzenia służebności na działce nr (...) najwcześniej mógłby się rozpocząć w dniu 1 lutego 1989 r., więc 30-letni okres prowadzący do zasiedzenia zakończyłby się dopiero w dniu 1 lutego 2019 r. i to przy założeniu, że wnioskodawca wykazał nieprzerwane korzystanie ze służebności w tym czasie przez niego i poprzedników prawnych.

Te wszystkie powody skłoniły (...) sąd do oddalenia wniosku o zasiedzenie służebności gruntowych.

Wnioskodawca wniósł apelację, w której postanowieniu z dnia 22 sierpnia 2017 r. postawił następujące zarzuty:

1. naruszenie prawa materialnego przez zastosowanie przepisu art.172 § 2 k.c. zamiast przepisu art.172 § 1 k.c., choć poprzednik prawny wnioskodawcy [w dniu 20 kwietnia 1991 r.] w dobrej wierze wszedł w posiadanie urządzeń przesyłowych na działce nr (...) w W.;

2. naruszenie niżej wymienionych przepisów kodeksu postępowania cywilnego:

a) art.231 przez bezpodstawne uznanie, że skoro wnioskodawca nie przedstawił dowodów na korzystanie z urządzeń kanalizacyjnych w granicach działki nr (...) w okresie do 15 maja 1998 r., to do tego momentu nie korzystał z tych urządzeń;

b) art.234 przez uznanie za obalone domniemania dobrej wiary płynącego z art.7 k.c., pomimo że uczestniczka nie przedstawiła dowodów na podważenie tego domniemania;

c) art.233 k.p.c. przez dokonanie dowolnej, a nie swobodnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego.

Wskazując na powyższe zarzuty, wnioskodawca zażądał zmiany zaskarżonego postanowienia przez stwierdzenie nabycia przezeń w drodze zasiedzenia z dniem 20 kwietnia 2011 r. służebności przesyłu związanej z przewodami kanalizacyjnymi [tu je wyliczył] znajdującymi się pod gruntem działki nr (...) w W., która to służebność polega na przesyle przez te urządzenia ścieków i wody deszczowej do oczyszczalni ścieków oraz na czynnościach konserwacyjnych, naprawczych i remontowych. Ponadto apelant wniósł o zasądzenie od uczestniczki na jego rzecz kosztów postępowania.

Uczestniczka postępowania w odpowiedzi na apelację wniosła o jej oddalenie i o zasądzenie od wnioskodawcy na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest w całości zasadna.

Wojewoda P. zarządzeniem nr (...) z 3 kwietnia 1991 r. dokonał podziału Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa (...) w P. w ten sposób, że: 1. na bazie(...) w P., warsztatów przy Zarządzie Przedsiębiorstwa oraz grupy wiertniczej utworzył przedsiębiorstwo usługowe, 2. pozostały majątek dzielonego Przedsiębiorstwa (...) przekazał jako mienie komunalne 22 gminom miejskim, w tym gminie W. – w trybie określonym przepisami ustawy z 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32,poz.191 ze zm.). W § 3 zarządzenia wojewody zawarte jest postanowienie, że gminy zadecydują o wyborze organizacyjno-prawnej formy prowadzenia działalności gospodarczej wykonywanej dotąd na ich terenie przez Wojewódzkie Przedsiębiorstwo (...) w P. [zob. to zarządzenie k.57-59]. Rada Miejska w W. w dniu 20 kwietnia 1991 r. podjęła uchwałę nr 1/80/91 w sprawie utworzenia Zakładu (...) z siedzibą w W. jako zakładu budżetowego. Dalsze postanowienia tej uchwały: § 2 Zakład zarządzać będzie majątkiem komunalnym wydzielonym z majątku Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa (...) w P. zarządzeniem Wojewody z 3 kwietnia 1991 r., § 3 Przedmiotem działalności zakładu jest eksploatacja urządzeń wodno-kanalizacyjnych na terenie miasta [zob. tę uchwałę k.55]. W późniejszej uchwale sprecyzowano to, w jaki majątek gminy miejskiej W. wyposaża się Zakład (...), wskazując oznaczone nieruchomości, budynki i urządzenia będące częściami składowymi i przynależnościami tych nieruchomości, a także przedmioty ruchome (k.56). Wprawdzie w tych uchwałach nie wymieniono urządzeń wodno-kanalizacyjnych usytuowanych na cudzych nieruchomościach, ale łączących się z urządzeniami na nieruchomościach gminnych przekazanych (...)(urządzeniami takimi jak ujęcia wody, zbiorniki, pompy, studnie, agregatory, przepompownie ścieków itd.). Było jednak oczywiste, że sieć wodociągowa i kanalizacyjna na cudzych gruntach w W. (wodociągi, przyłącza, kolektory, kanały ściekowe i deszczowe itd.) ma połączenie z urządzeniami na działkach gminnych przekazanych Zakładowi (...), skoro ten Zakład miał eksploatować urządzenia wodno-kanalizacyjne na terenie miasta. Zakład (...) przejął także urządzenia kanalizacyjne w granicach obecnej działki nr (...) przy ul. (...) (domniemanie faktyczne – art.231 k.p.c.). Z tych powodów nie można zgodzić się z Sądem Rejonowym. że nie ma dowodów na okoliczność eksploatacji urządzeń kanalizacyjnych na działce nr (...) przed 15 maja 1998 r., a więc przez poprzedników prawnych wnioskodawcy, bo taka teza kłóci się z faktem, że od kilku dziesiątków lat przez działkę nr (...) przechodzą urządzenia kanalizacyjne odprowadzające ścieki prawie z całego miasta do oczyszczalni ścieków (k.152 s.1 zeznania prezesa zarządu W. S. (2)). W ocenie Sądu Okręgowego najpewniejszą datą rozpoczęcia eksploatacji urządzeń wodno-kanalizacyjnych na terenie W. przez Zakład (...) jest dzień 20 kwietnia 1991 r. Za nieprzerwaną eksploatacją tej sieci od wymienionego dnia przez kolejne lata aż do dziś, z oczywistym pominięciem przerw technicznych czy wywołanych awariami, przemawia domniemanie ciągłości posiadania (art.340 k.c.). Takim domniemaniem prawnym sąd orzekający jest związany (art.234 k.c.). Z tego względu posiadacz nie jest obowiązany udowadniać ciągłości swego posiadania. Obowiązek taki spoczywa na tym, kto ciągłości posiadania zaprzecza. Uczestniczka temu nie sprostała, bo poza samym przeczeniem, dowodów na tę okoliczność nie przedstawiła.

Działka nr (...) należała do Skarbu Państwa, więc terminu początkowego biegu zasiedzenia służebności nie można było liczyć od dni wskazanych we wniosku, bo sprzeciwiała się temu zasada jednolitej własności państwowej obowiązująca do 1 lutego 1989 r. W tamtym czasie Wojewódzkie Przedsiębiorstwo (...) w P. było państwowe, majątek tego przedsiębiorstwa był państwowy, w tym urządzenia przesyłowe znajdujące się w gruncie obecnie oznaczonym jako działka nr (...) też z były państwowe. Z drugiej strony także owa działka byłą państwowa. Te okoliczności miały istotne znaczenie, bo służebności gruntowe ze swej istoty są prawami na rzeczy cudzej (są iura in re aliena), a nie na własnej. Z dniem 1 lutego 1989 r. wprowadzono zasadę rozdzielności własności państwowej oznaczającej, że odtąd własność państwowa może przysługiwać Skarbowi Państwa bądź innym państwowym osobom prawnym (art.128 § 1 k.c. w nowym brzmieniu obowiązującym od 1 lutego 1989 r. do 30 września 1990 r., a po jego uchyleniu przepis art.44 ^{( 1)} § 1 k.c. obowiązujący od 1 października 1990 r.). Wszakże zniesienie zasady jednolitej własności państwowej nie spowodowało automatycznie uwłaszczenia przedsiębiorstw państwowych na zarządzanym przez nie majątku państwowym. Nastąpiło to z dniem 5 grudnia 1990 r. z mocy prawa – art.2 ust.1-3 ustawy z 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz.464). Na początku lat 90-ych wojewodowie w całe Polsce wydali tysiące deklaratoryjnych decyzji uwłaszczeniowych na rzecz przedsiębiorstw państwowych (i innych państwowych osób prawnych). W takich decyzjach stwierdzano, że dane przedsiębiorstwo państwowe z mocy prawa stało się wieczystym użytkownikiem na okres do 5 grudnia 2089 r. nieruchomości państwowej, dotąd będącej przedmiotem jego zarządu, i nieodpłatnie nabywało własność znajdujących się na tej nieruchomości budynków i innych urządzeń. Tego typu decyzja została wydana na rzecz Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa (...) w P., dotychczasowego zarządcy działki w W. o obecnym numerze (...) (k.37-38 akt (...)). Podobna decyzja powinna być wydana przez Wojewodę P. odnośnie nieruchomości w W. zarządzanych przez istniejące do 3 kwietnia 1991 r. Wojewódzkie Przedsiębiorstwo (...) w P., chyba że wojewoda nie zdążył jej wydać, bo 3 kwietnia 1991 r. podzielił to przedsiębiorstwo, a jego majątek w W. od razu przekazał jako minie komunalne na rzecz gminy miejskiej W.. Przeszkodą, która uniemożliwia przyjęcie dnia 5 grudnia 1990 r. za początek biegu zasiedzenia służebności na działce nr (...), jest brak w aktach sprawy decyzji uwłaszczeniowej, zwłaszcza dotyczącej nieruchomości przy (...) w W. (Kw Nr (...)), gdzie jest siedziba wnioskodawcy, i trzech nieruchomości z przepompowniami ścieków (Kw Nr (...), (...) i (...)).

Na początku 1991 r. stan prawny i faktyczny nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw Nr (...) był taki: 1. grunt był przedmiotem własności Skarbu Państwa, a organem go reprezentującym był Kierownik Urzędu Rejonowego w W., i jednocześnie ów grunt znajdował się we wieczystym użytkowaniu Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa (...) w P., 2. stojący na gruncie budynek był przedmiotem własności tego przedsiębiorstwa, 3. znajdujące się pod powierzchnią gruntu urządzenia kanalizacyjne nie stanowiły części składowej nieruchomości, bo wchodziły w skład przedsiębiorstwa przesyłowego (art.49 § 1 k.c.), a ponadto z dniem 4 kwietnia 1991 r. stały się mieniem komunalnym gminy miejskiej W., której Zakład budżetowy pn. Zakład (...) z dniem 20 kwietnia 1991 r. przejął gospodarkę wodno-ściekową w W., 4. od 20 kwietnia 1991 r. Zakład (...) w imieniu miasta z działki o obecnym numerze (...) faktycznie korzysta w zakresie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu.

Powyższy stan należy ocenić pod kątem tego, czy rozpoczęciu posiadania przez gminę w zakresie wymienionej służebności towarzyszyła dobra czy zła wiara. Otóż, przez dobrą wiarę posiadacza należy rozumieć usprawiedliwione okolicznościami przekonanie danej osoby, że przysługuje jej prawo, które faktycznie wykonuje (zob. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z 7 maja 1971 r., I CR 302/71, opubl. w NP. 1973, nr 4, s.580; wyrok SN z 10 lipca 2013 r., V CSK 320/12, LEX nr 1391372, a także szereg innych). W przypadku posiadania służebności jego podstawą nie musi być akt notarialny, później uznany za nieważny, jak to jest przy zasiedzeniu własności nieruchomości, aby uznać dobrą wiarę. W niniejszej sprawie takie okoliczności usprawiedliwiające przekonanie posiadacza występują. Najważniejsza z nich: reprezentujący Skarb Państwa wojewoda przekazał gminie miejskiej W. zorganizowaną część przedsiębiorstwa państwowego ( (...) oddział), którego składnikiem były m.in. urządzenia przesyłowe położone na skarbowej działce nr (...). Wprawdzie organem reprezentującym Skarb Państwa w odniesieniu do tej nieruchomości był Kierownik Urzędu Rejonowego w W., ale przecież ten organ podlegał Wojewodzie P.. Z tego względu gmina nie miała powodu do uznania, że narusza zarówno prawo własności Skarbu Państwa, jak i prawo wieczystego użytkowania przysługujące przedsiębiorstwu państwowemu pn. Wojewódzkie Przedsiębiorstwo (...) w P..

Kolejna kwestia dotyczy widoczności urządzeń kanalizacyjnych na działce nr (...) (art.292 k.c.). Słusznie Sąd Rejonowy przyjął, że podziemne urządzenia przesyłowe spełniają przesłankę widoczności, jeżeli na powierzchni danej nieruchomości lub w jej pobliżu można dostrzec niektóre elementy urządzenia. W przypadku sieci gazowej byłyby to wystające nad powierzchnię gruntu węzły i zespoły zaworowo-spustowe, odpowietrzniki i słupki znacznikowe. Zaś w wypadku sieci wodociągowo-kanalizacyjnej są to widoczne studzienki, kratki ściekowe itp. Na mapach znajdujących się w aktach sprawy (k.63 i załączonych do opinii biegłego geodety k.170 oraz do jego opinii uzupełniającej k.222) został zaznaczony prostokąt o wymiarach 12,25 m x 9,25 m i dochodzący do niego pas o szerokości 3,75 m oznaczony słowem „droga”. Na prostokącie i pasie (drodze) napisano „tłuczeń” (k.62). Wewnątrz prostokąta zaznaczono trzy studzienki: pierwszą o średnicy podziemnej 2,5 m (z okrągłym wiekiem widocznym na powierzchni o średnicy 0,5 m), drugą o średnicy podziemnej 2,0 m (z kwadratowym wiekiem widocznym na powierzchni o boku 0,88 m) i trzecią z okrągłym wiekiem o średnicy 0,75 m widocznym na powierzchni. Te widoczne na gruncie elementy podziemnego urządzenia pozwalają uznać, że omawiana przesłanka zasiedzenia służebności została spełniona.

W dniu 15 maja 1998 r. posiadanie służebności gruntowej związanej z siecią kanalizacyjną na działce nr (...) zostało przeniesione z gminy miejskiej W. na nowo powstałą spółkę komunalną pn. Zakład (...) Spółka z o.o. w W.. Było to przejście posiadania w rozumieniu art.176 § 2 k.c. ( successio possessionis). Dowodem na takie przeniesienie jest kilka dokumentów; najważniejszy z nich to uchwała Rady Miejskiej w W. z 23 lutego 1998 r., w której wprost stwierdzono, że gmina wnosi so spółki zorganizowane mienie Zakładu (...) w W. w rozumieniu art.55 ¹ k.c. wraz z prawem własności gruntów i znajdujących się na nich budynków (dalej wymieniono poszczególne nieruchomości i budynki) [k.29]. Tu należy zauważyć, że do aportu obejmującego zorganizowaną całość lub część przedsiębiorstwa dopuszczalne jest stosowanie per analogiam przepisów wyznaczających treść czynności prawnych dotyczących przedsiębiorstwa (art.55 ² k.c.). To oznacza, że czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo lub jego zorganizowaną część obejmuje to wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa lub jego części, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej bądź z przepisów szczególnych (teza 2 postanowienia SN z 30 stycznia 2014 r., IV CSK 252/13, OSNC 2014/11/117 i LEX nr 1467210). Gdy czynność prawna obejmuje przedsiębiorstwo przesyłowe, to charakter służebności przesyłu i jego funkcjonalne powiązanie z działalnością przesyłową nakazują przyjąć, że dla przeniesienia takiej służebności wystarczające jest wykazanie przez nabywcę przymiotu przedsiębiorstwa przesyłowego i przejęcia całego lub zorganizowanej części dotychczasowego przedsiębiorstwa, przy czym czynności takie nie muszą indywidualnie określać przenoszonych indywidualnie określać przenoszonych służebności, względem których przedsiębiorstwo jest podmiotem władnącym (teza 1 postanowienia SN z 30 stycznia 2014 r. wymienionego w zdaniu poprzednim). Następstwem przekształcenia gminnego zakładu budżetowego prowadzącego gospodarkę wodno-ściekową na terenie miasta w komunalną spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i wyposażenie jej w majątek zakładu, która w ten sposób wstąpiła w prawa i obowiązki gminy w zakresie tej gospodarki, wszelkie prawa majątkowe i niemajątkowe, była sukcesja uniwersalna całkowita lub częściowa. Zakres tego następstwa oznacza także, że obejmuje wskazane ograniczone prawa rzeczowe bez względu na wiedzę dotychczasowego uprawnionego o ich istnieniu (postanowienie SN z 18 lipca 2014 r., IV CSK 619/13). W związku z tym dla wykazania wejścia urządzeń kanalizacyjnych i związanych z nią służebności na działce nr (...) do majątku powołanej przez gminę spółki nie było konieczne przedłożenie protokołów zdawczo-odbiorczych czy spisów, w którym tez składniki byłyby wymienione.

Kolejna kwestia, którą należy rozważyć, to prawna możliwość obciążenia służebnością przesyłu gruntu, na którym ustanowiono wieczyste użytkowanie. Zagadnienie nie jest nowe, ale zostało rozwiązane w odniesieniu do drogi koniecznej, która jest służebnością gruntową bardzo podobną do służebności przesyłu, będącej przecież odmianą służebności gruntowych. Oczywiste jest, bo reguluje to wprost przepis art.145 k.c., że ustanowienie drogi koniecznej możliwe jest na gruncie będącym przedmiotem własności na rzecz właściciela innej nieruchomości gruntowej. Dopuszczalne jest także ustanowienie służebności drugi koniecznej w odniesieniu do nieruchomości budynkowej (orzeczenie Sądu Najwyższego z 26 sierpnia 1980 r., III CR 258/80, OSNC 1981/7/128). W orzecznictwie już kilkadziesiąt lat temu wyrażono pogląd, że dopuszczalne jest ustanowienie drogi koniecznej na gruncie będącym przedmiotem wieczystego użytkowania (uchwała Sądu Najwyższego z 29 maja 1974 r., III CZP 21/74, OSNC 1975/4/55; zob. też inne orzeczenia tego Sądu; uchwałę z 22 października 1968 r., III CZP 98/68, OSNC 1969/11/188; postanowienie z 17 stycznia 1974 r., III CRN 316/73, OSNC 1974/11/197; uchwałę z 17 lipca 2007 r., III CZP 70/07). W judykaturze utrwalone jest też stanowisko, zaaprobowane przez doktrynę, że przepis art.145 k.c. o drodze koniecznej może być analogicznie stosowany ( analogia legis) jako podstawa ustanowienia służebności polegającej na przeprowadzeniu przez nieruchomość sąsiednią linii elektrycznej lub wodociągowej (orzeczenie Sądu Najwyższego: z 31 grudnia 1962 r., II CR 1006/62, OSPiKA 1964/5/91; z 3 czerwca 1965 r., III CO 34/65, OSPiKA 1967/3/58, OSNC 1966/7-8/109 i PUG 1966/1, s.27; z 30 sierpnia 1991 r., III CZP 73/91, OSNC 1992/4/53). Zakres pojęcia „grunty sąsiednie”, użytego w art.145 § 1 k.c., obejmuje przede wszystkim sytuację, w których nieruchomość władnąca i nieruchomość obciążona bezpośrednio stykają się ze sobą. Niekiedy taka interpretacja tego pojęcia będzie zbyt wąska. Wyrażono więc pogląd, że pojęcie „grunt sąsiedni” obejmuje nie tylko grunty pozostające w fizycznej styczności z nieruchomości, na potrzeby której służebność drogi koniecznej zostaje ustanowiona, lecz także grunty tak względem tej nieruchomości usytuowane, że zachodzi gospodarcza konieczność przeprowadzenia przez nie dojazdu do drogi publicznej lub do budynków gospodarczych (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 20 listopada 1981 r., III CRN 232/81, OSNC 1982/4/62; bardziej ostrożna wykładnia – orzeczenie tego Sądu z 21 grudnia 1971 r., III CRN 403/71, OSPiKA 1972/11/208). Szersza wykładania pojęcia „grunt sąsiedni” jest stosowana do instytucji służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu w odniesieniu do posiadania takiej służebności w okresie do 3 sierpnia 2008 r. Sytuacja w której droga konieczna przechodzi np. przez pięć nieruchomości i na końcu dochodzi do drogi publicznej, niewiele różni się od stanu, gdy służebność związana jest z kanalizacja ściekową i deszczową, która po przejściu kilkunastu nieruchomości na odcinku przykładowo 1 kilometra dochodzi do przepompowni ścieków (jak tu: z działki nr (...) w W. do jednej z trzech nieruchomości spółki, na której działa przepompownia). Zatem nieruchomość spółki z przepompownią ścieków można uznać za nieruchomość władnącą, zaś nieruchomość uczestniczki za nieruchomość obciążoną. Jedyna różnica w porównaniu z klasyczną służebnością jest taka, że służebność gruntowa o treści odpowiadającej służebności przesyłu powstaje na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego. W okresie do 3 sierpnia 2008 r. zasiadywana była służebność gruntowa o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Dopuszczalność takiej konstrukcji została ugruntowana w orzecznictwie sądowym co najmniej od dziewięciu lat. Od wymienionego dnia przedmiotem zasiedzenia była służebność przesyłu (art.305 ¹ i nast. k.c.), która jest odmianą służebności gruntowej. Cel i funkcja obu służebności są takie same, treść mają identyczną, a różni je tylko podstawa prawna. Dla pierwszej z nich jest to analogicznie stosowany przepis o drodze koniecznej art.145 k.c. ( analogia legis, czyli analogia z ustawy), dla drugiej przepisy art.305 ¹ i nast. k.c. Okresy posiadania obu służebności ulegają połączeniu.

Tu należy wyraźnie stwierdzić, że powstała z dniem 20 kwietnia 2011 r. służebność przesyłu od tego dnia zaczęła obciążać zarówno prawo własności Skarbu Państwa do działki nr (...), jak i prawo wieczystego użytkowania tegoż gruntu przysługujące I. B.. To stanowisko nie kłóci się z poglądem Sądu Najwyższego, że nie jest dopuszczalne zasiedzenie służebności przez właściciela nieruchomości – Skarb Państwa lub gminę – na prawie wieczystego użytkowania ustanowionego na tej nieruchomości (postanowienie SN z 14 października 2015 r., V CSK 5/15, OSNC 2016/9/109 i LEX nr 1358757), bo stan faktyczny w niniejszej sprawie jest inny, gdyż brak jest tożsamości osoby posiadacza służebności i właściciela gruntu.

Co do zarzucanego przez uczestnika braku prawnej możliwości rozpoczęcia zasiadywania służebności o treści służebności przesyłu przed jej wprowadzeniem należy odwołać się do orzecznictwa. Otóż Sąd Najwyższy od dawna ma ugruntowane stanowisko, że w okresie do 3 sierpnia 2008 r. możliwe było ustanowienie, a także zasiedzenie takiej służebności przez przedsiębiorcę przesyłowego (np. uchwała SN z 7 października 2008 r., III CZP 89/08, OSNC 2009/9/123; uzasadnienie postanowienia SN z 5 lipca 2012 r., IV CSK 606/11, LEX nr 1218193; uchwała SN z 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013/12/139). Takie stanowisko judykatury nie jest równoznaczne z wprowadzeniem nowego rodzaju służebności gruntowej. Praktyka ukształtowana orzeczeniami, których kilka przykładowo wyżej podano, miała charakter interpretacyjny. Celem i rezultatem tej praktyki było ustalenie treści norm prawnych – przepisów o służebnościach gruntowych – w odniesieniu do stanów faktycznych związanych z urządzeniami przesyłowymi. W ten sposób następowała rekonstrukcja, czyli odtworzenie treści norm prawnych wynikających z przepisów. Owo odtworzenie nie było tworzeniem prawa, zarezerwowanego dla legislatywy. Z perspektywy systemu prawa wprowadzenie art. 305 ¹ – art. 305 ⁴ k.c. oznaczało uszczegółowienie treści przepisów prawa i nie wiązało się z wprowadzeniem nowych norm prawnych, które znacząco odbiegałyby od norm obowiązujących już wcześniej w ramach ogólnej regulacji służebności gruntowych (np. uchwała SN z 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013/12/139, a także postanowienie SN z 26 czerwca 2013 r., II CSK 626/13, LEX nr 1341262).

Powyższe rozważania nie pozwalają uznać za słuszne zarzutów odnoszących się do naruszenia konstytucyjnych zasad ochrony własności, niedziałania prawa wstecz, zaufania obywateli do Państwa itd. Normatywne podstawy dla służebności gruntowej o treści służebności przesyłu istniały przed 3 sierpnia 2008 r., choć wówczas ta odmiana służebności gruntowej takiej nazwy nie nosiła, przynajmniej w języku prawnym, tj. języku aktów prawnych. Kwestionowanie tak dobrze uzasadnionego stanowiska judykatury przez uczestnika w niniejszej sprawie jest zajęciem jałowym.

Z wszystkich wyżej wymienionych względów Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone postanowienie i orzekł jak w punkcie I sentencji (art.386 § 1 w związku z art.518 zd.1 i art.13 § 2 k.p.c.).

O kosztach postępowania w obu instancjach orzeczono na zasadzie określonej w art.520 § 1 k.p.c. (punkt II sentencji).

(-) W. Stawczyk (-) T. Szkudlarek (-) D. Jarząbek