Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt VI ACa 1173/16

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 marca 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący – Sędzia SA Jacek Sadomski (spr.)

Sędziowie: SA Ryszard Sarnowicz

SA Ksenia Sobolewska - Filcek

Protokolant: sekr. sądowy Katarzyna Łopacińska

po rozpoznaniu w dniu 9 marca 2018r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) sp. z o.o. w P. (poprzednio (...) sp. z o. o. w P.) i (...) sp. z o. o. w P.

przeciwko Skarbowi (...)

o zapłatę

na skutek apelacji powodów

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 14 grudnia 2015 r., sygn. akt XXV C 567/15

I.  zmienia zaskarżony wyrok w całości w ten sposób, że:

a)  zasądza od Skarbu (...)na rzecz (...) sp. z o.o. w P. oraz na rzecz (...) sp. z o. o. w P. kwoty po 324 108,21 zł (trzysta dwadzieścia cztery tysiące sto osiem złotych dwadzieścia jeden groszy) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 25 lipca 2014r. do dnia zapłaty;

b)  zasądza od Skarbu (...) na rzecz (...) sp. z o.o. w P. oraz na rzecz (...) sp. z o. o. w P. kwoty po 19 805,50 zł (dziewiętnaście tysięcy osiemset pięć złotych pięćdziesiąt groszy) tytułem kosztów procesu;

II.  zasądza od Skarbu (...) na rzecz (...) sp. z o.o. w P. oraz na rzecz (...) sp. z o. o. w P. kwoty po 21 605,50 zł (dwadzieścia jeden tysięcy sześćset pięć złotych pięćdziesiąt groszy) tytułem zwrotu kosztów procesu w instancji apelacyjnej.

Sygn. akt VI ACa 1173/16

UZASADNIENIE

(...) Sp. z o.o. z siedzibą w P. (obecnie: (...) sp. z o.o. z siedzibą w P.) i (...) Sp. z o.o. z siedzibą w P., działający jako konsorcjum, wnieśli pozew przeciwko Skarbowi Państwa – (...) o zapłatę kwoty 648 216,42 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 25 lipca 2014 r. do dnia zapłaty. W uzasadnieniu pozwu wskazali, że domagają się zapłaty za świadczenie usług na rzecz pozwanego za wydłużony, ponad postanowienia umowy łączącej strony, okres 7 miesięcy, na który składał się jeden okres zimowy od 15 grudnia 2011 r. do 15 marca 2012 r., a także 4 m-ce okresu podstawowego od 1 lipca 2012 r. do 30 października 2012 r.

Pozwany nie uznał powództwa i wnosił o jego oddalenie.

Wyrokiem z dnia 14 grudnia 2015 roku sąd okręgowy oddalił wniesione w tej sprawie powództwo.

Sąd okręgowy ustalił, że pozwany w czerwcu 2009 r. ogłosił w trybie zamówienia publicznego przetarg nieograniczony na świadczenie usług związanych z zarządzaniem projektem „Budowa obwodnicy Z. i W. w ciągu drogi krajowej nr (...) w lokalizacji 575+550 do km 586+620 i w ciągu drogi krajowej nr (...) w lokalizacji od km 164+600 do km 169+452 wraz z przebudową i budową niezbędnych obiektów i urządzeń służących do utrzymania dróg krajowych i transportu drogowego oraz przebudową i budową infrastruktury technicznej. W dniu 10 sierpnia 2009 r. powodowie zawarli umowę zawiązującą Konsorcjum, którego celem było wspólne przystąpienie do powyższego przetargu oraz w przypadku wyboru przez zamawiającego oferty złożonej przez konsorcjum – wspólna realizacja kontraktu. Liderem uprawnionym do reprezentacji konsorcjum została ustanowiona (...) Sp. z o.o. w P.. W wyniku przeprowadzonego postępowania przetargowego pozwany dokonał wyboru oferty złożonej przez powodów.

W dniu 25 września 2009 r. strony zawarły umowę nr (...), na podstawie której pozwany, jako zamawiający, zlecił konsorcjum powodowych firm wykonania usługi objętej przetargiem. Integralną część umowy stanowiły ogólne warunki umowy, specyfikacja istotnych warunków zamówienia, oferta konsultanta wraz z formularzami: (...) i (...). Zgodnie z § 2 umowy konsorcjum zobowiązało się do wykonywania czynności przypisanych Inżynierowi w „Warunkach Kontraktu na budowę dla Robót Budowalnych i Inżynieryjnych Projektowanych przez Zamawiającego ( (...) Wydanie angielsko-polskie 2000), w „Warunkach Szczególnych” stanowiących część umowy o roboty budowalne oraz czynności określonych w Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia i wynikających z aktualnych przepisów ustawy prawo budowlane. Czas realizacji umowy został podzielony na dwa etapy, który łącznie miał wynosić 44 miesiące, licząc od daty podpisania umowy. W ramach I etapu powodowie byli zobowiązani do weryfikacji dokumentacji projektowej w terminie 30 dni od daty zawarcia umowy. Etap II polegał na świadczeniu usług nadzoru oraz rozliczeniu kontraktu w terminie 43 miesięcy od daty rozpoczęcia robót budowlanych, na który składały się: 22 miesiące podczas wykonywania robót w okresie podstawowym (z wyłączeniem okresów między 15 grudnia a 15 marca); 6 miesięcy wykonywania robót w okresie zimowym (dwa okresy zimowe od 15 grudnia do 15 marca); 12 miesięcy okresu zgłaszania wad oraz 3 miesiące na rozliczenie kontraktu. Rozpoczęcie I etapu miało nastąpić w momencie podpisania umowy i dotyczyć Kluczowego Personelu Zarządzającego wraz z Zespołem ds. Weryfikacji Dokumentacji. Natomiast rozpoczęcie II etapu planowane było po przystąpieniu wykonawcy robót do ich realizacji, przewidywanego na III kwartał 2009 r. Strony ustaliły również, że czas trwania etapu II w zakresie nadzoru nad robotami podstawowymi może ulec wydłużeniu, stosownie do czasu trwania robót budowlanych, przy czym wykonawca zobowiązał się świadczyć usługi do czasu faktycznego zakończenia robót, zakończenia okresu zgłaszania wad oraz rozliczenia końcowego kontraktu. Za realizację usługi strony ustaliły wynagrodzenie opiewające wstępnie na kwotę netto 3 208 154 zł, powiększone o stawkę podatku VAT – łącznie 3 913 947,88 zł brutto, zgodnie z Ofertą Konsultanta określoną w Formularzu Cenowym. Kwota ta została wyliczona przez wykonawcę i przedstawiona w formie Formularza Cenowego, którego wzór został umieszczony w Rozdziale 2 Działu I SIWZ. Wyliczona cena oferty miała obejmować całkowity koszt wykonania zamówienia, w tym również wszelkie koszty towarzyszące wykonaniu zamówienia, o których mowa w Dziale II i III SIWZ i ryzyka związanego z okresem trwania przerwy zimowej.

Po podpisaniu umowy powodowie zaczęli realizować usługę objętą umową nr (...) z 25 września 2009 roku. W ustalonym terminie został wykonany etap I umowy, polegający na weryfikacji zgromadzonej przez zamawiającego dokumentacji projektowej. Świadczenie usługi II Etapu, które miało rozpocząć się w III kwartale 2009 roku, realizowane było przy udziale podwykonawców. Głównym podwykonawcą był W. B. prowadzący działalność gospodarczą pod nazwą Zakład (...). Świadczone przez niego usługi zostały określone umową zawartą przez (...) Sp. z o.o. z siedzibą w P. w dniu 10 listopada 2009 r. i dotyczyły sprawowania usługi nadzoru w branży robót drogowych – 3 osoby, robót mostowych – 2 osoby, robót wodno-kanalizacyjnych i gazowych - 1 osoba, robót elektrycznych – 1 osoba, ds. rozliczeń – 1 osoba, ds. materiałowych i technologii – 1 osoba i ds. geotechnicznych – 1 osoba. Pozostały zakres usługi był realizowany przez osoby zatrudnione na stałe lub na umowę zlecenie przez (...) Sp. z o.o. Ostatecznie świadczenie usługi II etapu rozpoczęło się w listopadzie 2009 r., albowiem wówczas dopiero nastąpiło przekazane placu budowy. Ostatecznie zakończenie robót przez Wykonawcę nastąpiło z dniem 30 października 2012 r. Z uwagi na powyższe rzeczywisty okres świadczenia usługi przez Konsultanta obejmujący wykonywanie robót w okresie podstawowym i dwa okresy zimowe, tj. 28 miesięcy przedłużył się o jeden okres zimowy od 15 grudnia 2011 r. do 15 marca 2012r. i cztery miesiące okresu podstawowego, tj. od 1 lipca 2012 r. do 30 października 2012 r., i trwał łącznie przez 35 miesięcy. W wydłużonym okresie powodowie otrzymywali wyłącznie wynagrodzenie obliczone zgodnie z art. 22 Warunków Ogólnych Umowy. Wartość wynagrodzenia, stanowiąca podstawę wyliczenia przedmiotowej miesięcznej płatności nie obejmowała okresu 35 miesięcy świadczenia usługi lecz wyłącznie 28 miesięcy. Stąd wynagrodzenie wypłacane nie obejmowało dodatkowego okresu świadczenia usługi.

W okresie od lipca 2010 r. ze strony podwykonawcy usługa była realizowana przez osiem osób. Faktury były wystawiane za okresy objęte umową i obejmowały stawki ustalone miesięcznie dla inspektorów. Za przedłużony czas realizacji usługi W. B. nie wystawił faktur. Za ten okres nie otrzymał wynagrodzenia, nie pozostaje co do tej kwoty w sporze sądowym z (...) Sp. z o.o. Przez cały okres trwania umowy o sprawowanie nadzoru wynagrodzenie przysługiwało Inżynierowi Kontraktu. W skład personelu kluczowego wchodzili inspektor nadzoru drogowego i inspektorzy mostowi. Pozostałe osoby były rozliczane w czasie trwania robót przy czym każda z osób była uwzględniana w ramach stawek do dyspozycji przez cały okres usługi.

W piśmie z dnia 22 czerwca 2012 r. skierowanym do pozwanego powodowie wnieśli o dokonanie w treści umowy stosownych zmian poprzez zmianę określonego wstępnie wynagrodzenia poprzez uwzględnienie wynagrodzenia z tytułu nieuwzględnienia 3 miesięcy okresu realizacji umowy oraz dodatkowego okresu wynikającego z wydłużenia czasu na ukończenie kontraktu z wykonawcą robót budowlanych będącego przedmiotem Aneksu do umowy z wykonawcą. Pozwany nie uznał roszczeń powodów, wskazując, że dokonał płatności za wykonane czynności przez Konsultanta w okresie od 15 grudnia 2011 r. do 30 marca 2012 r. i koszty utrzymania biura strony internetowej w okresie od 15 grudnia 2011r. do 30 kwietnia 2012 r. Powodowie nie zgodzili się ze stanowiskiem pozwanego. Podtrzymali swoje żądania dotyczące zapłaty dodatkowego wynagrodzenia za trzeci okres zimowy. Ponownie zażądali zawarcia umowy lub aneksu uwzględniającego zwiększone wynagrodzenie. Wskazali również na przedłużający się okres świadczenia usługi nadzoru w okresie podstawowym, co również uprawnia ich do żądania dodatkowego wynagrodzenia. W dniu 20 września 2012 r. pozwany zwrócił się do powodów o przedstawienie szczegółowej kalkulacji kwot, które są im należne. Pismem z 24 września 2012 r. powodowie przekazali kalkulację obejmującą okres do 31 sierpnia 2012 r., w której określili wynagrodzenie za okres od 15 grudnia 2011 r. do 15 marca 2012 r. na kwotę 402 423,30 zł oraz za okres od 01 lipca 2012 r. do 31 sierpnia 2012 r. na kwotę 335 352,75 zł. Pismem z 19 października 2012 r. powodowie ponownie przekazali kalkulację kosztów w podziale na miesiące zimowe oraz trzy miesiące obejmujące przedłużenie robót, opiewającą na łączną kwotę 611 892,17 zł. W listopadzie 2012 r. Kierownik Projektu przesłał powodom w formie mailowej propozycję aneksu do umowy dotyczącego przedłużenia czasu świadczenia usług bez uregulowania kwestii finansowych. W mejlu z 6 grudnia 2012 r. pozwany poinformował powodów, że nie ma możliwości zwiększenia wysokości wynagrodzenia w oparciu o Warunki Kontraktowe. Zaproponował zmianę zapisu § 2 aneksu, poprzez wpis, iż „zamawiający nie widzi możliwości zwiększenia wynagrodzenia w oparciu o warunki kontraktowe”. Wskazał, że taki zapis pozwoli na ubieganie się o dodatkowe wynagrodzenia na drodze sądowej. Pismem z 27 grudnia 2012 r. powodowie zwrócili się o zawarcie umowy w trybie zamówienia z wolnej ręki, jak to zostało przewidziane w umowie, celem przyznania Konsorcjum wynagrodzenia za świadczenie usług w przedłużonym okresie realizacji robót budowlanych. Pismem z 3 stycznia 2013 r. pozwany podtrzymał swoje wcześniejsze stanowisko. W załączeniu przesłał Aneks nr (...), zawierający wyłącznie regulację czasu trwania usługi. Powodowie odmówili podpisania załączonego aneksu. Wskazali, że podpisanie wyżej wymienionego aneksu oznaczałoby faktyczne zrzeczenie się wynagrodzenia za okres, w którym konsorcjum świadczyło na rzecz zamawiającego usługi nadzoru w przedłużonym okresie robót zasadniczych. W dniu 27 czerwca 2013 r. strony zawarły aneks nr (...) do umowy z 25 września 2009 r., którym dokonały zmiany dotychczasowego zapisu § 3 ust. 2 w ten sposób, że ustaliły, że czas realizacji usługi Etap I-II, z zastrzeżeniem ust. 6, wynosi 52 miesiące, licząc od daty podpisania umowy. W § 2 wskazano, że z uwagi na kwestionowanie przez zamawiającego zasadności oraz wysokości wynagrodzenia Konsultanta za okres przedłużenia umowy, Konsultant oświadcza, iż wystąpi w tym przedmiocie z powództwem do sądu.

W dniu 15 lipca 2014 r. powodowie wystawili na rzecz pozwanego fakturę VAT nr (...) tytułem świadczenia usług w okresie wykonywania robót w przedłużonym okresie podstawowym, tj. od 1 lipca 2012 r. do 30 października 2012 r., a także tytułem świadczenia usług w dodatkowym – trzecim okresie zimowym, tj. od 15 grudnia 2011r. do 15 marca 2012 r., na kwotę 648 216,42 zł z terminem płatności wynoszącym 7 dni od daty doręczenia faktury. Kwota ujęta w fakturze została określona w oparciu o wyliczenie wykonane przez pozwanego i przesłane mailem w dniu 14 stycznia 2014 r.. stanowiące załącznik do propozycji ugody. Z uwagi na kwestionowanie żądania zapłaty pozwany zwrócił powodom fakturę. W dniu 7 sierpnia 2014 r. pełnomocnik powodów wezwał pozwanego do zapłaty w terminie 7 dni na ich rzecz kwoty w wysokości 648 216,42 zł brutto wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia wymagalności do dnia zapłaty.

Mając powyższe ustalenia na uwadze sąd okręgowy uznał wniesione powództwo za niezasadne. Wskazał, że brak było podstaw umownych do uwzględnienia żądania powodów oraz, że roszczenie powodów nie zostało udowodnione pod względem wysokości.

Co do tej pierwszej kwestii sąd okręgowy wskazał, że umowa zawarta przez strony 25 września 2009 r. nie zawierała postanowień umożliwiających zmianę wysokości przewidzianego w niej wynagrodzenia. Powód otrzymał całość wynagrodzenia określonego w § 4 ust. 1 umowy. W umowie strony przewidziały wyłącznie jedną sytuację, w której można było dokonać zmiany wysokości wynagrodzenia i było to związane wyłącznie ze zmianą stawki podatku VAT. Brak postanowień umownych w tym przedmiocie skutkował niemożnością zawarcia aneksu podwyższającego wynagrodzenie. Podjęcie takiej czynności prawnej skutkowałoby naruszeniem art. 144 ustawy Prawo zamówień publicznych, a tym samym jej nieważnością. Na etapie postępowania przetargowego zamawiający nie przewidział możliwości zmiany wynagrodzenia na skutek zmiany okresu trwania usługi.

Co do drugiej kwestii sąd okręgowy wskazał, że powód określając kwotę żądania powołał się na załącznik do projektu ugody przesłanego przez zamawiającego w dniu 14 stycznia 2014r., która nie została podpisana, ani nawet parafowana przez osoby uprawnione do reprezentacji stron. Był to jedynie wynik trwających rozmów. Nie został on ostatecznie skonkretyzowany w formie wiążących, ważnych oświadczeń woli. Tym samym wobec faktu, iż pozwany kwestionował dochodzoną należność pod względem wysokości, powód był zobowiązany do jej wykazania, w tym poprzez określenie sposobu jej ustalenia, wysokości przyjętych stawek, wykazania obecności w spornym okresie inspektorów, dla których przyjęto wynagrodzenie. Okoliczności te nie zostały przez stronę powodową wykazane.

Apelację od wyroku sądu okręgowego wniosła strona powodowa, zaskarżając wydany wyrok w całości i wnosząc o jego zmianę poprzez uwzględnienie powództwa, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

W apelacji skarżący podnieśli zarzuty naruszenia prawa procesowego: art. 232 k.p.c. poprzez uznanie, że powodowie nie przedstawili dowodów na okoliczność wysokości dochodzonego w tej sprawie wynagrodzenia oraz naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie granicy swobodnej oceny dowodów i w efekcie uznanie, że powodowie nie przedstawili zasad i podstawy wyliczenia dochodzonego wynagrodzenia, a także uznanie, że powodowie podpisując aneks nr (...) do umowy zrzekli się prawa do wynagrodzenia za usługi świadczone w przedłużonym okresie. Ponadto skarżący podnieśli zarzuty naruszenia prawa materialnego: art. 6 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, art. 72 § 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie i uznanie, że nie doszło do zawarcia ugody między stronami, bowiem po wynegocjowaniu nie została ona podpisana ani chociażby parafowana przez strony, art. 735 § 1 k.c. w zw. z art. 750 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że powodom nie należy się wynagrodzenie za świadczenie usług w dodatkowym okresie, podczas gdy w treść aneksu nr (...) do umowy z 25 września 2009 roku, powodowie wyraźnie zastrzegli, że będą świadczyć usługi w dodatkowym okresie za wynagrodzeniem.

Rozpoznając sprawę w granicach zaskarżenia sąd apelacyjny zważył, co następuje.

Prawidłowo sąd okręgowy w swoich rozważaniach ustalił, że w zawartej przez strony, w trybie ustawy o zamówieniach publicznych, umowie z 25 września 2009 r. sprecyzowano okres świadczonych przez powoda usług wskazując, że usługi te będą wykonywane w dwóch etapach przez okres 44 miesięcy od daty podpisania umowy. W ramach I etapu powodowie byli zobowiązani do weryfikacji dokumentacji projektowej w terminie 30 dni od daty zawarcia umowy. Etap II polegał na świadczeniu usług nadzoru oraz rozliczeniu kontraktu w terminie 43 miesięcy od daty rozpoczęcia robót budowlanych. Prawidłowo również sąd okręgowy ustalił, że wskutek okoliczności, za które powodowie nie ponoszą odpowiedzialności i na które nie mieli wpływu (przedłużenie czasu trwania robót budowlanych wykonywanych przez innego wykonawcę), usługi świadczone przez powodów trwały dłużej, aniżeli zostało to przewidziane w umowie z 25 września 2009 roku i objęły ponad zakres przewidziany umową – usługi świadczone w okresie wykonywania robót w przedłużonym okresie podstawowym, tj. od 1 lipca 2012 r. do 30 października 2012 r. oraz usługi świadczone w dodatkowym – trzecim okresie zimowym, tj. od 15 grudnia 2011r. do 15 marca 2012 r. Fakt świadczenia dodatkowych usług, wykraczających poza zakres przewidziany w umowie, został następczo potwierdzony przez same strony, które 27 czerwca 2013 r., a więc już po wykonaniu usług dodatkowych, zawarły aneks nr (...) do umowy z 25 września 2009 r. W aneksie nr (...) zmieniono postanowienie zawarte w § 3 ust. 2 umowy z 25 września 2009 r. ustalając, że czas realizacji przez powodów usługi wynosi 52 miesiące, zamiast dotychczas uzgodnionych 44 miesięcy. W preambule aneksu wskazano, że przyczyną jego zawarcia jest „wydłużenie okresu realizacji robót” (kopia aneksu nr (...): k. 156 i v.).

Zasadnie również sąd okręgowy ustalił, że strona powodowa nie otrzymała wynagrodzenia za dodatkowe usługi, świadczone w szerszym zakresie czasowym, aniżeli wynikający z pierwotnego brzmienia umowy z 25 września 2009 r. Zgodzić należy się z wykładnią umowy dokonaną w tym zakresie przez sąd okręgowy, który uznał, że wynagrodzenie należne powodom na podstawie umowy z 25 września 2009 r. nie miało charakteru ryczałtowego. Wynagrodzenie to zostało określone w ramach Formularza Cenowego i odpowiadało wynagrodzeniu umówionemu za czas świadczenia usługi przez powodów przewidzianej w zawartej umowie na okres 44 miesiące. W wydłużonym okresie świadczenia usług powodowie otrzymywali wyłącznie wynagrodzenie obliczone zgodnie z art. 22 Warunków Ogólnych Umowy. Wartość tego wynagrodzenia nie obejmowała dodatkowego okresu świadczenia usług, lecz wyłącznie okres podstawowy, pierwotnie przewidziany w zawartej przez strony umowie.

Zgodnie z umową z 25 września 2009 r. powodowie zobowiązani byli świadczyć na rzecz pozwanego usługi związane z zarządzaniem projektem realizacji inwestycji drogowej, w tym pełnienie nadzoru nad realizacją robót w stosunku do części inwestycji pozwanego, dokładnie sprecyzowanej w umowie. Trafnie sąd okręgowy umowę tę zakwalifikował do umów o zastępstwo inwestycyjne. Ten typ umowy nie został uregulowany w kodeksie cywilnym. Umowy tego typu kwalifikowane są jako umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do których stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 750 k.c.).

W umowie z 25 września 2009 r. strony określiły czasowy zakres usług świadczonych przez powodów, przewidując, że usługi te będą wykonywane w dwóch etapach przez okres 44 miesięcy od daty podpisania umowy. Ponadto w § 3 ust. 5 umowy wskazano, że czas trwania świadczenia usług strony powodowej w toku etapu drugiego może ulec wydłużeniu stosownie do czasu trwania robót budowlanych. Strona powodowa zobowiązała się w takim wypadku do dalszego świadczenia usług. Zarazem w § 3 ust. 6 umowy z 25 września 2009 r. strony przewidziały, że w przypadku wydłużenia okresu realizacji robót, zawarta zostanie pomiędzy stronami odrębna umowa na podstawie art. 67 ust. 1 pkt 6 ustawy o zamówienia publicznych. Tak więc strony w chwili zawierania umowy o zastępstwo inwestycyjne liczyły się z tym, że czasowy zakres usług świadczonych przez powodów może ulec przedłużeniu. Jednocześnie zakładały, że dodatkowe usługi objęte zostaną dodatkowym zamówieniem z wolnej ręki w trybie art. 67 ustawy o zamówienia publicznych. Z zapisów zawartych w § 3 ust. 5 i 6 umowy z 25 września 2009 r. jednoznacznie wynika, wbrew stanowisku zajmowanemu przez stronę pozwaną, że wynagrodzenie przewidziane pierwotnie w umowie z 25 września 2009 r. nie obejmuje ewentualnych usług dodatkowych, które miały być świadczone w wypadku wydłużenia terminu realizacji umowy. Co więcej, procedura przewidziana w § 3 ust. 6 umowy z 25 września 2009 r. (obowiązek złożenia przez pozwanego na te usługi dodatkowego zamówienia z wolnej ręki) w sposób jednoznaczny świadczyła, że intencją stron było, aby strona powodowa usługi dodatkowe świadczyła za dodatkowym wynagrodzeniem. Zgodny zamiar stron w tym zakresie przy zawieraniu umowy z 25 września 2009 r. nie budzi wątpliwości w świetle powyższych postanowień umowy. Okoliczność ta nie została dostatecznie uwzględniona w rozważaniach sądu pierwszej instancji.

Jak wynika z materiału dowodowego zgromadzonego w tej sprawie i co zostało prawidłowo ustalone przez sąd okręgowy, pozwany, pomimo żądań kierowanych przez powodów (pisma spółki (...) z 22 czerwca 2102 r., z 6 sierpnia 2012 oraz z 7 września 2012 r. : k. 118 – 119; k. 123 – 124; k. 127 i v), odmówił złożenia dodatkowego zamówienia z wolnej ręki na usługi świadczone w okresie przedłużonej realizacji umowy. Nie zrealizował więc postanowień zawartych w § 3 ust. 6 umowy. W to miejsce pozwany zaproponował ostatecznie powodom zawarcie aneksu nr (...) do umowy z 25 września 2009 r. Uzgodniona ostatecznie przez strony treść aneksu nr (...) nie uregulowała kwestii wynagrodzenia należnego powodom za wykonanie usług dodatkowych przewidzianych w aneksie. Aneks zawiera jedynie deklarację strony powodowej, że z uwagi na kwestionowanie przez zamawiającego zasadności oraz wysokości wynagrodzenia za okres przedłużenia umowy, powodowie wystąpią w tym zakresie z powództwem do sądu (§ 2 umowy aneksu nr (...): k. 156 v.). Z treści zawartego aneksu nr (...) wynika więc, że kwestia odpłatności lub nieodpłatności usług dodatkowych świadczonych przez powodów nie została objęta porozumieniem stron. Nie można jednak uznać, jak wynika to z wywodów sądu okręgowego, że brak postanowienia o obowiązku zapłaty wynagrodzenia w aneksie nr (...) oznacza brak takiego obowiązku po stronie pozwanej. W tym zakresie nie można podzielić stanowiska sądu okręgowego.

Zgodnie z art. 56 k.c., czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Skutki czynności prawnej określone są więc nie tylko przez samą treść oświadczeń woli stron, ale również przez przepisy ustaw oraz dyrektywy wynikające z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

Zgodnie z art. 735 § 1 k.c., który w odniesieniu do umowy stron z 25 września 2009 r. znajduje zastosowanie poprzez odesłanie zawarte w art. 750 k.c., jeżeli z zawartej umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. Zawarta w tym przepisie dyrektywa nakazuje więc uznać, że umowa zlecenia ma co do zasady charakter odpłatny, chyba że nieodpłatność została wyraźnie zastrzeżona w umowie. Reguła odpłatności zlecenia odpowiada typowemu gospodarczemu znaczeniu umów o świadczenie usług, w szczególności wówczas, gdy usługa świadczona jest, jak ma to miejsce w okolicznościach rozpoznawanej sprawy, w ramach działalności gospodarczej usługodawcy. Norma interpretacyjna zawarta w art. 735 KC nakazuje więc przyjąć, że o ile odpłatność zlecenia nie została wyraźnie uchylona w umowie stron, ani nieodpłatność zlecenia nie wynika z okoliczności, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie.

Z okoliczności faktycznych rozpoznawanej sprawy wynika, że strony zawierając umowę z 25 września 2009 r. zakładały odpłatność dodatkowych usług, świadczonych przez powodów w przypadku wydłużenia wykonywania robót budowlanych objętych ich nadzorem. Świadczy o tym wskazywana powyżej klauzula zawarta w § 3 ust. 6 umowy, zakładająca złożenie w takim wypadku dodatkowego zamówienia z wolnej ręki, obejmującego również wynagrodzenie należne stronie powodowej. Również w toku świadczenia przez powodów usług dodatkowych strony zakładały konieczność zapłaty wynagrodzenia za te usługi. Świadczy o tym jednoznacznie treść negocjacji prowadzonych w tym okresie pomiędzy stronami. Strona powodowa dwukrotnie na wezwanie pozwanego składała kalkulację obejmującą należne jej wynagrodzenie za okres wykonywania robót dodatkowych (pismo pozwanego z 20 września 2012 r.: k. 131; pismo powodów z 24 września 2012 r.: k. 133 i v.; pismo powodów z 19 października 2012 r.: k. 137 i v.). Również w pierwotnej wersji aneksu nr (...) do umowy z 25 września 2009 r., która została przedstawiona przez pozwanego, wskazano, że koszty związane ze świadczeniem przez powodów usług dodatkowych z uwagi na przedłużenie czasu umowy, zostaną uregulowane osobnym aneksem (kopia propozycji aneksu: k. 139 – 141). Wskazać należy w końcu, że również po podpisaniu aneksu nr (...) strony prowadziły nadal rozmowy dotyczące wynagrodzenia należnego powodom. W wyniku tych rozmów D. L., pełniący funkcję kierownika projektu i będący osobą wskazaną w umowie z 25 września 2009 r. jako umocowana do zarządzania i nadzorowania w imieniu pozwanego wykonania umowy (§ 2 ust. 3 umowy z 25 września 2009 r.), skierował do powodów propozycję zawarcia ugody, która zakładała zapłatę na ich rzecz kwoty 509.837 zł. brutto tytułem wynagrodzenia za dodatkowe usługi świadczone w okresie od 1 lipca 2012 r. do 30 października 2012 r. oraz kwoty 138.342,42 zł brutto tytułem świadczenia usług w trzecim okresie zimowym, tj. od 15 grudnia 2011 r. do 15 marca 2012 r. Do ugody dołączony został załącznik zawierający wyliczenie wartości tych robót dokonanego przez przedstawiciela pozwanego (kopia projektu ugody wraz z załącznikami: k. 158-160; 163 - 166).

W świetle powyższych okoliczności towarzyszących wykonaniu umowy z 25 września 2009 r. oraz towarzyszących zawarciu aneksu nr (...), nie można uznać, że strony pomijając w aneksie postanowienia dotyczące wynagrodzenia należnego powodom, wyłączyły zasadę odpłatności świadczonych przez powodów usług.

Sąd okręgowy uznał, że przeciwko przyjęciu odpłatności usług świadczonych przez powodów przemawia zakaz przewidziany w art. 144 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. prawo zamówień publicznych. Sąd okręgowy odwołał się przy tym do treści art. 144 prawa zamówień publicznych w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania umowy z 25 września 2009 r.

Odnosząc się do tych wywodów sądu okręgowego wskazać należy w pierwszej kolejności, że przepis art. 144 p.z.p. został zmieniony ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zgodnie z art. 4 ustawy zmieniającej, do zmian umów zawartych od dnia 24 października 2008 r. stosuje się art. 144 ust. 1 w brzmieniu nadanym tą ustawą. Tym samym treść aneksu nr (...) powinna być analizowana w świetle art. 144 ust. 1 p.z.p. w brzmieniu ustalonym ustawą z 5 listopada 2009 r. Niezasadnie więc sąd okręgowy odwołał się w tym zakresie do poprzedniej treści art. 144 p.z.p., obowiązującej w dacie zawierania przez strony umowy z 25 września 2009 r.

Zgodnie z art. 144 ust. 1 p.z.p. (w brzmieniu nadanym ustawą z 5 listopada 2009 r.), zakazane są istotne zmiany postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru wykonawcy, chyba że zamawiający przewidział możliwość dokonania takiej zmiany w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz określił warunki takiej zmiany. Zakres analizowanego przez sąd okręgowy zakazu zmian umowy, który zawiera art. 144 ust. 1 p.z.p., został więc ograniczony wyłącznie do istotnych postanowień umowy. Jak wskazuje się w doktrynie i orzecznictwie, w tym orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu, pojęcie zmian istotnych należy każdorazowo odnosić do konkretnego zamówienia i towarzyszących mu okoliczności. Wskazać należy, że w okolicznościach związanych z wykonaniem umowy zawartej w tej sprawie, zamawiający nie miał wątpliwości, że zmiana umowy poprzez przedłużenie okresu jej wykonania i spełnienie przez powodów dodatkowych usług w tym okresie, z uwagi na powstałe opóźnienia po stronie innych wykonawców, jest konieczna i nie stanowi zmiany istotnych postanowień umowy. Zdecydowała się więc dokonać zmiany umowy aneksem nr (...). Podzielając to stanowisko, uznać należy, że również ustalenie wynagrodzenia należnego powodom za świadczenie dodatkowych usług przewidzianych aneksem nr (...), mieście się w tej kategorii. Jak zostało to już wskazane powyżej, usługi świadczone przez powodów na rzecz zamawiającego na podstawie umowy z 25 września 2009 r. miały charakter odpłaty. Z tych względów dalsze wykonywanie tych usług, poza zakresem objętym umową z 25 września 2009 r., również powinno mieć charakter odpłatny. Brak bowiem podstaw do przyjęcia, że dalsze usługi powodów powinny być świadczone nieodpłatnie. W efekcie konieczna, na skutek powstałych okoliczności, niezależnych od stron, zmiana umowy z 25 września 2009 r. obejmować powinna zarówno zmianę okresu świadczenia usług, jak i zmianę dotyczącą wynagrodzenia za te usługi. Postanowienia dotyczące świadczeń strony powodowej i wzajemnych świadczeń strony pozwanej pozostają ze sobą w oczywistym i koniecznym związku i wspólnie mieszczą się w zakresie nieobjętym zakazem wynikającym z art. 144 ust. 1 p.z.p. w brzmieniu nadanym nowelizacją z 5 listopada 2009 r. Odmienne stanowisko, które prezentowała strona pozwana i które podzielił sąd okręgowy, nakazywałoby unieważnienie w całości zawartego przez strony aneksu nr (...). Oznaczałoby to brak podstawy prawnej dla świadczonych usług przez powodów i konieczność rozliczenia stron według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W świetle art. 144 ust. 1 p.z.p. konieczność taka nie zachodzi. Przywołać w tym miejscu należy trafne stanowisko zajęte w doktrynie, w którym wskazano, że zmiana umowy wywołana przyczynami zewnętrznymi, które w sposób obiektywny uzasadniają potrzebę tej zmiany, niepowodująca zachwiania równowagi ekonomicznej pomiędzy wykonawcą a zamawiającym, która nie prowadzi również do zachwiania pozycji konkurencyjnej wykonawcy w stosunku do innych wykonawców biorących udział w postępowaniu, jak też nie prowadzi do zmiany kręgu wykonawców zdolnych do wykonania zamówienia lub zainteresowanych udziałem w postępowaniu, może być uznana w świetle art. 144 ust. 1 p.z.p. za zmianę nieistotną. Dotyczy to w szczególności przypadków, gdy przyczyny zmiany umowy odnoszą się w równym stopniu do wszystkich wykonawców biorących udział w postępowaniu lub potencjalnie zainteresowanych udziałem w postępowaniu, tj. wynikają z okoliczności niezależnych od osoby wykonawcy. Przy czym zakres i warunki dokonanej w tym przypadki zmiany są również niezależne od osoby wykonawcy, tj. zmiana umowy zostałaby dokonana z każdoczesnym wykonawcą w takim samym zakresie i na tych samych zasadach (P. Granecki, Prawo zamówień publicznych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2014, uw. 4 do art. 144). Taka sytuacja, w ocenie sądu apelacyjnego, miała miejsce w rozpoznawanej sprawie.

Sąd okręgowy oddalając w tej sprawie powództwo wskazał również, że powodowie nie wykazali, pomimo ciążącego na nich w tym zakresie obowiązku, wysokości należnego im wynagrodzenia. Pogląd ten trafnie został podważony w złożonej apelacji.

Należy podzielić stanowisko sądu okręgowego, że nie doszło do zawarcia pomiędzy stronami ugody w zakresie wynagrodzenia należnego powodowi albowiem złożona przez pozwanego propozycja ugody nie została ostatecznie skonkretyzowana w formie wiążących oświadczeń woli stron. Zarazem jednak sąd okręgowy przyznał, co wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, że propozycja ugody skierowana do strony powodowej przez kierownika projektu, zgodnie z umową z 25 września 2009 r. będącego umocowanym do zarządzania i nadzorowania w imieniu pozwanego wykonaniem tej umowy, była wynikiem prowadzonych w tym zakresie rozmów i uzgodnień pomiędzy stronami. Strona powodowa, jak wynika ze wskazanych powyżej dokumentów (pismo pozwanego z 20 września 2012 r.: k. 131; pismo powodów z 24 września 2012 r.: k. 133 i v.; pismo powodów z 19 października 2012 r.: k. 137 i v.) dwukrotnie przedstawiła pozwanemu wyliczenie należnego jej wynagrodzenia za okres wykonywania robót dodatkowych. Wyliczenia te zostały zweryfikowane przez stronę pozwaną, która po ich dokonaniu ustaliła wysokość należnego powodowi wynagrodzenia za dodatkowe usługi świadczone w okresie od 1 lipca 2012 r. do 30 października 2012 r. na kwotę 414.531,70 zł netto (brutto: 509.875,37 zł) oraz za usługi świadczone w trzecim okresie zimowym, tj. od 15 grudnia 2011 r. do 15 marca 2012 r. na kwotę 112.473,52 zł (138.342,42 zł brutto). W ocenie sądu apelacyjnego brak podstaw do kwestionowania dokonanych przez przedstawiciela pozwanego wyliczeń, według cen jednostkowych przyjętych w zawartej przez strony umowie z 25 września 2009 r. (kopia ugody wraz z wyliczeniami wynagrodzenia należnego stronie powodowej: k. 158-166). Prawidłowość tych wyliczeń nie została przez żądną ze stron podważona w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji. W efekcie, w świetle całokształtu materiału dowodowego zgromadzonego w tej sprawie, uznać należy, że wyliczenia te mogły stanowić podstawę ustaleń co do wysokości należnego powodom wynagrodzenia. Wskazać należy jedynie, że wyliczenie dokonane przez przedstawicieli zamawiającego zawierało oczywisty błąd rachunkowy w zakresie wyliczenia kwoty brutto od ustalonego w kwocie 414.531,70 zł netto wynagrodzenia za dodatkowe usługi świadczone przez powodów w okresie od 1 lipca 2012 r. do 30 października 2012 r. Uwzględniając podatek VAT w wysokości 23 % kwota brutto wynosi w istocie 509.873,90 zł, nie zaś jak zostało to wskazane w treści projektu ugody 509.837 zł).

Zważywszy, że w świetle umowy z 25 września 2009 r. obydwaj powodowie są wierzycielami wynikającego z umowy świadczenia, a świadczenie to jako pieniężne ma charakter podzielny, na podstawie art. 379 § 1 k.c., każdemu z powodów należy się połowa tego świadczenia. Zasądzenie odsetek ustawowych z tytułu opóźnienia od daty wskazanej w pozwie (data wymagalności dochodzonego roszczenia wynikająca z wezwania do zapłaty w postaci wystawionej przez powodów w dniu 15 lipca 2014 r. faktury VAT – k. 168) nastąpiło na podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c.

Opierając się na ustaleniach faktycznych sądu pierwszej instancji, które tylko w pewnej części zostały zakwestionowane przez skarżących, i uzupełniając je w sposób wskazany powyżej, sąd apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.c. zmienił zaskarżony wyrok, uwzględniając w oparciu o art. 735 § 1 w zw. z art. 750 k.c. oraz art. 481 § 1 i 2 k.c. wniesione w tej sprawie powództwo. Tym samym zawarte w apelacji zarzuty naruszenia prawa materialnego (art. 735 § 1 w zw. z art. 750 k.c. i art. 6 k.c.) okazały się zasadne.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, zasądzając na rzecz powodów należności z tytułu uiszczonej opłaty od apelacji oraz wynagrodzenia pełnomocnika procesowego ustalonego według stawki minimalnej, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (w pierwotnym brzmieniu).