Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 24 października 2018 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Cezary Klepacz

Sędziowie: SSO Rafał Adamczyk (spr.)

SSO Teresa Strojnowska

Protokolant: starszy protokolant Beata Wodecka

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 24 października 2018 r. sprawy

z wniosku E. S.

z udziałem Skarbu Państwa - Starosty (...), (...) (...), J. P. (1), W. S., T. A., D. D., J. W., G. W.

o zasiedzenie

na skutek apelacji uczestniczki J. P. (1)

od postanowienia Sądu Rejonowego w Pińczowie

z dnia 23 marca 2018 r. sygn. akt I Ns 199/16

postanawia: uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Pińczowie, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 969/18

UZASADNIENIE

Po ostatecznym sprecyzowaniu wniosku, E. S. domagał się stwierdzenia, że S. i J., małżonkowie S. nabyli przez zasiedzenie z dniem 1 stycznia 1990 r. własność nieruchomości o powierzchni 0,0202 ha, położonej w M., gmina M. oznaczonej jako działka nr (...), dla której nie ma założonej księgi wieczystej ani zbioru dokumentów oraz części działek: nr (...) o powierzchni 0,0010 ha, nr(...) o powierzchni 0,0008 ha i nr (...) o powierzchni 0,0050 ha (łącznie 0,0270 ha, zgodnie z faktycznym stanem posiadania przez wnioskodawcę) – przedstawionej na mapie sporządzonej przez biegłego geodetę J. P. (2) (k. 198, 273).

W uzasadnieniu żądania E. S. wskazał, iż przedmiotową nieruchomość rodzice wnioskodawcy objęli w samoistne posiadanie w 1964 r. W pierwszych latach użytkowania działki stanowiącej drogę do nieruchomości wnioskodawcy dochodziło do zmian w zakresie przebiegu granic, z uwagi na działania właścicieli działek nr (...), polegające na przesuwaniu ogrodzeń ich nieruchomości. Trwało to do 1969 r. i tak utworzone granice funkcjonują do chwili obecnej. Wniosek dotyczy nieruchomości w granicach wskazanych przez biegłego geodetę, a opisanych pomiędzy punktami (...)bowiem do końca 1969 r. rodzice wnioskodawcy objęli przedmiotową nieruchomość w samoistne posiadanie.

Uczestniczka J. P. (1) domagała się oddalenia wniosku w całości.

Uczestnicy W. S. oraz (...) Zarząd Dróg Wojewódzkich w K. nie zajęli stanowiska w sprawie, a uczestnik Starosta (...) przyłączył się do wniosku E. S., pozostawiając ostateczne rozstrzygnięcie sprawy do decyzji Sądu.

Postanowieniem z dnia 23 marca 2018 r. Sąd Rejonowy w Pińczowie stwierdził, że S., syn W. i F. i J., córka A. i M., małżonkowie S. nabyli przez zasiedzenie z dniem 1 stycznia 1990 r. własność nieruchomości rolnej, oznaczonej w ewidencji gruntów numerem (...), o powierzchni 0,0202 ha, położonej w M., uwidocznionej na mapie sporządzonej przez geodetę J. P. (2), zaewidencjonowanej w Starostwie Powiatowym w P. dnia 22 września 2017 r. za numerem ewidencyjnym(...)dla której to działki nie ma założonej księgi wieczystej ani urządzonego zbioru dokumentów (punkt 1.); orzekł, że wnioskodawca i uczestnicy ponoszą koszty postępowania związane z własnym udziałem w sprawie (punkt 2).

Sąd pierwszej instancji ustalił, że w dniu 29 grudnia 1972 r. S. i J. małżonkowie S. stali się z mocy prawa z dniem 4 listopada 1971 r. współwłaścicielami nieruchomości oznaczonych w ewidencji gruntów wsi M. pod pozycją nr (...) działka nr (...) o powierzchni 0,07 ha oraz pod pozycją nr (...), działka nr (...) o powierzchni 0,18 ha, o powierzchni ogólnej 0,25 ha, położonych w M., powiat P. w całości. S. S. (1) zmarł w dniu 4 czerwca 1995 r. w P., natomiast J. S. zmarła w dniu 9 listopada 2003 r. w M.. Postanowieniem z dnia 29 czerwca 2016 r. Sąd Rejonowy w Pińczowie stwierdził, że spadek po S. S. (1) i J. S. na podstawie testamentu ustnego z dnia 13 czerwca 1988 r. nabył w całości syn E. S., syn S.. Działka nr (...), będąca przedmiotem postępowania, stanowi grunt o powierzchni 0,0100 ha położony w M., powiat (...). Graniczy ona z gruntami oznaczonymi numerami działek: (...)oraz drogą dojazdową. Na podstawie zgody udzielonej przez nieżyjącego ojca uczestniczki – I. C., wnioskodawca wykonał przyłączenie linii(...) kablem ziemnym, która miała przebiegać 2 m przez działkę I. C., a dalsza część przez drogę wojewódzką relacji P. – K. W. do E. S.. W 1958 r. rodzice wnioskodawcy kupili grunt, rozpoczęli budowę domu i zamieszkali tam w 1964 r. Od tego czasu korzystają z działki nr (...), która była i jest jedyną drogą dojazdową do ich posesji. Od strony działki ojca uczestniczki J. P. (1) w latach 60-tych był plot z żerdzi, później z desek. W 1976 r. E. S. za zgodą Urzędu Gminy postawił na działce nr (...) szambo, a w 1982 r. zostały wzniesione słupy linii energetycznej. Mąż uczestniczki J. P. (1) nie pozwolił elektrykowi zamontować linek na słupie, a na drugi dzień ojciec uczestniczki podpisał zgodę na przeprowadzenie kabli pod ziemią od słupa 2 m po jego działce, resztę zaś w pasie drogowym. Z działki nr (...) nie korzystają ani W. S., ani J. P. (1). W. S. ogrodził swoją działkę tak, aby zagrodzić studnię. Uczestnik wykonywał ogrodzenie w latach 70-tych. Brama była na wysokości dwóch przęseł przylegających do bramy wnioskodawcy, był to wjazd za stodołę. W. S. z tego przejazdu korzystał sporadycznie wyjeżdżając przez bramę, a uczestniczka i jej poprzednicy prawni korzystali z przejścia przez furtkę prowadzącą na działkę nr (...), aby pobierać wodę ze studni. Furtka została zlikwidowana w momencie zmiany ogrodzenia na betonowe, tj. od około lat 80-tych ubiegłego wieku. Ogrodzenie od strony działki J. P. (1) w latach 60-tych było z zrobione z żerdzi, później z desek. W 1989 r. mąż uczestniczki zmienił ogrodzenie drewniane na betonowe, a w części przy drodze przesunął je w głąb spornego pasa, bo stare ogrodzenie było bliżej drzew rosnących na działce uczestniczki, tj. wjechał w drogę „klinem” około 2,5 m. Od strony J. P. (1) nie było bramy, była jedynie furtka, przez którą mieszkańcy chodzili w latach 70-tych do studni po wodę, później furtka została zlikwidowana. Uczestniczka J. P. (1) mieszkała w M. do 1966 r., później się wyprowadziła ze względu na pracę. Ponownie zamieszkała w M. wraz z mężem i od około 2008 r. jest tam na stałe zameldowana. W czasie kiedy J. P. (1) nie mieszkała w M. często bywała u rodziców i brata, pomagała im w gospodarstwie. Matka uczestniczki zmarła w 1986 r, ojciec w 1988 r. Działka nr (...), stanowiąca sporny pas gruntu przylega do drogi asfaltowej wojewódzkiej M. – W., po prawej stronie, patrząc w kierunku P.. Z obydwu stron teren jest ogrodzony płotem z betonowych przęseł. Po prawej stronie, patrząc w kierunku domu wnioskodawcy, płot ten jest w linii prostej. Po lewej stronie jest to linia łamana od drogi w kierunku ściany budynku gospodarczego, a w dalszej części linia prosta. Pośrodku widoczne są utwardzone dwa pasy szerokości 0,8 m każdy, pomiędzy nimi pas trawy szerokości 0,65 m. Na wysokości pasa zieleni od początku chodnika na odcinku około 6 m teren jest wybetonowany w całości, nie ma pośrodku pasa zieleni. Chodnik ma szerokość 2,35 m. W odległości 0,45 m od chodnika widoczna jest studzienka kanalizacyjna. Odległość od studzienki do ogrodzenia uczestniczki J. P. (1) wynosi 1,8 m. Szerokość pasa od początku działki wynosi 3,2 m. Ogrodzenie od strony działki J. P. (1) zaczyna się przy chodniku, a z drugiej strony od działki W. S. pomiędzy chodnikiem a początkiem ogrodzenia jest pas zieleni szerokości 2 m. Na odcinku długości 9,2 m ogrodzenie uczestnika W. S. biegnie w linii ukośnej do ściany budynku gospodarczego. Szerokość spornego pasa wynosi 5,3 m. Długość ściany budynku gospodarczego wynosi 7 m, do niego przylega wiata o szerokości 2,7 m. Od końca ściany budynku gospodarczego do bramy wnioskodawcy odległość wynosi 16,7 m. W odległości 5,8 m od ściany budynku i 0,7 m od ogrodzenia W. S. znajduje się hydrant. W odległości 6 m od bramy wnioskodawcy jest kolejna studzienka. W odległości około 5 m wzdłuż ogrodzenia J. P. (1) ułożona jest pryzma pustaków o wymiarach 4 m x 1,8 m, do wysokości ogrodzenia przykryta eternitem. Na wysokości bramy szerokość pasa wynosi 6,8 m. Od bramy do końca ogrodzenia jest 11,2 m, a z drugiej strony długość ogrodzenia W. S. 13 m i wzdłuż tej części ogrodzenia posadzone są tuje, a w dalszej części urządzony jest chodnik około 0,9 m z kostki brukowej. W rogu pomiędzy bramą a ogrodzeniem J. P. (1) jest murowany śmietnik długości 0,8 m, szerokość od ogrodzenia to 2 m. W odległości 0,9 m od śmietnika urządzone jest szambo. Od końca śmietnika do skarpy jest kwietnik szerokości 0,5 m, wysokości jednego przęsła ogrodzenia, wypełniony ziemią. Na długości około 4 m od końca ogrodzenia J. P. (1) urządzona jest piwnica z wejściem do niej od strony podwórka wnioskodawcy. Wzdłuż piwnicy od strony działki J. P. (1) rosną tuje na długości tej piwnicy działki są oddzielone siatką. W odległości 2,6 m od końca ogrodzenia tuż przy rabatce usytuowane są dwa słupy betonowe (elektryczne). Biegły, po zapoznaniu się z aktami sprawy, pobraniu z (...) Ośrodka (...) w P. danych geodezyjnych do wykonania mapy, dokonał w dniu 15 grudnia 2016 r. pomiaru przedmiotowych działek w nawiązaniu do osnowy geodezyjnej III klasy punktów nr (...)odbiornikiem ruchomym (...) T. (...). Wyznaczył on i oznaczył palami drewnianymi granice działki (...) według stanu z założenia ewidencji gruntów, z uwzględnieniem rozgraniczenia gruntów działek nr (...), według danych cyfrowych aktualnie obowiązującej ewidencji gruntów, pomiaru istniejącego na gruncie stanu użytkowania. Z analizy skompletowanych dokumentów i wykonanych czynności wynika, że aktualny stan użytkowania gruntu przez wnioskodawcę jest bardzo zbliżony do stanu z aktualnej ewidencji gruntów – mapy cyfrowej, jak również do znajdującego się w aktach sprawy „Szkicu sytuacyjnego nieruchomości położonej we wsi M., gminy M. woj. (...), własność O.. S. E.” wykonanego w lipcu 1982 r. przez geodetę uprawnionego J. W.. Nadto, z uwagi na powyższe, biegły dokonał porównania (...) z aktualnym stanem na gruncie, wykorzystując do porównania trwałe elementy zagospodarowania terenu, z wyłączeniem przedstawionego na nim płotu i stwierdził, że ogrodzenia przedstawione na tym szkicu oraz przymierzone przez niego znajdują się w tych samych miejscach. Na tej podstawie (...) ten może służyć do określenia zakresu użytkowania nieruchomości na datę jego wykonania. W wyniku powyższych czynności i analiz, biegły opracował wstępny projekt mapy w skali 1:200, na którym przedstawił przebieg granic działek zgodnie z opisem w legendzie mapy. W przedstawionym na mapie Wykazie zmian danych ewidencyjnych dotyczących działek, biegły przedstawił w części „stan z ewidencji gruntów” – dane z aktualnej ewidencji gruntów, w części „stan nowy” - rozliczenie części działek wchodzących w skład zasiadywanej nieruchomości stanowiących własność: M. S. (1) - działki nr (...) o powierzchni 0,0010 ha i nr (...)o powierzchni 0,0008 ha oraz J. P. (1) - działka nr (...) o powierzchni 0,0050 ha oraz w części „do zasiedzenia” – zestawienie numerów i powierzchni działek w granicach istniejącego ogrodzenia.

Sąd pierwszej instancji dał wiarę zeznaniom wnioskodawcy oraz świadków T. B., S. S. (2), R. K., D. D. i J. P. (3) - jako logicznym i spójnym. Zdaniem Sądu Rejonowego, świadkowie opisali czynności podejmowane najpierw przez rodziców wnioskodawcy a później przez E. S., dotyczące użytkowania przedmiotowego gruntu. Sąd uznał za niewiarygodne twierdzenia uczestniczki J. P. (1), iż rodzice wnioskodawcy a później E. S. nie byli samoistnymi posiadaczami przedmiotowej nieruchomości. Sam fakt, że dawniej korzystali oni sporadycznie z tej nieruchomości nie uzasadnia, w ocenie Sądu, stwierdzenia, iż wnioskodawca nie był samoistnym posiadaczem działki oznaczonej nr (...), bowiem nikt z uczestników wcześniej nie manifestował swojego władztwa, nie podejmował żadnych czynności, które wskazywałaby, że przedmiotowa nieruchomość nie należy do wnioskodawcy czy wcześniej jego rodziców. Sąd wyjaśnił również, że działania podejmowane przez uczestniczkę, mające na celu rozgraniczenie sąsiadujących nieruchomości, w niniejszej sprawie nie mają żadnego znaczenia. Zasiedzenie jest pierwotnym sposobem nabycia nieruchomości, co w niniejszym przypadku nastąpiło z dniem 1 stycznia 1990 r., w związku z tym postępowanie rozgraniczające, które miało miejsce po tej dacie, nie wpływa na sam fakt zasiedzenia działki nr (...) przez E. S.. Z tych przyczyn Sąd Rejonowy przyjął, że wnioskodawca wobec ciągłego, nieprzerwanego posiadania przedmiotowej nieruchomości i władania nią jak właściciel spełnił przesłanki niezbędne do jej zasiedzenia i z datą 1 stycznia 1990 r. nabył własność nieruchomości.

Uczestniczka J. P. (1) wniosła apelację od powyższego postanowienia.

Zaskarżyła orzeczenie Sądu Rejonowego w całości, zarzucając:

1. naruszenie prawa materialnego poprzez jego błędną wykładnię, tj. art. 172 k.c. w związku z art. 336 k.c. poprzez przyjęcie, iż mimo braku przesłanki samoistności posiadania i sprawowania władztwa nad nieruchomością przez S. i J. S. nabyli oni własność nieruchomości w drodze zasiedzenia;

2. naruszenie prawa materialnego poprzez błędną jego wykładnię, tj. art. 172 k.c. poprzez przyjęcie, że do zasiedzenia nieruchomości należącej do Skarbu Państwa doszło przez S. i J. S. z dniem 1 stycznia 1990 r., podczas gdy niemożliwe jest zasiedzenie nieruchomości Skarbu Państwa w tej dacie;

3. naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy – art. 510 k.p.c. poprzez: zaniechanie ustalenia koniecznych uczestników postępowania, tj. spadkobierców po T. C., w sytuacji, gdy pierwotny wniosek o zasiedzenie wskazywał zmarłą jako uczestniczkę, a zmodyfikowany przez wnioskodawcę wniosek o zasiedzenie obejmował część działki (...), należącej do zmarłej, zatem spadkobiercy zmarłej nie mogli wziąć udziału w toczącym się postępowaniu i przedstawić swoich racji ani bronić swoich praw;

4. naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy – art. 233 § 1 i 2 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego i dokonanie jego oceny, z pominięciem istotnej części tego materiału, co doprowadziło do sprzecznych ustaleń Sądu, iż furtka znajdująca się w ogrodzeniu uczestniczki, a wychodząca na nieruchomość 981, która została usunięta wraz ze zmianą ogrodzenia na betonowe w 1989 r., była wykorzystywana przez mieszkańców nieruchomości uczestniczki w latach siedemdziesiątych w celu dostania się do studni po wodę, podczas gdy z zeznań uczestniczki, jak i świadków: L. W. (1), J. P. (3), D. D., M. S. (2), wynika, iż była ona używana czynnie jako wyjście z nieruchomości uczestniczki, bez zgody wnioskodawcy ani jego poprzedników prawnych. do momentu jej usunięcia;

5. naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy – art. 233 § 1 i 2 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego i dokonanie jego oceny, z pominięciem istotnej części tego materiału, co doprowadziło do sprzecznych ustaleń Sądu, iż uczestnik W. S. korzystał z bramy w swoim ogrodzeniu, wychodzącym na działkę nr (...) jedynie sporadycznie, podczas gdy korzystał z niej w sposób zupełnie swobodny, dowolny i częsty, w zależności od potrzeb, nie pytając o zgodę wnioskodawcy, ani jego poprzedników prawnych;

6. naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj. art. 233 § 1 i 2 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, wyrażającej się w odmowie przydatności zeznań świadka L. W. (2), z uwagi na fakt, iż w ocenie sądu nie posiadała ona wiadomości mających znaczenie dla sprawy, m. in. ze względu na to, że wyprowadziła się wraz z rodzicami kiedy miała 3-4 lata, podczas gdy świadek wskazywała, iż kilka razy w roku bywała na terenie nieruchomości uczestniczki J. P. (1), odwiedzała poprzedników prawnych uczestniczki, wiedziała, jak wyglądała budowa jej ogrodzenia, gdzie znajdowała się furtka i w jakim zakresie była wykorzystywana przez mieszkańców nieruchomości uczestniczki, a także jaki charakter miała działka (...) i przez kogo była używana;

7. naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj. art. 233 § 1 i 2 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego i dokonanie jego oceny z pominięciem istotnej części tego materiału, tj. zeznań M. S. (2), z których wynika, iż nieruchomość (...) była używana przez W. S., J. P. (4) i jej poprzedników prawnych, jak również E. S. i jego poprzedników prawnych wspólnie jako droga dojazdowa do ich nieruchomości, a fakt wspólnego użytkowania tej nieruchomości zakończył się najwcześniej z datą 2012 r., tj. z momentem usunięcia przez W. S. bramy;

8. naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj. art. 233 § 1 i 2 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, wyrażające się w przyznaniu waloru wiarygodności, spójności zeznaniom świadka S. S. (2), z których wynikać miało samoistne posiadanie nieruchomości (...) (w zmienionych przez sąd granicach) przez wnioskodawcę, mimo iż świadek nigdy nie zauważył bramy uczestnika W. S. (znajdującej się tam do 2012 r.), a deklarował, że od kilkunastu lat parkuje samochód na tej nieruchomości;

9. błąd w ustaleniach faktycznych, polegający na wskazywaniu w uzasadnieniu przesłanek do zasiedzenia nieruchomości przez wnioskodawcę, podczas gdy stwierdzenie zasiedzenia dotyczy poprzedników prawnych wnioskodawcy – S. i J. S..

Wskazując na powyższe, uczestniczka wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia i oddalenie wniosku w całości oraz o zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki kosztów postępowania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna w zakresie, w jakim doprowadziła do uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Pińczowie.

Zasiedzenie jest szczególnym sposobem pierwotnego nabycia własności wskutek wieloletniego posiadania samoistnego rzeczy (art. 172 i nast. k.c.). W sprawie o stwierdzenie nabycia własności w drodze zasiedzenia sąd ma obowiązek ocenić, czy zostały spełnione przesłanki warunkujące, że w określonej dacie nastąpił skutek w postaci nabycia własności przez posiadacza. Nabycie własności następuje z mocy prawa, a postanowienie sądu ma jedynie charakter deklaratywny. Orzeczenie sądu nie kształtuje zatem nowego stanu prawnego rzeczy, a jedynie deklaruje, iż określony stan uległ zmianie (zmieniła się osoba właściciela) w pewnej dacie. Obowiązkiem sądu rozpoznającego wniosek o stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie, należącym do istoty tego postępowania, jest więc nie tylko ustalenie, a następnie określenie w orzeczeniu przedmiotu nabycia, osoby, która nabyła własność, a jeżeli tych osób jest więcej – także ich udziałów, ale również, ze względu na bezpieczeństwo obrotu, podanie dokładnej i rzeczywistej daty, z upływem której doszło do nabycia prawa (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1968 r., III CRN 257/68 OSPiKA 1970/1/5, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2001 r., I CKN 188/00, LEX nr 1632178). Sąd orzekający w przedmiocie nabycia własności w drodze zasiedzenia nie jest zatem związany datą nabycia wskazaną we wniosku. Posiadanie, które prowadzi do nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie, jest powiązane z elementem trwania w czasie. Prawidłowe ustalenie daty zasiedzenia wymaga zawsze określenia chwili, w jakiej nastąpiło wejście w posiadanie samoistne przez osobę, na rzecz której ma nastąpić nabycie własności oraz zbadania, czy istnieją przesłanki doliczenia czasu posiadania poprzednika w warunkach określonych w art. 176 k.c. Nie jest przy tym możliwe stwierdzenie zasiedzenia na rzecz osoby niewskazanej przez wnioskodawcę lub innego uczestnika postępowania (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2015 r., III CZP 112/14, OSNC 2015/11/127).

Wnioskodawca domagał się ostatecznie stwierdzenia nabycia przez zasiedzenie przez jego poprzedników prawnych własności gruntu, stanowiącego część kilku nieruchomości. Gdy przedmiotem zasiedzenia nie jest nieruchomość odpowiadająca wyodrębnionej zarówno pod względem prawnym (objętej księgą wieczystą), jak i geodezyjnie (w znaczeniu działki ewidencyjnej) całości, lecz fizyczna część nieruchomości, zachodzi potrzeba jej konkretyzacji także w terenie, czemu służą przede wszystkim oględziny. Sąd, prowadząc postępowanie dowodowe, w szczególności z osobowych źródeł dowodowych, powinien posiadać wiedzę co do umiejscowienia przedmiotu wniosku na gruncie, aby zapewnić sobie możliwość weryfikacji żądania co do samej zasady, jak i jego zakresu. Identyfikacja na nieruchomości jej fizycznej części, której dotyczy wniosek o zasiedzenie nie jest kategorią rozkładu ciężaru dowodu (art. 6 k.c.), lecz obowiązkiem sądu meriti. Dopiero po dokonaniu takiej lokalizacji sąd przystępuje do roztrząsania wyników postępowania dowodowego. Z oględzin sporządzany jest protokół opisujący przedmiot zasiedzenia, przydatne jest również wykonanie fotografii (z zaznaczeniem tego, co przedstawiają), a także uproszczonego szkicu, z naniesieniem obiektów naturalnych (np. pagórki, doliny, drzewa, strumienie, stawy) i sztucznych (np. rowy, miedze, płoty, budynki), względnie innych budowli oraz punktów odniesienia, co ma istotny wpływ dla stwierdzenia, czy zeznający świadkowie i uczestnicy dysponują informacjami co do przedmiotu postępowania. W bardziej skomplikowanych sytuacjach, gdy przestrzenny zasięg posiadanego terenu wskazany we wniosku nie znajduje pełnego pokrycia w zgromadzonym materiale dowodowym, a ze względu na konfigurację i położenie przedmiotu żądania brak jest widocznych granic, celowym dla ustalenia zakresu władania i jego zmian w czasie może okazać się prowadzenie dowodów z osobowych źródeł na gruncie (art. 292 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. - por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2012 r., I CSK 51/12, LEX nr 1293679). W niniejszej sprawie Sąd Rejonowy najpierw dopuścił i przeprowadził dowód z zeznań świadków (T. B. - k. 114, S. S. (2) – k. 114, R. K. – k. 114, J. P. (3) – k. 114 i M. S. (2) – k. 114v), następnie został przeprowadzony dowód z oględzin nieruchomości (k. 116 - 118), później Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego geodety „celem wydzielenia działki będącej (aktualnie) w posiadaniu wnioskodawcy” (k. 120), a po złożeniu opinii przez biegłego J. P. (2) (k. 147 - 149) E. S. zmodyfikował wniosek co do jego zakresu przestrzennego, zwiększając powierzchnię nieruchomości będącej przedmiotem zasiedzenia prawie trzykrotnie (z 0,01 ha do 0,0270 ha - k. 198). W rezultacie, przesłuchani wcześniej świadkowie wypowiadali się jedynie co do części nieruchomości objętej wnioskiem. Sąd pierwszej instancji nie dostrzegł, że po przekształceniu przedmiotowym (k. 198) i podmiotowym (k. 273v) żądanie obejmowało nie tylko działkę nr (...) o powierzchni 0,0202 ha (w nowych granicach, przedstawionych na mapie k. 237), ale również części dotychczasowych działek: nr (...) (działka nr (...) o powierzchni 0,0010 ha), nr(...) (działka nr (...) o powierzchni 0,0008 ha) i nr(...) (działka nr (...) o powierzchni 0,0050 ha) - łącznie 0,0270 ha (co wynika z opisu granic nieruchomości objętej zmienionym żądaniem - k. 273v, w zestawieniu z treścią opinii biegłego J. P. (2) – k. 148 i mapą – k. 149) i nie poczynił ustaleń odnośnie tak określonej nieruchomości – co do daty wejścia S. S. (1) i J. S. w posiadanie gruntu, charakteru posiadania, z uwzględnieniem rodzaju władztwa wykonywanego nad poszczególnymi częściami nieruchomości. Rozważania Sądu ograniczają się do działki nr (...), o powierzchni 0,0100 ha (k. 339), z konkluzją, że wnioskodawca, wobec ciągłego, nieprzerwanego posiadania przedmiotowej nieruchomości i władania nią jak właściciel, spełnił przesłanki niezbędne do jej zasiedzenia i z datą 1 stycznia 1990 r. nabył własność nieruchomości (k. 343) – tymczasem wniosek obejmował żądanie stwierdzenia nabycia własności nieruchomości przez S. S. (1) i J. S.. W uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia brak jest odniesienia do konkretnych aktów władztwa wykonywanych przez te osoby wobec gruntu, którego dotyczy żądanie, w okresie mogącym prowadzić do zasiedzenia. Jedyne ustalenie na ten temat to wskazanie, iż rodzice wnioskodawcy w 1964 r. zamieszkali w nowo wybudowanym domu i od tego czasu korzystają z działki nr (...), która była i jest jedyną drogą dojazdową do ich posesji (k. 339). Dalsze wywody Sądu dotyczą wybudowania szamba przez E. S., wznoszenia płotu przez ojca uczestniczki J. P. (1), ogrodzenia działki przez W. S. i korzystania przez te osoby bądź ich poprzedników prawnych z działki nr (...), a opis nieruchomości odzwierciedla aktualny stan istniejący na gruncie, bez uwzględnienia, kiedy i przez kogo zostały umiejscowione wymienione tam ogrodzenia, bramy, chodniki, pasy zieleni, wiaty, budynki, pustaki, nasadzenia, szambo, śmietnik, kwietnik. Mimo przeprowadzenia przez Sąd Rejonowy dowodów z zeznań zawnioskowanych świadków, z oględzin nieruchomości, z opinii biegłego geodety oraz z przesłuchania uczestników, nie została wyjaśniona w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia podstawa faktyczna rozstrzygnięcia, odnosząca się do wniosku zmodyfikowanego pod względem przedmiotowym i podmiotowym. Skoro Sąd pierwszej instancji nie ustalił okoliczności pozwalających na ocenę, czy zaistniały przesłanki konieczne do nabycia przez zasiedzenie własności działek objętych wnioskiem przez S. S. (1) i J. S., to nie została rozpoznana istota sprawy. W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż pojęcie nierozpoznania istoty sprawy obejmuje sytuacje, gdy sąd pierwszej instancji nie odniósł się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź gdy zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony (uczestnika), niezasadnie uznając, że taka konieczność nie zachodzi ze względu na występowanie materialnoprawnych lub procesowych przesłanek, które unicestwiają zgłoszone roszczenie (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22; z dnia 13 marca 2014 r., I CZ 10/14, LEX nr 1521215 i z dnia 6 sierpnia 2014 r., I CZ 48/14, LEX nr 1511584). Nierozpoznanie istoty sprawy zachodzi także w przypadku dokonania przez sąd pierwszej instancji oceny prawnej żądania bez wskazania podstawy faktycznej, co wymagałoby poczynienia kluczowych ustaleń po raz pierwszy w instancji odwoławczej; w takiej sytuacji uzasadnione jest uchylenie orzeczenia z uwagi na respektowanie uprawnień stron (uczestników), wynikających z zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2012 r., I CZ 168/12, OSNC 2013/5/68 i z dnia 23 września 2016 r., II CZ 73/16, LEX nr 2151416).

Dla przyjęcia samoistności posiadania, będącej przesłanką nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie, niezbędne jest faktyczne władanie rzeczą. Wykazanie władania rzeczą stanowi z kolei warunek powołania się na domniemanie, że ten kto faktycznie rzeczą włada jest posiadaczem samoistnym (art. 339 k.c.). Ocena władztwa wykonywanego przez S. S. (1) i J. S. nad nieruchomościami objętymi wnioskiem powinna uwzględniać element woli władania rzeczą dla siebie, prowadzący do ustalenia samoistnego charakteru posiadania. Czynnik woli składający się na posiadanie samoistne (art. 336 k.c.) to wola wykonywania władztwa nad rzeczą dla siebie, przejawiająca się w podejmowaniu czynności faktycznych, wskazujących na samodzielny i niezależny od woli innej osoby stan władztwa. Samoistne posiadanie nieruchomości nie wyłącza możliwości udostępnienia korzystania z niej przez posiadacza innym osobom, tak jak może to uczynić właściciel. Konieczne jest jednak precyzyjne zbadanie, czy osoby te traktują udostępniającego jako właściciela gruntu, realizując swoje ograniczone uprawnienia w zgodzie z jego wolą, czy też współposiadają nieruchomość niezależnie od niego, na równi z pozostałymi władającymi. Ze względu na niedostateczne rozważenie przez Sąd Rejonowy przejawów i charakteru władztwa wykonywanego przez S. S. (1) i J. S. nie można odeprzeć sformułowanego przez skarżącą zarzutu naruszenia art. 172 k.c. w zw. z art. 336 k.c. Sąd pierwszej instancji zaniechał analizy przesłanek zasiedzenia w odniesieniu do okoliczności faktycznych dotyczących władania przez wymienione osoby nieruchomością objętą wnioskiem, pobieżnie oceniając, w jaki sposób właściciele sąsiednich działek korzystali ze spornego gruntu. Nie została natomiast wyjaśniona kluczowa kwestia, kiedy nastąpiło objęcie poszczególnych części nieruchomości we władanie przez S. S. (1) i J. S.. Sprecyzowania wymagał zatem okres posiadania działek przez poprzedników prawnych wnioskodawcy i zakres tego posiadania. Dla oceny spełnienia przesłanek przewidzianych art. 172 k.c., w odniesieniu do nieprzerwanego posiadania nieruchomości przez czas przewidziany w tym przepisie, konieczne było rozważenie okoliczności podnoszonych przez wszystkich uczestników, które dawałyby podstawy do odjęcia własności przeciwnikom wniosku. Ustalenia wymagało więc, czy i które działania podjęte przez S. S. (1) i J. S. oraz od jakiej daty dostatecznie wskazywały na samoistne posiadanie gruntów objętych wnioskiem, w szczególności w odniesieniu do usytuowania poszczególnych obiektów - budowli, płotów, nasadzeń na spornych działkach. Ocenie w tym kontekście musi podlegać też sposób, przyczyny i częstotliwość korzystania z nieruchomości (bądź jej części) przez W. S., J. P. (1) i jej poprzedników prawnych.

Postępowanie o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie zmierza do określenia innego niż dotąd obowiązywał stanu prawnego nieruchomości, jest więc skierowane przeciwko dotychczasowemu właścicielowi. W tego rodzaju sprawie do kręgu osób zainteresowanych w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c. należy przede wszystkim dotychczasowy właściciel (właściciele) nieruchomości, bez względu na to, czy jego prawo zostało stwierdzone i czy wynika z dołączonego na podstawie art. 607 k.p.c. odpisu z księgi wieczystej. Jeżeli właściciel nie żyje, status zainteresowanych mają jego spadkobiercy. Wnioskodawca powinien więc we wniosku o stwierdzenie zasiedzenia wskazać dotychczasowego właściciela nieruchomości. Gdyby z przyczyn od siebie niezależnych tego nie uczynił, sąd powinien z urzędu podjąć czynności zmierzające do ustalenia właściciela i wezwania go do udziału w sprawie (art. 510 § 2 k.p.c.), a gdyby czynności te nie przyniosły rezultatu - zarządzić ogłoszenie przewidziane w art. 609 § 2 k.p.c. (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 lipca 1993 r., II CRN 73/93, LEX nr 1402780; z dnia 2 września 1993 r., II CRN 89/93, LEX nr 110583; z dnia 10 września 1993 r., I CRN 111/93, LEX nr 1500929; z dnia 18 listopada 2003 r., II CK 233/02, LEX nr 1129613; z dnia 10 listopada 2004 r., II CK 185/04, LEX nr 197639; z dnia 22 stycznia 2009 r., III CSK 287/08, LEX nr 527240; z dnia 24 czerwca 2009 r., I CSK 453/08, LEX nr 738083; z dnia 18 lutego 2015 r., I CSK 82/14, LEX nr 1677788). Sąd Rejonowy nie zweryfikował, czy uczestnikami postępowania są właściciele nieruchomości objętych wnioskiem, a ta kwestia była już sygnalizowana w punkcie 5. wniosku (k. 3).

Opisane wadliwości zaskarżonego orzeczenia są na tyle istotne, że uniemożliwiają dokonanie jego kontroli instancyjnej. Dlatego też zarzut naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c. okazał się trafny (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, LEX nr 200973; z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, LEX nr 238975; z dnia 9 listopada 2017 r., I CSK 607/16, LEX nr 2426560).

Z przyczyn podanych wyżej, Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Pińczowie. Sąd pierwszej instancji przeprowadzi postępowanie dowodowe zgodnie z przedstawionymi wcześniej uwagami (w tym dotyczącymi dowodu z oględzin nieruchomości i zeznań świadków) i dokona oceny zasadności wniosku, z uwzględnieniem okoliczności wskazanych przez Sąd odwoławczy. W szczególności Sąd Rejonowy ustali, w jaki sposób i w jakiej dacie S. S. (1) i J. S. rozpoczęli władanie poszczególnymi działkami (ich częściami) oraz przeciwko komu biegło zasiedzenie, a następnie rozważy, czy zostało wykazane, aby samoistne posiadanie nieruchomości przez wymienione osoby trwało przez okres prowadzący do zasiedzenia – stosownie do art. 172 k.c. (w odpowiednim brzmieniu tego przepisu, zależnym od daty jego obowiązywania). Konieczne będzie również jednoznaczne rozstrzygnięcie podnoszonej w apelacji kwestii, czy część nieruchomości objętej wnioskiem (działka nr (...)) stanowiła własność Skarbu Państwa w czasie jej posiadania przez S. S. (1) i J. S.. Obowiązujący od dnia 1 stycznia 1965 r. do dnia 30 września 1990 r. art. 177 k.c. przewidywał, iż przepisy o nabywaniu własności nieruchomości przez zasiedzenie nie miały zastosowania do nieruchomości będących przedmiotem własności państwowej. Zgodnie z art. 9 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. nr 55, poz. 321, ze zmianami), do zasiedzenia, którego bieg rozpoczął się przed dniem wejścia w życie tej ustawy, stosuje się od tej chwili przepisy tej ustawy; dotyczy to w szczególności możliwości nabycia prawa przez zasiedzenie. Stosownie natomiast do art. 10 ustawy nowelizującej, jeżeli przed dniem wejścia w życie tej ustawy istniał stan, który według przepisów dotychczasowych wyłączał zasiedzenie nieruchomości, a według przepisów obowiązujących po wejściu w życie tej ustawy prowadzi do zasiedzenia, zasiedzenie biegnie od dnia wejścia jej w życie; jednakże termin ten ulega skróceniu o czas, w którym powyższy stan istniał przed wejściem w życie ustawy, lecz nie więcej niż o połowę. Z kolei, w postanowieniu z dnia 2 września 1993 r., II CRN 89/93, LEX nr 110583, Sąd Najwyższy wskazał, że do wypadków zasiedzenia, które nastąpiło przed wejściem w życie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. z 1990 r., nr 55, poz. 321, ze zmianami) mają zastosowanie 10- i 20-letnie okresy posiadania przewidziane w art. 172 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed tą datą.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

SSO Rafał Adamczyk SSO Cezary Klepacz SSO Teresa Strojnowska