Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I ACa 126/18

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 listopada 2018 r.

Sąd Apelacyjny w (...), I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący:

SSA Małgorzata Kaźmierczak

Sędziowie:

SA Jacek Nowicki /spr./

SA Jerzy Geisler

Protokolant:

Halszka Mróz

po rozpoznaniu w dniu 7 listopada 2018 r. w (...)

na rozprawie

sprawy z powództwa M. K.

przeciwko D. K.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w (...)

z dnia 13 września 2017 r., sygn. akt I C 148/16

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że utrzymuje w mocy nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym z 3 czerwca 2014r. przez Sąd Okręgowy w (...) (sygn. akt I Nc 26/16);

II.  zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 4.050 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym;

III.  nakazuje ściągnąć od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w (...)) kwotę 5.000 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych.

Jacek Nowicki Małgorzata Kaźmierczak Jerzy Geisler

Sygnatura I ACa 126/18

UZASADNIENIE

W pozwie skierowanym przeciwko D. K., powód M. K., domagał się orzeczenia nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym, aby pozwany zaspokoił jego roszczenie poprzez zapłatę kwoty 100.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 27 grudnia 2013r. do dnia zapłaty i kosztami procesu.

W uzasadnieniu żądania pozwu, powód wyjaśnił, że znajduje ono swoją podstawę w treści umowy dotyczącej rozliczenia zachowku po zmarłej G. K..

W dniu 3 czerwca 2014r. nakazem zapłaty wydanym w postępowaniu nakazowym Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie pozwu.

W zarzutach od nakazu zapłaty pozwany wniósł o jego uchylenie w całości i oddalenie powództwa oraz obciążenie powoda kosztami procesu.

W uzasadnieniu zarzutów pozwany złożył oświadczenie o uchyleniu się od skutków czynności prawnej - umowy z 24 listopada 2011r. - w trybie art. 87 i 88 k.c., informując, że stan obawy uległ znacznemu zmniejszeniu na przełomie września - października 2013r. Zawarcie umowy zostało poprzedzone licznymi groźbami kierowanymi w stronę pozwanego i jego małżonki. Jednocześnie oznajmił, że zmarła G. K. wydziedziczyła pozwanego, który przez szereg lat postępował wbrew woli matki poprzez pogłębianie swojego uzależnienia od alkoholu i marnotrawienie majątku rodzinnego.

Wyrokiem z 13 września 2017r. Sąd Okręgowy uchylił nakaz zapłaty z 3 czerwca 2014r. i powództwo oddalił w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i prawne.

Po śmierci matki G. K. pomiędzy braćmi ujawnił się konflikt na tle rozliczeń finansowych, który eskalował z upływem czasu. Powód notorycznie występował do brata z kolejnymi roszczeniami. Początkowo zadowalał się drobnymi sumami rzędu 100-300 zł. Jednak po opuszczeniu aresztu, co miało miejsce w październiku 2011r. zintensyfikował swoje pretensje wobec brata, oczekując podarowania nieruchomości bądź zapłaty kwoty 2.000.000 zł., zależnie od stanu, w którym aktualnie się znajdował. Powód od wielu lat zmaga się bowiem z problemem alkoholowym. Z powodu bezkrytycznego podejścia do tego problemu, powód został pominięty w testamencie sporządzonym przez matkę. W dniu 31 stycznia 2011r. Sąd Rejonowy w (...) stwierdził, że spadek po zmarłej G. K. na podstawie testamentu holograficznego z dnia 8 lipca 2010r. nabył w całości D. K.. Powód natarczywie usiłował skłonić brata do realizacji swoich żądań, w tym celu wysyłał cały szereg wiadomości tekstowych, nachodził pozwanego. Znajdując się pod wypływem alkoholu powód kierował w jego stronę groźby

Sygnatura(...)

pozbawienia życia; posługując się sformułowaniami typu: zniszczę cię, załatwię cię, spalę.

Z inicjatywy obu braci w dniu 24 listopada 2011r. została podpisana umowa, na mocy której pozwany zobowiązał się z tytułu rozliczenia zachowku po zmarłej matce przekazać na rzecz powoda kwotę 50.000 zł, samochód osobowy marki K. o nr rej (...) o wartości 40.000 zł oraz kwotę 100.000 zł po sprzedaży nieruchomości położonej w S. przy ul. (...). W treści umowy strony zastrzegły, że w przypadku gdy nie dojdzie do sprzedaży nieruchomości w terminie 24 miesięcy, pozwany zapłaci kwotę 100.000 zł, w okresie jednego miesiąca od upływu wskazanego terminu. W dniu podpisania umowy pozwany przekazał na rzecz powoda kwotę 50.000 zł. oraz wydał samochód osobowy opisany w umowie.

Tego samego dnia, strony sporządziły projekt alternatywnego rozwiązania, w ramach którego pozwany zobowiązał się pokrywać bratu 50% kwoty wynajmu lokalu użytkowego.

W dniu 26 kwietnia 2016r. Sąd Rejonowy w (...) w sprawie (...) oddalił powództwo o wykonanie zobowiązania z wspomnianej umowy, uznając że pozwany skutecznie uchylił się skutków złożonego oświadczenia na warunkach art. 87 k.c. W dniu 25 października 2016 r. Sad Okręgowy w (...) oddalił apelacje wywiedziona przez powoda.

Powód roszczenie swe wywodzi z treści umowy zawartej w dniu 24 listopada 2011 r. i okoliczności częściowego jej wykonania oraz zaniechania wykonania pozostałej części z przyczyn leżących po stronie pozwanego. W ramach żądania powód nie domaga się zatem zachowku, ale wykonania umowy.

Zawarta przez strony umowa należy do umów nienazwanych, do których zastosowania maja ogólne przepisy kodeksu cywilnego. Podstawę normatywna takich umów stanowi art. 353 1 k.c.

Powodowi na mocy powołanych przepisów przysługuje roszczenie o wykonanie przez pozwanego zobowiązania wynikającego z postanowienia umowy nienazwanej zawartego w § 3 zgodnie z jego treścią.

W zarzutach od nakazu zapłaty, pozwany podjął obronę przeciwko roszczeniu powoda powołując się na działanie po wpływem groźby bezprawnej.

W kontekście prawomocnego wyroku wydanego w sprawie sygn.. (...) rozstrzygającego między stronami kwestię skuteczności oświadczenia o uchyleniu do od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego w umowie dotyczącej rozliczenia zachowku z dnia 24 listopada 2011 r. zdaniem Sądu Okręgowego, nie jest możliwa jego odmienna ocena. Nie ma bowiem podstaw do zawężania skuteczności dokonanej czynności, jedynie do oświadczenia obejmującego projekt rozwiązania poddanego pod rozstrzygnięcie Sądu Rejonowego. W uzasadnieniu pisma z dnia 23 października 2014 r. pozwany swoim oświadczeniem objął zapisy

Sygnatura(...)

całej umowy. Jak wynika z ustaleń poczynionych na podstawie akt powołanej sprawy, w toku procesu powód konsekwentnie przyjmował, że owo oświadczenie stanowiło integralna część umowy z dnia 24 listopada 2017 r.

W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał, że pozwany złożył skuteczne oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli z powodu groźby. Okoliczności ujawnione przez pozwanego w toku sprawy prowadzonej przed Sądem Rejonowym w (...) pod sygnaturą (...) znalazły odzwierciedlenie także w dopuszczonych i przeprowadzonych w niniejszej sprawie dowodach osobowych. Emocjonalne zeznania świadka I. K. - żony pozwanego potwierdzają istnienie stanu zagrożenia ze strony powoda. Również świadek J. K. opisał

konfrontacje stron, przebieg rozmów i sformułowania, jakie padały pod adresem świadka i pozwanego, celem nakłonienia do dokonania rozliczeń, Opisane okoliczności dają podstawy do uznania, ze powód w istocie zastraszał pozwanego wyrządzeniem krzywdy majątkowej (podpalenie domu) oraz osobistej, także w odniesieniu do osób mu bliskich (groźby kierowane wobec najbliższej rodziny pozwanego). Powyższe okoliczności uzasadniały powstanie obawy u pozwanego, która wpłynęła na podpisanie przedmiotowej umowy.

Nadto w ocenie Sądu pierwszej instancji żądanie zapłaty stanowi ze strony powoda nadużycie prawa i na ochronę prawną nie zasługuje. Nie sposób również nie podzielić zapatrywania pozwanego, co do tego, że zachowanie powoda względem jego osoby oraz osób mu najbliższych naruszało powszechnie społecznie akceptowane reguły i wartości moralne. Z materiału dowodowego wynika, że powód pod wypływem alkoholu jest skłonny do uruchamiania różnych form zachowań agresywnych.

W apelacji 29 listopada 2017 r. powód zarzucił zaskarżonemu wyrokowi:

1)  naruszenie art. 87 kc poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że oświadczenie pozwanego zawarte w umowie z 24 listopada 2011 r. zostało złożone pod wpływem groźby;

2)  naruszenie art. 65 § 1 kc w zw. z art. 88 §1 kc poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że pozwany uchylił się od skutków prawnych umowy z 24 listopada 2011 r. w postępowaniu przed Sądem Rejonowym w sprawie (...)

3)  naruszenie art. 5 kc poprzez jego błędna wykładnię polegającą na uznaniu, że żądanie zapłaty stanowi ze strony powoda nadużycie prawa.

Powód podniósł także z ostrożności procesowej zarzut naruszenia art. 88 § 2 kc w zw. z art. 61 kc poprzez błędne przyjęcie, że pozwany zachował roczny termin do uchylenia się od skutków prawnych umowy z 24 listopada 2011 r. i art. 991§ 1 kc poprzez jego niezastosowanie, w sytuacji

gdy powód należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku i w rezultacie uznanie, że umowa jest nieważna, na podstawie przepisów ustawy.

Sygnatura (...)

Nadto powód zarzucił naruszenie przepisów prawa procesowego, które miało wpływ na wynik sprawy, a mianowicie art. 233 kpc, art. 217 §1 kpc w zw. z art. 227 kpc, art. 227 kpc w zw. z art. 278 § 1 kpc, art. 244 § 1 kpc i art. 365 § 1 kpc.

Wskazując na powyższe powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 100.000 zł. z ustawowymi odsetkami od 27 grudnia 2013 r. oraz kosztów procesu za obie instancje.

Pozwany wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

Sad Apelacyjny zważył, co następuje:

1.  Apelacja jest zasadna. Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo po pierwsze dlatego,

zeznał iż pozwany skutecznie uchylił się od skutków prawnych swego oświadczenia zawartego w umowie z 24 listopada 2011 r. dotyczącej rozliczenia zachowku . Istotne jest jednak to, że zdaniem tegoż Sądu, uchylenie nastąpiło już w sprawie toczącej się przed Sądem Rejonowym w (...) pod sygnaturą (...). również z powództwa M. K. przeciwko D. K. o zasądzenie kwoty 16.800 zł. i nie jest możliwa odmienna ocena oświadczenia o uchyleniu, której dokonał Sąd Rejonowy.

Po drugie, żądanie pozwu stanowi nadużycie prawa i na zasługuje na ochronę stosownie do przepisu art.5 kc, ponieważ zachowanie powoda narusza powszechnie akceptowane reguły i wartości moralne

2.  Trafny okazał się zarzut naruszenia art. 87 § 2 kc poprzez przyjęcie przez Sąd pierwszej instancji, że pozwany uchylił się od skutków prawnych oświadczenia w przedmiocie rozliczenia zachowku z 24 listopada 2011 r. Po pierwsze, nie można zgodzić się z tezą Sądu Okręgowego, że wyrokiem Sądu Rejonowego w (...) z 26 kwietnia 2016 r. w sprawie (...)prawomocnie została rozstrzygnięta kwestia skutecznego uchylenia się przez pozwanego od skutków umowy z 24 listopada 2011 r. i że nie jest możliwe odmienne stanowisko w tej materii.

Z pisma procesowego pozwanego D. K. z 30 września 2014 r. w sprawie (...)jednoznacznie wynika, że pozwany złożył oświadczenie tylko co do uchylenia się od skutków oświadczenia o zobowiązania się do uiszczania powodowi połowy czynszu uzyskiwanego przez pozwanego z wynajmu sklepu, które zostało spisane na ostatniej stronie umowy z (...) Pozwany w tymże piśmie wyraźnie oznaczył zakres swojego oświadczenia wskazując, że dotyczy ono oświadczenia znajdującego się na ostatniej stronie umowy z 24 listopada 2011r. sporządzonego później niż sama umowa.

Tak też to rozumiał Sąd Rejonowy, który w uzasadnieniu wyroku nawiązuje do ostatniej strony umowy z 24 listopada 2011r. a zatem alternatywnego rozliczenia zachowku, Podobnie Sąd

Sygnatura (...)

Okręgowy w Z., który rozpoznawał apelację powoda M. K. stwierdził, w ustnym uzasadnieniu, że „ta sprawa jest prawomocnie między wami zakończona, natomiast otwiera ona drogę do dalszego prowadzenia procesu o te 100.000 zł. „

Należy podkreślić, że sprawa (...)toczyła się wyłącznie o opłaty związane z najmem lokalu położonego przy ul. (...) w S., które w ramach zobowiązania alternatywnego pozwany zobowiązał się płacić powodowi (k. 11 - ostatnia strona umowy z 24 listopada 2011r.). Było to rozwiązanie alternatywne, wobec zobowiązania wynikającego z właściwej umowy w ramach której pozwany zobowiązał się zapłacić powodowi m.in. kwotę 100.000 zł.

Po drugie, trafny jest zarzut naruszenia art. 87 kc, który stanowi, że kto złożył oświadczenie woli pod wypływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osobie trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się dowiedzieć, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Pozwany w niniejszej sprawie, to jest w zarzutach z 30 czerwca 2014r. od nakazu zapłaty złożył oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych umowy z 14 listopada 2011r. (co dodatkowo świadczy o tym, że nie zostało ono złożone w sprawie (...)) podnosząc, że powód wobec niego i jego żony kierował różne groźby np. że podpali domu lub pobije jego lub żonę.

Materiał dowodowy zgromadzony w sprawie potwierdza, że powód - także pod wpływem alkoholu, kierował wobec pozwanego i jego żony różne groźby, które były groźbami bezprawnymi. Powyższy przepis wymaga jednak, aby oświadczenie zostało złożone pod wypływem groźby a oświadczający nie złożyłby oświadczenia, gdyby nie został do tego zmuszony zapowiedzią użycia środków mogących sprowadzić poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

W ocenie Sądu Apelacyjnego pozwany nie traktował pogróżek powoda na tyle poważnie, że realnie obawiał się ich użycia przez powoda. Świadczą o tym zeznania pozwanego, który stwierdził, że według niego umowa nie obowiązuje, ponieważ przy podpisywaniu umowy powód przysięgał, że nie będzie już z jego strony żadnych roszczeń i że da mu spokój a gdyby nie nękanie i liczne spory w sądzie, zapłaciłby mu kwotę 100.000 zł. Pozwany w zeznaniu dodał, że nie zapłacił powodowi reszty pieniędzy ponieważ powód nadal nadużywał alkoholu. (k.318-319 - protokoł z rozprawy z 17 maja 2017r.).

A zatem pozwany zawarł umowę nie dlatego, że czuł się zastraszony groźbami, ale chciał rozliczyć zachowek ponieważ był zmęczony ciągłymi żądaniami finansowymi powoda. Pozwany zaczął kwestionować umowę, ponieważ powód nie zmienił swojego postępowania. Co więcej, to pozwany sporządził umowę i był inicjatorem jej zawarcia która - zdaniem Sądu Apelacyjnego -była

Sygnatura (...)

dla niego korzystna. Od razu w dniu podpisania umowy powód otrzymał 50.000 zł oraz samochód marki K. wraz z kompletem dokumentów.

Reasumując, pozwany zawarł umowę o rozliczenie zachowku nie pod wpływem groźby powoda. ale chcąc uwolnić się od ciągłego domagania się pieniędzy przez powoda. Skoro z tej umowy wywiązał się tylko częściowo, powód w dalszym ciągu domagał się jej realizacji.

Dodać należy, że gdyby pozwany rzeczywiście zawarł umowę pod wpływem gróźb powoda, mógłby wytoczyć powództwo o ustalenie, że skutecznie uchylił się od skutków prawnych swego oświadczenia i tym samym mógłby żądać zwrotu tego co dotychczas świadczył na rzecz powoda, to jest kwoty 50.000 zł. i samochodu. Tego pozwany nie uczynił, a oświadczenie w trybie art. 88 kc w niniejszym procesie i w sprawie (...) jest tylko reakcją na żądania finansowe powoda.

Nie można się także zgodzić z Sądem pierwszej instancji, że powód wytaczając powództwo nadużył swojego prawa i nie zasługuje na ochronę prawną.

Strony zawarły umowę o rozliczenie zachowku i powód domaga się zasądzenia wynikającej z umowy kwoty 100.000zł., Trudno dopatrzyć się w tym naruszeniu zasad współżycia społecznego. Przepis art. 5 kc dotyczy sposobu wykonywania prawa podmiotowego i wytoczenie powództwa o zapłatę, żeby wymusić na pozwanym wykonanie umowy nie jest sprzeczne z zasadą słuszności bądź dobrymi obyczajami.

To, że powód nadużywa alkoholu i jego zachowanie względem pozwanego odbiega od przyjętych norm, nie ma znaczenia dla zasadności żądania wykonania umowy.

Pozostałe zarzuty i wnioski apelacji dotyczące sytuacji powoda i jego obecnego położenia bądź wartości spadku nie mają znaczenia w sprawie. To, że powód znajduje się w trudnej sytuacji majątkowej i życiowej wynika przede wszystkim z nadużywania alkoholu, z jego choroby alkoholowej a nie z nierozliczenia się przez pozwanego z zachowku. Nadto, skoro roszczenie powoda wynika z umowy a nie z ustawy nie ma też żadnego znaczenia wartość spadku.

Ponieważ Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo uznając, że pozwany skutecznie uchylił się od skutków swego oświadczenia na podstawie art. 87 kc i że powód nadużywa prawa, nie odniósł się do zarzutu, że powód został wydziedziczony w testamencie z 8 lipca 2010r.

Zgodnie z przepisem art. 1008 pkt 3 kc spadkodawca może w testamencie pozbawić zastępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W testamencie z 8 lipca 2010r. G. K., matka powoda i pozwanego, stwierdziła że z uwagi na uzależnienie alkoholowe - drugiego syna M. K. pomija.

Sygnatura I(...)

Wydziedziczenie może nastąpić, gdy spadkodawca w sposób uporczywy z nasileniem złej woli i w sposób zawiniony - niewłaściwie postępuje wobec spadkodawcy. W przypadku alkoholizmu nie może być mowy o umyślności i uporczywości działania wobec woli spadkodawcy,

lecz o nieprzezwyciężalnym przymusie wywołanym chorobą. Dlatego też należy uznać, że uprawniony może być wydziedziczony z powodu alkoholizmu, o ile w chwili sporządzenia testamentu, był w stanie przeciwstawić się nałogowi. Alkoholizm będącym zaburzeniem psychicznym stanowi ewentualnie podstawę ubezwłasnowolnienia ( P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Lexis Nexis, Warszawa 2012, s. 176).

Zgodnie z umową z 24 listopada 2011r. kwota 100.000zł. miała być zapłacona w okresie jednego miesiąca od daty upływu terminu 24 miesięcy, czyli 24 listopada 2013r. Powód wezwał pozwanego do zapłaty 100.000zł w piśmie 24 listopada 2013r. , a zatem termin płatności orzeczony w nakazie zapłaty, to jest 27 grudnia 2013r., jest terminem właściwym.

W tym stanie rzeczy na podstawie art. 386 § 1 kpc należało orzec jak w punkcie I sentencji wyroku.

O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 w zw. z art. 391 § 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2016 poz. 1668).

Jacek Nowicki Małgorzata Kaźmierczak Jerzy Geisler