Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 lutego 2019 r.

Sąd Okręgowy w Świdnicy, II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Jerzy Dydo

Sędziowie: SO Maciej Ejsmont

SO Aleksandra Żurawska

Protokolant: Violetta Drohomirecka

po rozpoznaniu w dniu 14 lutego 2019 r. w Świdnicy

na rozprawie

sprawy z powództwa E. G.

przeciwko R. C.

o ustalenie nieważności umowy

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Rejonowego w Świdnicy

z dnia 25 sierpnia 2016 r., sygn. akt I C 1621/13

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że ustala nieważność umowy pożyczki oraz umowy przewłaszczenia nieruchomości
na zabezpieczenie zawartej w dniu 30 maja 2006 r. pomiędzy R. C. a E. G. w § 1.7, § 4, § 5.1 i 2, (pkt I);
znosi wzajemnie koszty procesu (pkt II) oraz nakazuje pozwanemu uiścić na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Świdnicy 1.500 zł tytułem kosztów sądowych;

II.  w pozostałym zakresie apelację oddala;

III.  nakazuje pozwanemu uiścić na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Świdnicy 2.724,40 zł tytułem kosztów sądowych
w postępowaniu apelacyjnym.

(...)

Sygn.akt II Ca 813/17

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 25 sierpnia 2016r Sąd Rejonowy w Świdnicy I Wydział Cywilny oddalił powództwo E. G. przeciwko R. C. o stwierdzenie nieważności umowy oraz obciążył powódkę kosztami procesu.

Sąd Rejonowy ustalił między innymi, że w dniu 30 maja 2006r strony zawarły notarialną umowę pożyczki z przewłaszczeniem nieruchomości powódki na zabezpieczenie. Pozwany udzielił powódce pożyczki w kwocie 60 000 zł z terminem spłaty do 30 listopada 2006r z oprocentowaniem wynoszącym 1,5% w stosunku miesięcznym plus podatek Vat według stawki 22%. W § 1 pkt 7 umowy strony ustaliły, że z tytułu użytkowania na cele mieszkalne budynku o którym mowa w § 2 umowy ( stanowiącym przedmiot przewłaszczenia), powódka zobowiązuje się płacić pozwanemu 4 900 zł brutto za każdy miesiąc korzystania z budynku, a kwota ta płatna będzie do 30 każdego miesiąca poczynając od czerwca 2006r. § 4 umowy stanowił, że w celu zabezpieczenia terminowego zwrotu pożyczki wraz z odsetkami oraz opłat z tytułu korzystania z budynku mieszkalnego powódka przenosi na pozwanego własność zabudowanej działki gruntu nr (...) obręb (...)- F., położonej w Ś., przy ul. (...), a pozwany wyraża na to zgodę i jednocześnie zobowiązuje się przenieść powrotnie własność tej nieruchomości na powódkę w terminie do 7 dni roboczych od dnia zwrotu pożyczki wraz z odsetkami oraz uiszczenia opłat z tytułu korzystania z budynku mieszkalnego, o ile nastąpi to w terminie spłaty pożyczki ustalonym w § 1 i uregulowane zostaną zobowiązania z tytułu odsetek i opłat za użytkowanie budynku mieszkalnego.

W 2004r powódka zawarła z (...) Bank SA w P. umowę kredytu hipotecznego nominowanego do franka szwajcarskiego zgodnie, z którą bank udzielił jej kredytu w kwocie 300 000 zł na okres 360 miesięcy. Przedmiotowy kredyt został udzielony i przeznaczony na nabycie domu jednorodzinnego położonego w Ś.. Nieruchomość położona w Ś. przy ul. (...), a stanowiąca przedmiot zabezpieczenia umowy pożyczki w chwili zawarcia umowy pożyczki obciążona była hipoteką kaucyjną w kwocie 600 000 zł na rzecz (...) Bank SA w P.. W dniu 30 maja 2006r powódka złożyła pisemne oświadczenie, że przystępuje do zawarcia umowy pożyczki i przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie w warunkach pełnej świadomości i swobody oraz, że ma rozeznanie, co do skutków prawnych tej czynności prawnej, nikt jej nie zmusza do zawarcia i podpisania wyżej wymienionej umowy, a wszystkie warunki w tejże umowie zostały omówione i zawarte przez nią dobrowolnie. Nadto powódka oświadczyła również, że korzysta z pełni władz fizycznych i psychicznych, nie leczyła się psychiatrycznie oraz, że została poinformowana przez pozwanego o warunkach udzielania pożyczek przez firmę (...) i przyjmuje tryb zaspokojenia się pożyczkodawcy w przypadku nie spłacenia pożyczki. Ponadto została poinformowana przez pozwanego o konsekwencjach jakie wynikają w przypadku nieterminowej spłaty pożyczki, tj. utraty nieruchomości przewłaszczonej na zabezpieczenie. Powódka nie spłaciła całej pożyczki w terminie, spłaciła około 20 000 zł zaprzestając dalszej spłaty. Przed zawarciem umowy pożyczki negocjacje z pozwanym prowadził mąż powódki K. G. twierdząc, że pożyczka zaciągnięta jest na prowadzenie działalności gospodarczej tj. zakup kontenera na używaną odzież, której handlem K. G. się zajmował. Po zawiadomieniu przez powódkę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa toczyło się przeciwko pozwanemu postępowanie karne w związku z zawarciem umowy pożyczki z naruszeniem art. 18a obowiązującej wówczas ustawy o kredycie konsumenckim. Ostatecznie wyrokiem Sądu Rejonowego dla W. z dnia 7 lutego 2012r sygn.(...), po wcześniejszym skazaniu a następnie uchyleniu wyroku do ponownego rozpoznania został uniewinniony, ponieważ art.18 a ustawy o kredycie konsumenckim został zmieniony i ustawodawca odstąpił od penalizacji lichwy.

T. G. teść powódki w 2006r zachorował na raka jelita grubego. Teść powódki pracował wówczas w I. i tam został poddany leczeniu. Powódka uzyskane z pożyczki od pozwanego pieniądze przekazała na leczenie teścia. Po sprzedaży przez teściową powódki mieszkania w styczniu 2008r I. G. i T. G. zwrócili powódce wcześniej pożyczoną kwotę 60 000 zł.

Przy tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że powództwo nie jest zasadne, ponieważ zawarta w dniu 30 maja 2006r umowa pożyczki z przewłaszczeniem nieruchomości na zabezpieczenie nie narusza bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa i nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Sąd Rejonowy wskazał, że powódka reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika nie wykazała jakie konkretnie zasady współżycia społecznego narusza umowa pożyczki. Umowa przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie spłaty pożyczki – w ocenie Sądu Rejonowego- nie naraziła powódki na stratę, skoro w momencie jej zawarcia nieruchomość stanowiąca przedmiot przewłaszczenia była obciążona hipoteką na kwotę 600 000 zł. Oprocentowanie pożyczki nie przekraczało maksymalnych dopuszczalnych prawnie odsetek w 2006r. Sąd Rejonowy nie podzielił zarzutu powódki, że kwota 4 900 zł – opłata za użytkowanie przewłaszczonego budynku – stanowiła zakamuflowane odsetki. Według Sądu Rejonowego skoro pozwany uzyskał własność tej nieruchomości to powódka korzystając z niej powinna za to płacić.

O kosztach procesu Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art.98 kpc.

Od wyroku Sądu pierwszej instancji apelację wniosła powódka zaskarżając wyrok w pkt I i II i zarzuciła:

- nierozpoznanie przez Sąd istoty sprawy, polegające na zupełnym zaniechaniu dokonania ustaleń faktycznych w zakresie:

a)  wysokości wierzytelności przysługującej pozwanemu z tytułu spornej umowy,

b)  wartości nieruchomości stanowiącej przedmiot przewłaszczenie na zabezpieczenie tejże wierzytelności,

c)  sposobu zaspokojenia pozwanego (wierzyciela) z nieruchomości stanowiącej przedmiot przewłaszczenia na zabezpieczenie - które to ustalenia są niezbędne dla oceny wystąpienia przesłanek wskazywanej przez powódkę podstawy materialnoprawnej roszczenia o ustalenia nieważności umowy, określonej w art, 58 § 2 k.c, w szczególności w kontekście rażącej dysproporcji pomiędzy wartością zabezpieczenia, a wartością podlegającej zabezpieczeniu wierzytelności, przy czym zaniechanie dokonania wskazanych ustaleń uniemożliwia przeprowadzenie kontroli instancyjnej wyroku;

II. obrazę prawa materialnego, która miała wpływ na treść zaskarżonego wyroku, polegającą na niezastosowaniu art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 353 ¹ k.c. w sytuacji, gdy dokonane przez Sąd I instancji ustalenie, że przewłaszczenie spornej nieruchomości miało na celu zabezpieczenie m.in. „opłat z tytułu korzystania z budynku mieszkalnego", który to budynek stanowił przedmiot przewłaszczenia, winno skutkować uznaniem umowy za nieważną z uwagi na ukształtowanie łączącego strony stosunku prawnego w sposób rażąco sprzeciwiający się właściwości (naturze) przewłaszczenia na zabezpieczenie, bowiem:

a) przeniesienie na wierzyciela własności nieruchomości w celu zabezpieczenia wierzytelności, która powstała wyłącznie na skutek tegoż przewłaszczenia, jest nie do pogodzenia z kauzalną istotą tego typu porozumienia umownego, jako że przyczyna prawna (causa) w postaci potrzeby zabezpieczenia istniejącej wierzytelności, od istnienia której uzależniona jest ważność przewłaszczenia, istnieje w tym układzie jedynie o tyle, o ile dokonano samego przewłaszczenia,

b) takie ukształtowanie umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie prowadzi do sytuacji, w której wierzyciel, czerpiąc comiesięczne zyski z tytułu odpłatnego udostępniania przewłaszczonej nieruchomości dłużnikowi, de facto dokonuje zaspokojenia z przedmiotu przewłaszczenia niezwłocznie po zawarciu umowy w formie aktu notarialnego, a więc jeszcze przed upływem terminu do spłaty pożyczki zabezpieczonej tymże przewłaszczeniem, natomiast obciążenie finansowe dłużnika ulega multiplikacji sprzecznej z istotą
zabezpieczenia.

III. obrazę prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c, która miała wpływ na treść zaskarżonego wyroku, poprzez przyznanie wiarygodności relacji pozwanego i jego żony - I. C., według których powódka zaciągnęła przedmiotową pożyczkę w celu pozyskania środków na działalność gospodarczą jej męża - K. G., podczas gdy:

a) pozwany jest bezpośrednio zainteresowany kwestionowaniem faktu przeznaczenia pieniędzy z pożyczki na leczenie teścia powódki, a jako osoba uprzednio oskarżona w procesie karnym o popełnienie czynu zabronionego z art.18a ustawy o kredycie konsumenckim, ma świadomość istotności ustalenia celu zaciągnięcia przez powódkę pożyczki,

b)  za uznaniem za prawdziwą wersję przedstawioną przez powódkę oraz K. G. co do potrzeby zaciągnięcia tejże pożyczki wynikłej z choroby T. G. przemawia fakt, że cała kwota uzyskana z pożyczki istotnie została przekazana teściom powódki i przeznaczona na leczenie T. G., który to fakt sąd trafnie uznał za udowodniony;

c)  K. G. nie był stroną umowy pożyczki;

d)  przyjęcie przez Sąd, że powódka dowiedziała się chorobie teścia i potrzebie przeznaczenia pieniędzy na jego leczenie już po zawarciu umowy pozostaje w sprzeczności z zeznaniami I. G., która wskazała, że powódka i K. G. mieli taką wiedzę na początku maja 2006 r. oraz że zaciągnęli pożyczkę właśnie na ten cel;

IV. obrazę prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która miała wpływ na treść zaskarżonego wyroku, polegająca na oparciu ustaleń faktycznych stanowiących podstawę wyroku na protokole zeznań radcy prawnego W. H., a więc na dowodzie nielegalnym., o czym przesądza treść art. 3 ust. 3, 4 i 5 ustawy z dnia 3 lipca 1982 r. o radcach prawnych, które to przepisy statuują bezwzględny (niezależny ani od woli radcy prawnego, ani od decyzji sądu cywilnego) zakaz zwolnienia radcy prawnego z obowiązku zachowania w tajemnicy faktów, o których dowiedział się udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę - a takimi faktami niewątpliwie były okoliczności towarzyszące zawarciu spornej umowy między E. G. a R. C., na rzecz którego radca prawny W. H. świadczył pomoc prawną. Wpływ podniesionego uchybienia na treść wyroku objawia się zaś w oparciu na treści zeznań radcy prawnego ustaleń co do przeznaczenia pieniędzy z pożyczki oraz negocjacji poprzedzających zawarcie umowy, które zdaniem Sądu a quo wykluczają uznanie umowy za sprzeczną z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, co w bezpośredni sposób wpłynęło na oddalenie powództwa.

V. obrazę prawa procesowego, która miała wpływ na treść zaskarżonego wyroku, tj. art. 233 § 1 k.p.c, polegającą na odmówieniu wiarygodności zeznaniom powódki i K. G. wskazującym, że „opłata" w kwocie 4900 zł miesięcznie, o której stanowi § 1 pkt 7 umowy stanowiła w rzeczywistości ukryte odsetki, oraz przyjęciu przez Sąd I instancji, wbrew zasadom logiki i wskazaniom doświadczenia życiowego, w ślad za dosłownym brzmieniem § 1 pkt 7 aktu notarialnego, że kwota ta stanowiła opłatę za użytkowanie przez powódkę na cele mieszkalne budynku, który stanowił przedmiot przewłaszczenia na zabezpieczenie, podczas gdy:

a)  zgodnie z § 4 aktu notarialnego przewłaszczenie nieruchomości zostało dokonane w celu zabezpieczenia m.in. „opłat za korzystanie z budynku mieszkalnego, o których mowa w § 1 ", natomiast wykluczone z punktu widzenia logiki jest zabezpieczenie wierzytelności, która powstaje wyłącznie z powodu dokonania tegoż zabezpieczenia. Gdyby wszak nie doszło do przeniesienia na pozwanego własności nieruchomości, nie powstałaby wierzytelność tytułu
opłaty za zamieszkiwanie powódki w tejże nieruchomości, która to wierzytelność miała zgodnie z ustaleniami Sądu składać się na przyczynę prawną przeniesienia na pozwanego własności nieruchomości,

b)  jest faktem powszechnie znanym i w myśl art. 228 § 1 k.p.c. nie wymagającym dowodu, że rynkowa wysokość miesięcznego czynszu za najem domu w Ś. o charakterystyce podobnej do wyżej wymienionego, w krytycznym czasie (2006 r.), podobnie jak dziś, rażąco odbiegała od kwoty 4900 zł, a w razie wątpliwości w tym zakresie Sąd winien byłby dopuścić z urzędu dowód z opinii biegłego na podstawie art. 232 zd. 2 k.p.c,

c)  doświadczenie życiowe podpowiada, że wobec istnienia ustawowej wysokości odsetek maksymalnych na poziomie niemal identycznym co odsetki wprost określone w umowie (ca 23 % w skali roku), pozwany zawodowo trudniący się udzielaniem pożyczek, zamierzał osiągnąć dodatkowy zysk z odsetek w niedopuszczalnej wysokości poprzez obciążenie powódki pozorną „opłatą za korzystanie z budynku mieszkalnego";

VI. obrazę prawa procesowego, tj. art. 328 § 2 k.p.c, która miała wpływ na treść zaskarżonego wyroku, polegającą na wewnętrznej sprzeczności jego uzasadnienia, a objawiającej się przyjęciem przez Sąd za udowodnione, w części następującej po słowach „Sąd ustalił następujący stan faktyczny", że środki w wysokości 60.000 zł z zaciągniętej u pozwanego pożyczki zostały w całości przeznaczone na leczenie teścia powódki - T. G., a następnie w części zawierającej rozważania prawne, po słowach „Sąd zważył, co następuje", uzasadnienie oddalenia powództwa m.in, kilkakrotnie podkreślanym przez Sąd rzekomym brakiem wykazania przez powódkę poniesionych przez nią kosztów leczenia T. G. - która to sprzeczność utrudnia kontrolę odwoławczą prawidłowości ustalonego stanu faktycznego i zastosowanych do niego przepisów prawa materialnego, tym bardziej że przeznaczenie pieniędzy uzyskanych z przedmiotowej pożyczki ma znaczenie w kontekście oceny nieważności umowy w świetle zasad współżycia społecznego;

W rezultacie wskazanych naruszeń prawa procesowego zarzuca zaskarżonemu wyrokowi: błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia i mających wpływ na jego treść, polegający na nieprawidłowym uznaniu, że:

- powódka zawarła sporną umowę pożyczki w celu pozyskania środków na działalność gospodarczą K. G. - podczas gdy potrzeba zawarcia przedmiotowej umowy wyniknęła z konieczności pozyskania środków na leczenie T. G.,

- cała kwota 4900 zł miesięcznie, określona w umowie jako „opłata za korzystanie z budynku mieszkalnego" nie stanowiła ukrytych odsetek od kwoty pożyczki - podczas gdy prawidłowa ocena dowodów prowadziłaby do ustalenia przeciwnego, a faktyczne odsetki wynikające ze spornej umowy rażąco przewyższały dopuszczalną w dacie zawarcia umowy wysokość odsetek, a w związku z faktem, że umowa ta stanowiła w istocie umowę o kredyt konsumencki w rozumieniu ustawy o kredycie konsumenckim ustalenie to przesądzać winno o jej nieważności jako naruszającej przepis karny zawarty w art. 18a ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim w brzmieniu uchwalonym ustawą z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.2005,157.1316) i obowiązującym dalej w stosunku do spornej umowy;

VIII. obrazę prawa materialnego, tj. art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 18a ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim w brzmieniu uchwalonym ustawą z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.2005.157.1316) i obowiązującym dalej w stosunku do spornej umowy, poprzez jego niezastosowanie z niezasadnym powołaniem się przez Sąd a quo na okoliczność, że przedmiotowa pożyczka została zdaniem Sądu zaciągnięta na potrzeby działalności gospodarczej K. G., podczas gdy okoliczność ta w żadnej mierze nie przekreśla kwalifikacji prawnej przedmiotowej umowy jako umowy o kredyt konsumencki w rozumieniu przywołanej ustawy, bowiem:

a)  pozwany, będący przedsiębiorcą, zawarł z powódką przedmiotową umowę pożyczki w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej,

b)  powódka zawarła z pozwanym umowę pożyczki jako osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej,

c)  K. G. nie był stroną umowy pożyczki

d) w świetle art. 2 ust. 4 powołanej ustawy konsumentem jest każda osoba fizyczna, która nie jest przedsiębiorcą, a zawiera umowę z przedsiębiorcą, a także osoba fizyczna będąca przedsiębiorcą, ale zawierająca umowę na cel niezwiązany bezpośrednio z działalnością gospodarczą - w niniejszej sprawie nie zachodzi zatem ani przesłanka podmiotowa kredytobiorcy prowadzącego działalność gospodarczą, ani przesłanka bezpośredniości (skoro miała by to być działalność gospodarcza męża powódki).

Podnosząc powyższe zarzuty, wniosła na zasadzie art. 386 § 4 k.p.c. o uchylenie zaskarżonego wyroku, i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.

Na skutek apelacji powódki Sąd Okręgowy w Świdnicy wyrokiem z dnia 9 lutego 2017r uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Świdnicy do ponownego rozpoznania.

Sąd Okręgowy podzielił zarzuty apelacji uznając, że wygłoszone przez Sąd Rejonowy na podstawie art.328 § 1 ¹ kpc uzasadnienie zaskarżonego wyroku, nie spełnia wymogów z art.328 § 2 kpc, przede wszystkim w zakresie ustalenia podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, co powoduje istotną trudność w ocenie zaskarżonego wyroku. Ponadto Sąd Rejonowy nie poczynił zasadniczych ustaleń faktycznych dla oceny, czy umowa stron narusza przepis art.58 § 1 i 2 kc, w szczególności nie ustalił wartości nieruchomości stanowiącej przedmiot przewłaszczenia w chwili zawarcia umowy, oraz jakie było faktyczne obciążenie kredytem tej nieruchomości w chwili zawarcia umowy. Brak tych podstawowych ustaleń faktycznych w kontekście żądania pozwu – w ocenie Sądu Okręgowego – stanowił nierozpoznanie istoty sprawy, która powoduje konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku na podstawie art.386 § 4 kpc.

Od wyroku Sądu Okręgowego w Świdnicy pozwany złożył zażalenie do Sądu Najwyższego zarzucając naruszenie art.386 § 4 kpc.

Wyrokiem z dnia 31 sierpnia 2017r Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok uznając, że sąd pierwszej instancji orzekł o żądaniu pozwu dokonując określonych ustaleń faktycznych i oceniając je w świetle uznanych za właściwe przepisów prawa materialnego. Odniósł się tym samym do istoty sprawy, niezależnie od techniki sporządzania uzasadnienia, której krytyczna ocenę dokonaną przez Sąd Okręgowy należało podzielić. Ponadto nie było przeszkód aby Sąd Okręgowy będący sądem merytorycznym w modelu apelacji pełnej uzupełnił postępowanie dowodowe.

W toku postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy dodatkowo ustalił:

Wartość nieruchomości położnej w Ś. przy ul. (...) księga wieczysta Kw (...) stanowiącej przedmiot przewłaszczenia na zabezpieczenie pożyczki w dniu zawarcia umowy pożyczki tj. 30 maja 2006r wynosiła 616 600 zł.

/ d. opinia biegłej sądowej M. F. tom(...)akt k.(...)/

Na dzień zawarcia umowy pożyczki, powódce pozostała do spłaty z tytułu umowy kredytu hipotecznego nr (...) kwota 102.929 CHF stanowiąca równowartość 260.410 zł.

/d. harmonogram spłat kredytu k.(...)/

Sąd Okręgowy zważył:

Apelacja jest częściowo zasadna.

Na wstępie należy zauważyć, ze powódka niewłaściwie sformułowała żądanie pozwu domagając się stwierdzenia nieważności umowy pożyczki z dnia 30.05.2006r oraz stwierdzenie nieważności umowy przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie ( pismo procesowe precyzujące żądanie pozwu k.(...)) na podstawie art.58 § 1 i 2 kc. Nieważność umowy, o której mowa w art.58 kc jest nieważnością bezwzględną, co oznacza, że czynność prawna nie wywołała i nie może wywołać żadnych skutków prawnych objętych wolą stron, poza powstaniem ubocznych skutków, które ustawa wiąże z czynnością prawną nieważną, jak na przykład obowiązek zwrotu świadczeń wzajemnych (art.496 – 497 kc). Nieważność powstaje zatem z mocy samego prawa i datuje się od samego początku tzn. od chwili dokonania nieważnej czynności prawnej. Wyrok sądu w takiej sprawie ma więc charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny. Właściwym żądaniem pozwu w takiej sytuacji powinno być żądanie ustalenia nieważności umowy. W ocenie Sądu Okręgowego to niewłaściwe sformułowanie żądania pozwu nie stanowi przeszkody do sformułowania wyroku w sposób prawidłowy. Nie może bowiem budzić wątpliwości, że istotą żądania pozwu było wyeliminowanie umowy stron z dnia 30 maja 2006r jako bezwzględnie nieważnej.

Przechodząc do oceny apelacji Sąd Okręgowy stwierdza, że zarzuty apelacji są trafne. Przede wszystkim trafny jest zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art.58 § 1 i 2 kc. Dla oceny czy określona czynność prawna jest sprzeczna z ustawą albo ma na celu obejście ustawy nie jest istotne czy doszło do wykorzystania przez jedną ze stron przymusowej sytuacji drugiej strony i w konsekwencji wyzysku. Nie ma też znaczenia fakt, że strony umowy zawierały ją w warunkach wyłączających istnienie oświadczenia woli. Ważne jest czy czynność jest sprzeczna z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa lub ma na celu jego obejście bądź jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Sąd Rejonowy miał rację jedynie w tym, że sama umowa pożyczki kwoty 60 000 zł z oprocentowaniem wynoszącym w stosunku miesięcznym 1,4% przewidująca 6 miesięczny termin spłaty nie naruszała żadnego przepisu prawa, a także nie była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Przypomnieć należy, że od 20 lutego 2006r obowiązywał § 2 ¹ art.359 kc przewidujący maksymalną wysokość odsetek. Ustalone w § 1 pkt 1 umowy stron z 30.06.2006r odsetki odpowiadały odsetkom maksymalnym wynikającym z art.359 § 2 ¹ kc. Żądanie pozwu ustalenia nieważności samej umowy pożyczki na podstawie art.58 kc nie znajduje zatem uzasadnienia.

W świetle utrwalonego stanowiska Sądu Najwyższego oraz doktryny nie budzi wątpliwości, iż przewłaszczenie nieruchomości na pożyczkodawcę wraz z zobowiązaniem się jego do przeniesienia własności tej nieruchomości na pożyczkobiorcę w razie terminowej spłaty pożyczki nie narusza art.157 § 1 w związku z art. 58 § 1 kc i art.94 kc i może być stosowane w praktyce obrotu gospodarczego jako rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności ( por. wyrok SN z 8 marca 2002r III CKN 748/00, z 29 maja 2000r III CKN 246/00). Nie można jednak tracić z pola widzenia zasadniczego celu umowy przewłaszczenia, a mianowicie zabezpieczenia spłaty wierzytelności. Celem umowy przewłaszczenia nieruchomości jest zabezpieczenie wierzytelności, a nie przejęcie nieruchomości w sytuacji znacznej dysproporcji pomiędzy wysokością zadłużenia, a wartością zabezpieczenia, przy braku w umowie postanowień dotyczących rozliczeń stron, w razie realizacji zabezpieczenia.

Oceniając umowę stron w kontekście naruszenia art.58 § 1 i 2 kc zasadnicze zastrzeżenie budzi § 1 pkt 7 umowy w którym ustalono, że powódka z tytułu użytkowania na cele mieszkalne budynku stanowiącego przedmiot przewłaszczenia miała płacić pozwanemu opłatę w wysokości 4 900 zł. Zastrzeżenie opłat z tytułu korzystania z przedmiotu przewłaszczenia już w momencie zawarcia umowy pożyczki jest sprzeczne z istotą umowy zabezpieczenia, właściwością ( naturą) takiej umowy i narusza przepis art.353 ¹ kc. W przypadku normalnej, uczciwej umowy przewłaszczenia, rzeczy stanowiące przedmiot przewłaszczenia pozostają w dyspozycji pożyczkobiorcy, który może z nich oczywiście nieodpłatnie korzystać. Uruchomienie zaspokojenia się wierzyciela z przedmiotu zabezpieczenia winno nastąpić dopiero w momencie gdy dłużnik nie spłacił pożyczki albo opóźnia się ze spłatą. Czerpanie korzyści i to bardzo wysokiej z przedmiotu zabezpieczenia w momencie kiedy dłużnik nie jest nawet w opóźnieniu ze spłata pożyczki jest sprzeczne z właściwością umowy przewłaszczenia. Pozostawienie pożyczkobiorcy przedmiotu zabezpieczenia do nieodpłatnego korzystania odróżnia umowę przewłaszczenia od umowy sprzedaży. Domaganie się przez właściciela rzeczy korzyści z tytułu jej używania przez inną osobę jest uzasadnione prawnie przy umowie sprzedaży, a nie przewłaszczenia. Można zgodzić się również z poglądem skarżącej, że ustalenie w umowie pożyczki, bardzo wysokiej opłaty za użytkowanie rzeczy stanowiącej przedmiot zabezpieczenia ( znacznie wyżej niż czynsz najmu) mogło być w obejściem przepisów o maksymalnych odsetkach i stanowi w istocie ukryte oprocentowanie pożyczki. Takie stanowisko znajduje uzasadnienie w sytuacji, gdy się zauważy, ze w chwili zawarcia umowy pożyczki obowiązywały przepisy o maksymalnych odsetkach a do tego w ustawie o kredycie konsumenckim zastrzeganie i pobieranie odsetek wyższych od maksymalnych było penalizowane. Pozwany prowadził działalność gospodarczą polegającą na udzielaniu pożyczek. Przepisy ograniczające wysokość odsetek i penalizujące zastrzeganie i pobieranie odsetek wyższych od maksymalnych niewątpliwie musiały ograniczyć zyski pozwanego z prowadzonej działalności.

W tych okolicznościach § 1 pkt 7 umowy stron bez względu na to czy ustalał opłatę za użytkowanie przedmiotu stanowiącego zabezpieczenie, czy też w istocie ustalał ukryte dodatkowe bardzo wysokie odsetki jest sprzeczny z art. 58 § 1 kc i ta część umowy od samego początku jest nieważna.

W orzecznictwie SN wielokrotnie prezentowano pogląd, iż umowa naruszająca zasady uczciwego obrotu oraz lojalności wobec kontrahenta może być uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, w razie braku wystąpienia wyzysku lub niepowstania wszystkich jego przesłanek przewidzianych w art.388 § 2 kc. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy do ukształtowania stosunków umownych w sposób wyraźnie krzywdzący dla jednej ze stron, doszło przy wykorzystaniu przez drugą stronę swojej silniejszej pozycji, przy znacznym pokrzywdzeniu drugiej strony.

W orzecznictwie SN przyjmuje się również, że umową nieważną z uwagi na naruszenie zasad współżycia społecznego (art.58 § 2 kc) może być umowa, w której na rzecz wierzyciela ustanowiono nadmierne zabezpieczenie wierzytelności. Sytuacja taka będzie miała miejsce zwłaszcza, w przypadku gdy dłużnik nie jest w stanie zapobiec efektowi nadmiernego zaspokojenia wierzyciela, a wierzyciel nie ma prawnego obowiązku zwrotu nadpłaty ( patrz wyrok SN z 16 lipca 2004r I CK 114/04 i z dnia 28 października 2010r II CSK 218/10, z dnia 12 października 2011r II CSK 690/10). Taka właśnie sytuacja zachodzi w rozpoznanej sprawie.

Pożyczka w kwocie 60 000 zł została bowiem zabezpieczona przewłaszczeniem nieruchomości, której wartość w chwili zawarcia umowy pożyczki wynosiła 616 600 zł. Uwzględniając faktyczne zadłużenie z tytułu umowy kredytu hipotecznego w kwocie 260 410 zł, a nie jak to przyjął bezzasadnie Sąd Rejonowy 600 000 zł z tytułu hipoteki kaucyjnej, realna wartość nieruchomości wynosiła 356 190 zł i była niemal sześć razy wyższa niż wartość pożyczki. Nie może ulegać wątpliwości, że doszło w tym przypadku do nadmiernego niczym nie uzasadnionego zabezpieczenia. Należy również zauważyć, że umowa stron nie przewidywała uczciwego rozliczenia się z przedmiotu zabezpieczenia na wypadek niespłacenia pożyczki. W § 4 umowy pozwany zobowiązał się do powrotnego przeniesienia własności nieruchomości na powódkę, ale tylko wówczas gdy pożyczka wraz z odsetkami i opłatami z tytułu korzystania z budynku mieszkalnego zostanie spłacona w terminie przewidzianym w umowie a więc do 30.11.2006r. Brak spłaty pożyczki wraz z odsetkami i opłatami za korzystanie w terminie zwalniał więc pozwanego od zwrotu przedmiotu zabezpieczenia, jak również nadwyżki jaka wynikała z większej wartości przedmiotu zabezpieczeni. Umowa nie przewidywała sposobu zaspokojenia się z przedmiotu zabezpieczenia poprzez jego sprzedaż i rozliczenie ewentualnej nadwyżki. Umowa przewłaszczenia była w ocenie Sądu Okręgowego nieuczciwa, sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, a w konsekwencji nieważna ( art. 58 § 2 kc). Pozwany w toku procesu twierdził, że wcale nie chodziło mu o przejęcie nieruchomości, chciał tylko zabezpieczyć spłatę pożyczki. Takie twierdzenia pozwanego Sąd Okręgowy uznaje za nieprawdziwe. Świadczy o tym brak uczciwego uregulowania w umowie sposobu zaspokojenia się z przedmiotu zabezpieczenia i ewentualnego rozliczenia nadwyżki. Świadczy o tym także obciążenie nieruchomości stanowiącej przedmiot zabezpieczenia przez pozwanego wieloma hipotekami po zawarciu umowy. O nieuczciwych zamiarach pozwanego świadczy również treść oświadczenia k. 165, które pozwany przedłożył powódce do podpisu. Oświadczenie to, w mniemaniu pozwanego, miało go skutecznie uchronić od ewentualnych roszczeń powódki. Można zapytać który uczciwy przedsiębiorca mający dobre zamiary względem kontrahenta podsuwa mu do podpisu podobne oświadczenia?

W sposób oczywisty sprzeczny z prawem jest również § 4 umowy stron, z której wynika, że przewłaszczenie nieruchomości ma zabezpieczać nie tylko wierzytelność z tytułu pożyczki, ale również spłatę opłat za korzystanie z przewłaszczonej nieruchomości. Racje ma skarżąca, że sprzeczne z istotą przewłaszczenia na zabezpieczenie jest ustanowienie zobowiązania, które istnieje wyłącznie na skutek przewłaszczenia. Przewłaszczenie na zabezpieczenie jest czynnością kauzalną ( causa cavendi). K. przewłaszczenia nieruchomości jest zabezpieczenie wierzytelności ( spłata pożyczki). Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie może zabezpieczać wierzytelność, którą sama wykreowała.

Zgodnie z art. 58 § 3 kc jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części /…/

Mając na względzie treść tego przepisu Sąd Okręgowy uznał, że ustalenie nieważności powinna dotyczyć tylko niektórych postanowień umowy stron w szczególności zastrzeżenie opłat za użytkowanie nieruchomości i umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie.

Z powyższych względów zaskarżony wyrok podlegał zmianie na podstawie art.386 § 1 kpc. W pozostałym zakresie apelacja podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 kpc.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 100 kpc stosownie je znosząc. Sąd Okręgowy uznał, że powództwo dotyczyło ustalenia nieważności niejako dwóch umów- umowy pożyczki i umowy przewłaszczenia, choć obie te umowy zostały zawarte w jednym dokumencie.

W przypadku umowy pożyczki wartość przedmiotu sporu wynosiła 60 000 zł
( art. 19 § 1 kpc). W przypadku umowy przewłaszczenia wartość przedmiotu sporu również wynosiła 60 000 zł ( art. 24 kpc). Sąd ustalił, że powództwo jest zasadne w części dotyczącej ustalenia nieważności umowy przewłaszczenia i związanych z tą umową opłat za użytkowanie. W części dotyczącej żądania ustalenia umowy pożyczki powództwo zostało oddalone. Można więc przyjąć, mając na względzie wartość przedmiotu sporu, że powódka wygrała sprawę w połowie. Obie strony były reprezentowane przez pełnomocników, którym przysługuje takie samo wynagrodzenie. Powódka była zwolniona od kosztów sądowych, nie poniosła więc opłat od pozwu i apelacji. Pozwany miał tylko opłatę od zażalenia do SN. O wyniku sporu decyduje wyrok końcowy, a nie rozstrzygnięcia na wcześniejszych etapach postępowania. W tej sytuacji skoro strony wygrały proces w połowie i poniosły podobne koszty, to należało znieść koszty procesu za I i II instancję.

Na podstawie art.113 ust.1 u.k.s.c Sąd Okręgowy obciążył pozwanego połową kosztów sadowych ( połowa opłaty od apelacji od której uiszczenia powódka była zwolniona, oraz połowę wydatków na biegłego).

(...)