Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 listopada 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie, II Wydział Karny w składzie:

przy udziale prokuratora Prokuratury Okręgowej w Gorzowie Wlkp. Mariusza Nowaka

po rozpoznaniu w dniu 22 listopada 2018 r. sprawy

A. O. (1), R. O. (1), E. M., M. P., M. K. i R. O. (2)

o odszkodowanie i zadośćuczynienie

na skutek apelacji wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawców

od wyroku Sądu Okręgowego w Gorzowie Wlkp.

z dnia 28 maja 2018 r., sygn. akt II Ko 541/17

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę A. O. (1), R. O. (1), E. M., M. P., M. K. i R. O. (2) przekazuje Sądowi Okręgowemu w Gorzowie Wlkp. do ponownego rozpoznania.

Stanisław Stankiewicz Bogumiła Metecka-Draus Grzegorz Chojnowski

Sygn. akt II AKa 174/18

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim wyrokiem z dnia 28 maja 2018 r.,
w sprawie o sygn. akt III Ko 541/17:

I. zasądził od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawców R. O. (1), E. M., A. O. (1), M. P., M. K. i R. O. (2) solidarnie kwotę 600.000 zł (sześćset tysięcy złotych) tytułem zadośćuczynienia z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się wyroku,

II. w pozostałym zakresie wniosek oddalił,

III. kosztami postępowania obciążył Skarb Państwa.

Apelację od wyroku w zakresie pkt II w całości, złożył pełnomocnik wnioskodawców i wydanemu zarzucił:

1. obrazę prawa materialnego art. 8 ust. 1 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego polegającą na niewłaściwym zastosowaniu w/w normy skutkującej oddaleniem żądania zasądzenia odszkodowania za szkodę równą utraconemu dochodowi A. O. (3) za okres 6 lat w których był on pozbawiony wolności w warunkach zakładów karnych oraz aresztów śledczych jako, że w tym okresie był on całkowicie pozbawiony możności zarobkowania.

2. obrazę prawa materialnego art. 8 ust. 1 w/w ustawy w zw. z art. 445 § 1 k.c. wobec błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania w/w norm wyrażającej się przyjęciem, że normy te wykluczają zasądzenie na rzecz A. O. (3) zadośćuczynienia za wszelkie ujemne następstwa zastosowanego względem niego tymczasowego aresztowania jak bicie, szykany, wyzwiska czy wręcz tortury w sytuacji w której cały okres stosowania względem A. O. (3) tego środka został w aktualnie unieważnionym wyroku zaliczony na poczet orzeczonej względem niego kary 6 lat pozbawienia wolności,

3. obrazę prawa karnego procesowego art. 7 kpk wobec dowolnego pominięcia, że A. O. (3) jako jedyny z skazanych braci przynależał do oddziału wchodzącego w struktury Armii Krajowej i z tego tytułu jako wrogi ówczesnemu ustroju i komunistycznemu był on poddawany szczególnej represji władz państwowych przejawiającej się w uniemożliwieniu mu znalezienia pracy w podmiotach gospodarki uspołecznionej kontrolowanych przez władzę komunistyczną, co jest notorią okresu komunistycznego ustroju polski,

4. obrazę prawa karnego procesowego art. 7 kpk wobec dowolnego przyjęcia, że droga życiowa obrana przez A. O. (3) była jego wyborem, w sytuacji w której trudne położenie i brak pracy w tym środków życiowych A. O. (3) powodowane było w istotnej mierze nastawieniem władz komunistycznych do jego osoby jako członka AK i osoby skazanej wyrokiem karnym, co także jest notorią postępowania z A-kowcami w okresie komunistycznego ustroju polski.

Tak podnosząc, apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w pkt II poprzez :

1)  zasądzenie od Skarbu Państwa solidarnie na rzecz wnioskodawców dalszej kwoty 180.000 zł tytułem zadośćuczynienia,

2)  zasądzenie od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawców kwoty 307.548,72 zł tytułem odszkodowania za pozbawienie A. O. (3) możności zarobkowania w okresie w którym A. O. (3) był on pozbawiony wolności.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pełnomocnika wnioskodawców zasługiwała na uwzględnienie, w konsekwencji skutkując uchyleniem wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania. Przy czym w związku z kierunkiem apelacji i uprawomocnieniem się orzeczenia odnośnie przyznanego wnioskodawcom zadośćuczynienia w kwocie 600.000 złotych, uchylenie w tym zakresie dotyczy rozważenia zasadności przyznania zadośćuczynienia ponad tą kwotą, albowiem zdaniem Sądu Odwoławczego zasądzona suma nie wyczerpuje w pełni podniesionych roszczeń, w szczególności z uwagi na pominięcie okresu tymczasowego aresztowania A. O. (3). Sprawa nadto wymaga ponownej analizy zasadności wniesionego roszczenia o odszkodowanie.

Na wstępie Sąd Apelacyjny wskazuje, iż rzeczywiście postanowienie z dnia 18 stycznia 2017 r. w sprawie o sygn. akt II Ko 553/16 Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim uznał, za nieważny wyrok byłego Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu o sygn. akt Sr 779/477 z dnia 20 sierpnia 1947 r., utrzymany w mocy wyrokiem Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia 21 października 1947 r., NR Sn Odw S 240/14, którym to A. O. (3) za czyn z art. 1 § 2 dekretu z dnia 13 czerwca 1947 r., został skazany na karę 6 lat pozbawienia wolności i utratę praw publicznych na okres 3 lat, uznając, iż czyn ww. został popełniony w związku z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Zdaniem Sądu Odwoławczego nie można podzielić stanowiska apelującego, że to przynależność A. O. (3) do AK, spowodowała wdrożenie wobec niego postępowania karnego za ten jak wskazał pełnomocnik „heroiczny czyn, jego tymczasowego aresztowania a następnie skazania”, w szczególności jeśli zważy się, iż Sąd Najwyższy w Warszawie wyrokiem z dnia 22 maja 1958 r. w sprawie III KRn 500/57, na skutek rewizji nadzwyczajnej złożonej przez Prokuratora Generalnego PRL na korzyść oskarżonych od wydanych wyroków, uchylił oba wyżej wymienione orzeczenia oraz postanowienie Zgromadzenia Sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia 22 września 1954 r. Nr akt Zg. Og. 309/54, a postępowanie karne w stosunku do C., I. i A. O. (3) umorzył, uznając, że pobicie G. O. nie nastąpiło z powodu jego przynależności do Państwowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, którego był funkcjonariuszem. Równocześnie zważyć należy, iż A. brat A. I., który to działalności rzeczonej nie prowadził, także został skazany na karę 6 lat pozbawienia wolności i 3 lata pozbawienia praw publicznych, a C. O. nawet karę 9 lat pozbawienia wolności, a więc o połowę wyższą.

Przechodząc zatem w pierwszej kolejności do oddalania przez sąd meriti wniosku w zakresie przyznania odszkodowania, to Sąd Apelacyjny wskazuje, iż o ile dyskusyjnym czy wręcz życzeniowym jest stanowisko pełnomocnika wnioskodawców wyrażone we wniosku, że winno im przysługiwać odszkodowanie za 38 lat pozostawiania A. O. (3) bez pracy, to koniecznym, a czego sąd meriti w ogóle nie uczynił, było rozważenie czy odszkodowanie to nie powinno przysługiwać przynajmniej za czas odbywania przez A. O. (3) kary, w tym również za okres po jej zakończeniu, a zwłaszcza przez ten na jaki orzeczono wobec niego utratę praw publicznych, co podnosi apelujący. Z uzasadnienia skarżonego wyroku wynika, iż Sąd Okręgowy tej okoliczności nie poświęcił żadnej uwagi, całkowicie pomijając okres odbywania przez A. O. (3) kary pozbawienia wolność i skupiając się wyłącznie na wykazaniu, że brak pracy po opuszczeniu zakładu karnego był wyborem A. O. (3), a nie konsekwencją wykonywania wobec niego kary, stąd odszkodowanie mu się nie należy. Pomijając już argumentację sądu pierwszej instancji w tym zakresie przedstawioną, która w ocenie Sądu Odwoławczego w niektórych fragmentach zawiera wnioski zbyt daleko idące, a nawet wręcz niestosowane, to ewidentnym jest, że A. O. (3) w trakcie odbywania kary (w dacie izolacji miał on 26 lat) był młodym mężczyzną w najlepszym okresie życia i ewentualnego zarobkowania. Jednocześnie jak wynika z ustaleń sądu rozstrzygającego, A. O. (3) krótko po wojnie, co prawda pod innym nazwiskiem ale świadczył pracę jako handlowiec, czy pracownik fizyczny wytwórni wód, pracował także w gospodarstwie rolnym ojca. Zatem nie można wykluczyć, iż gdyby nie izolacja, to pracę wykonywałby w dalszym ciągu. Tymczasem Sąd Okręgowy nie przeprowadził żadnego postępowania dowodowego w tym zakresie, skupiając się wyłącznie, jak wskazano powyżej, na okresie po opuszczeniu zakładu karnego przez A. O. (3), w tym na wykazaniu, że trudności w znalezieniu zatrudnienia nie były związane z izolacją, a obraną drogą życiową przez wskazanego.

Tymczasem przypomnieć należy, iż szkoda wynikająca z niesłusznego skazania stanowi różnicę między ustalonym stanem majątkowym, jaki by istniał, gdyby wnioskodawcy nie pozbawiono wolności, a stanem rzeczywistym, z chwili odzyskania wolności. Wykładnia taka zgodna jest z określeniem szkody zawartym w art. 361 § 2 k.c. i obejmuje straty poniesione ( damnum emergens) i utracone przez niego korzyści ( lucrum cessans). Wykazanie szkody w tej ostatniej postaci z natury rzeczy ma charakter hipotetyczny. Nie sprzeciwia się to jednak przyjęciu, że szkoda rzeczywiście powstała, jeśli zostanie udowodnione duże prawdopodobieństwo osiągnięcia korzyści majątkowej przez wnioskodawcę, że rozsądnie rzecz oceniając, można stwierdzić, że poszkodowany na pewno uzyskałby korzyść, gdyby nie wystąpiło zdarzenie, w związku z którym ten skutek nie był możliwy ( por. wyrok SN z dnia 08.11.2006r., II KK 64/06, OSNwSK 2006/1/2112). Jednocześnie rekompensowanie szkody i krzywdy wynikłych z wykonania niesłusznego wyroku nie obejmuje wyłącznie okresu odbywania kary pozbawienia wolności, jeśli bowiem po opuszczeniu zakładu karnego miały miejsce komplikacje z tym faktem związane, to również za okres ich trwania może być zasądzone stosowne odszkodowanie lub też może to znaleźć swoje odzwierciedlenie w odpowiednio ukształtowanej wysokości kwoty zadośćuczynienia (wyrok SN z 24.04.2014 r., WA 14/14, LEX 1463967).

Brak zatem ustaleń jaka była sytuacja materialna A. O. (3) przed izolacją i jakie uzyskiwałby dochody i jakie ponosiłby koszty utrzymania z zarobionych środków, gdyby nie był pozbawiony wolności, oraz czy i ewentualnie w jakiej wysokości część zarobków mógłby kumulować i dalszych koniecznych rozważań spowodował, iż wyrok w tym zakresie nie mógł się ostać.

Niezależnie od powyższego Sąd Odwoławczy wskazuje, iż kwota zasądzonego na rzecz wnioskodawców zadośćuczynienia z pewnością nie wyczerpuje, co należy stanowczo podkreślić w pełnym zakresie słusznych roszczeń dochodzonych z tego tytułu. Nie można bowiem zgodzić się z twierdzeniem sądu meriti, iż „okres tymczasowego aresztowania, jak i związane z przebiegiem śledztwa wszelkie ujemne następstwa (bicie, szykany, wyzwiska czy wręcz tortury) opisywane przez A. O. (1), bądź nadmienione przez jego kuzynów nie były objęte zakresem tego przepisu, więc nie mogły stanowić podstawy do orzeczenia zadośćuczynienia” (k- 234, strona 7 uzasadnienia). Słusznie podnosi apelujący, iż wyrokiem skazującym sąd ówcześnie procedujący obligatoryjnie zaliczył na poczet orzeczonej wobec A. O. (3) kary pozbawienia wolności okres jego tymczasowego aresztowania, zatem jak trafnie dowodzi pełnomocnik kara ta w jego przypadku była wykonywana od daty jego zatrzymania do czasu opuszczenia zakładu karnego, a okres tymczasowego aresztowania niewątpliwie był jej częścią. Z materiałów i opracowań włączonych przez Sąd Okręgowy w poczet materiału dowodowego, które zostały przedstawione przez wnioskodawcę, a przede wszystkim z urzędu sądowi wiadomym jest, że więźniowie, a także a może nawet bardziej, tymczasowo aresztowani w okresie stalinizmu, byli poddawani niewyobrażalnej dla współczesnego człowieka gehennie, tym bardziej jeśli weźmie się pod uwagę warunki w jakich byli przetrzymywani. Nie tylko bowiem byli oni skrajnie niedożywieni, ale także nie posiadali nawet odpowiedniej do pór roku odzieży, a ich cele były brudne, zimne i pozbawione choćby przyzwoitych warunków do spania. Warunki higieniczne i sanitarne jakie wówczas tam panowały nie wymagają nawet komentarza, albowiem de facto było one wręcz nieklasyfikowalne, nawet według ówczesnych standardów. Jednocześnie pamiętać należy, iż w badanej sprawie pozbawiono wolności osobę w młodym wieku, która z pewnością odczuwała z większym nasileniem represyjność metod. Stan psychiki wnioskodawcy miał niewątpliwie znaczny wpływ na zakres doznanych przez niego cierpień. Okoliczności zatem związane z tymczasowym aresztowaniem A. O. (3), wymagają odpowiedniej uwagi i analizy z punktu widzenia ustalenia rzeczywiście adekwatnej do nich kwoty zadośćuczynienia.

Zadośćuczynienie, w tym wypadku, to rekompensata za szkodę niemajątkową, jaką poniosła osoba poszkodowana działaniami organów Państwa związanymi z pozbawieniem jej wolności mimo, że nie powinno się tak stać. Ustalając zatem wysokość zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, należy każdorazowo stosować kryteria stricte indywidualne, a przede wszystkim mieć na uwadze nie tylko okres izolacji ale skutki jakie izolacja spowodowała dla dobrego imienia wnioskodawcy, jego pozycji w środowisku, uwzględniać negatywne przeżycia psychiczne, cierpienia fizyczne, czy też inne negatywne skutki dla zdrowia osoby poszkodowanej, słowem zatrzeć lub zniwelować odczucie krzywdy związanej z niesłusznym pozbawieniem wolności. Niewątpliwie brak jest obiektywnego przelicznika krzywdy doznanej przez osobę niesłusznie skazaną. Jednakże funkcja kompensacyjna zadośćuczynienia sprawia, iż z jednej strony - nie może mieć ono jedynie charakteru symbolicznego, zaś z drugiej - nie może być nadmiernym ekwiwalentem pieniężnym w stosunku do krzywdy i być źródłem nieuzasadnionej korzyści majątkowej. Zatem, zgodnie z treścią art. 445 § 1 k.c., który to przepis ma zastosowanie wprost w przedmiotowej sprawie, zadośćuczynienie winno być „odpowiednie”. Ustalenie jaka kwota w konkretnych okolicznościach jest odpowiednia, z istoty swej należy do sfery swobodnego uznania sędziowskiego.

Reasumując, z przytoczonych wyżej względów zaskarżony wyrok nie mógł się ostać, co spowodowało konieczność jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Gorzowie Wielkopolskim w zakresie wskazanym jak na wstępie. Procedując w przedmiotowej sprawie Sąd pierwszej instancji obowiązany będzie ponownie przeprowadzić cały proces orzeczniczy, przy czym na tym jego etapie, który polega na gromadzeniu dowodów, w przypadku tych o charakterze osobowym, Sąd ponownie orzekający może skorzystać z możliwości przewidzianej w art. 442 § 2 k.p.k., oczywiście poza zakresem dokonania ustaleń, których sąd do tej pory nie uczynił, a dotyczących ustaleń koniecznych dla poznania, ujawnienia okoliczności mających wpływ na wysokość ewentualnych świadczeń za niesłuszne odbycie kary pozbawienia wolności przez A. O. (3) z uwzględnieniem zarówno wniosku inicjującego przedmiotowe postępowanie, argumentów ujętych w apelacji pełnomocnika wnioskodawcy oraz niniejszych uwag.

Z uwagi na brak zakończenia sprawy, niezasadnym było orzekanie o kosztach postępowania.

Stanisław Stankiewicz Bogumiła Metecka-Draus Grzegorz Chojnowski