Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II Ca 222/19

POSTANOWIENIE

Dnia 11 kwietnia 2019 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Cezary Klepacz (spr.)

SSO Teresa Kołbuc

SSO Anna Pać-Piętak

Protokolant: protokolant sądowy Patrycja Bogdańska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 kwietnia 2019 r. w K. sprawy

z wniosku J. M. (1)

z udziałem J. M. (2)

o podział majątku wspólnego i zniesienie współwłasności

na skutek apelacji uczestnika

od postanowienia Sądu Rejonowego w Kielcach

z dnia 22 października 2018 r. sygn. akt I Ns 491/17

postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Kielcach, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 222/19

UZASADNIENIE

J. M. (1) wniosła o dokonanie działu spadku i podziału majątku wspólnego jej i W. M., w skład którego wchodzą:

- udział do ½ części we współwłasności lokalu mieszkalnego położonego w K. przy ul. (...), o wartości 39.451,50 zł,

- środki pieniężne w kwocie 27 226,24 zł zgromadzone na rachunku Banku (...),

- środki pieniężne w kwocie 3 437,58 zł zgromadzonych na rachunku (...) w Arka (...),

- środki pieniężne w kwocie 25.500 zł zgromadzone na rachunku w Arka (...),

poprzez przyznanie ich uczestnikowi J. M. (2) ze spłatą na rzecz wnioskodawczyni w kwocie 95.616, 32 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia wydania orzeczenia.

W uzasadnieniu wskazano, że spadek po W. M. na podstawie testamentu nabył jego syn J. M. (2). W sprawie o zachowek Sąd Okręgowy w Kielcach ustalił skład i wartość majątku wspólnego wnioskodawczyni i W. M.. Wszystkie wskazane we wniosku składniki tego majątku są w dyspozycji uczestnika, który podjął po śmierci spadkodawcy środki pieniężne zdeponowane w instytucjach bankowych w oparciu o upoważnienie do dysponowania nimi na wypadek śmierci, ale W. M. mógł dysponować jedynie połową środków, zatem ½ tej kwoty stanowi majątek wnioskodawczyni.

J. M. (2) wniósł o oddalenie wniosku. Podniósł, że wskazane składniki majątkowe stanowiły majątek osobisty W. M., a ustalenia poczynione w sprawie o zachowek nie są wiążące w rozpoznawanej sprawie.

Postanowieniem z dnia 22 października 2018 r., sygn. akt I Ns 491/17, Sąd Rejonowy w Kielcach ustalił (pkt 1.), że w skład majątku wspólnego J. M. (1) i W. M., zmarłego dnia 7 listopada 2012 r., wchodzą:

a) udział do ½ we własności lokalu mieszkalnego położonego w K. przy ulicy (...), z którym związane jest prawo własności 39,57/389 części wspólnych budynku i prawo współużytkowania wieczystego udziału wynoszącego 39,57/389 części działki pod budynkiem, dla którego Sąd ten prowadzi księgę wieczystą nr (...), o wartości 39.451,50 zł,

b) środki finansowe w kwocie 27.226,24 zł, jako ½ wspólnych środków małżonków na rachunku bankowym numer (...) prowadzonym dla W. M. w Banku (...) SA,

c) środki finansowe w kwocie 3.437,58 zł, jako ½ wspólnych środków małżonków, zgromadzone na Rachunku (...)Rozliczeniowym w (...),

a następnie dokonał podziału tego majątku w ten sposób, że wymienione składniki przyznał na własność J. M. (2) (pkt 2.), od którego zasądził na rzecz J. M. (1) spłatę w kwocie 70.115,32 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 22 października 2018 r. do dnia zapłaty (pkt 3.).

Oddalono wniosek w pozostałej części (pkt 4.) oraz orzeczono, że wnioskodawczyni i uczestnik ponoszą koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie (pkt 5.).

Sąd ten poczynił następujące ustalenia:

W. M. zmarł 7 listopada 2012 r., a spadek po nim na podstawie testamentu nabył syn J. M. (2).

Spadkodawca był dwukrotnie żonaty: z L. M. (zmarłą 10 czerwca 1983 r.), z którą miał synów – J. M. (2) i J. M. (3) (zmarłego 24 marca 1997 r.), a od 1992 r. – z J. M. (1), z którą żył w konkubinacie od 1988 r.

W. M. był bardzo przedsiębiorczy – zajmował się hodowlą kur, pszczół i lisów, prowadził zakład krawiectwa ciężkiego. Był zaradny, pomnażał swój majątek, m.in. poprzez lokaty bankowe, zakup nieruchomości, a jednocześnie był niezwykle oszczędny.

J. M. (1) pracowała jako fryzjerka. Miała swój własny salon, w którym zatrudniała inne osoby. Następnie przekazała go córce, ale dalej pracowała w nim. Obecnie pobiera świadczenie emerytalno-rentowe.

Wnioskodawczyni wraz z mężem prowadziła wspólne gospodarstwo domowe. Małżonkowie wzajemnie się uzupełniali. J. M. (1) dbała o dom, a spadkodawca – o pomnażanie majątku. W czasie trwania małżeństwa wszystkie rachunki oszczędnościowe i lokaty zakładane były jedynie na nazwisko spadkodawcy, na co oboje małżonkowie godzili się.

W. M. i jego pierwsza żona byli współwłaścicielami nieruchomości położonej w J.. W dniu 31 marca 1998 r. W. M. sprzedał J. P. i małżonkom E. i A. S. zabudowaną nieruchomość w tej miejscowości, składającą się z działki o nr (...), w dniu 25 września 2003 r. sprzedał E. S. działkę nr (...) za cenę 14.500 zł.

Z kolei w dniu 4 października 2011 r. W. M. zawarł z E. i A. małżonkami S. przedwstępną umowę sprzedaży działek położonych w J.. Kupujący wpłacili zaliczkę w wysokości 100.000 zł na konto W. M. o nr (...) w (...). Umowa ta została zmieniona aktem notarialnym z 2 sierpnia 2012 r., rep.(...) w ten sposób, że W. M. zobowiązał się sprzedać do 3 grudnia 2012 r. działki nr (...) za cenę 490.000 zł, co wykonał już J. M. (2) po śmierci ojca.

W dniu 22 marca 2004 r. W. M. kupił lokal przy ul. (...) wraz z prawem własności części wspólnych budynku i prawem współużytkowania wieczystego części gruntu za cenę 30.000 zł.

Lokal ten został kupiony za środki wspólne małżonków M.. J. M. (1) wiedziała o umowie, ale nie była z tego zadowolona, ponieważ uważała, że mieszaknie ma niski standard, ale ostatecznie zaakceptowała decyzję męża. Wartość rynkowa tego lokalu wynosi 78.903 zł.

W. M. nabył członkostwo w (...) w dniu 26 listopada 2008 r. i z tym dniem otworzył Rachunek (...) Rozliczeniowy i A. . Stan środków na tych rachunkach w dniu 7 listopada 2012 r. wynosił odpowiednio: 17,20 zł i 6.857,97 zł. Pieniądze te stanowiły majątek wspólny małżonków.

Na dzień śmierci spadkodawca miał lokatę terminową w kwocie 51.000 zł w (...), która była pozostałością lokat założonych dzień po otrzymaniu przez niego zaliczki na poczet zawartej z E. i A. małżonkami S. umowy sprzedaży.

Na dzień śmierci W. M. zgromadził na rachunku w Banku (...) kwotę 54.452,49 zł, którą pobrał J. M. (2).

Wyrokiem z 13 marca 1998 r., sygn. akt I C 1150/96, Sąd Wojewódzki w Kielcach zasądził od Szpitala w C. na rzecz W. M. 15.000 zł z ustawowymi odsetkami od 13 marca 1998 r. i 222 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, co stanowiło majątek osobisty W. M..

Pomiędzy J. M. (1), a J. M. (2) toczyła się przed Sądem Okręgowym w Kielcach sprawa o zachowek. Prawomocnym wyrokiem z 30 czerwca 2016 r., sygn. akt I C 1027/14, Sąd ten zasądził od J. M. (2) na rzecz J. M. (1) kwotę 87.672 zł z ustawowymi odsetkami od 30 czerwca 2016 r., po ustaleniu składu i wartości spadku po W. M.. Do majątku wspólnego małżonków M. Sąd Okręgowy zaliczył:

- nieruchomość przy ul. (...) w K. o wartości 78.903 zł,

- środki zgromadzone na rachunku banku (...) w kwocie 54.452,49 zł

- środki zgromadzone na rachunku (...) i A. w (...) w kwocie 6.875,16 zł.

Sąd Rejonowy wskazał, że w sprawie o zachowek, jeżeli w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku, bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową.

Zgodnie zaś z treścią art. 365 § 1 k.p.c., orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby.

Związanie takie oznacza brak możliwości zignorowania zarówno ustaleń faktycznych stanowiących bezpośrednio podstawę rozstrzygnięcia, jak i podstawy prawnej. Nie jest dopuszczalne odmienne ustalenie zaistnienia, przebiegu i oceny istotnych dla danego stosunku prawnego zdarzeń faktycznych w kolejnych procesach sądowych między tymi samymi stronami, chociażby przedmiot tych spraw się różnił. Zakazane jest również prowadzenie postępowania dowodowego na okoliczności podważające ustalenia zawarte w wiążącym orzeczeniu. Co prawda, moc wiążąca dotyczy tylko orzeczenia sądu, a nie jego uzasadnienia, ale związanie orzeczeniem rozciąga się na te ustalenia zawarte w jego uzasadnieniu, na podstawie których sąd bezpośrednio zindywidualizował normę prawną, czemu dał wyraz w rozstrzygnięciu.

Sąd Rejonowy uznał zatem, że jest związany prawomocnością materialną orzeczenia Sądu Okręgowego w Kielcach w sprawie o sygn. akt I C 1027/14, wobec czego przyjął, że w skład majątku wspólnego J. i W. małżonków M. wchodzą: nieruchomość przy ul. (...) w K. o wartości 78.903 zł, środki zgromadzone na rachunku banku (...) w kwocie 54.452,49 zł i środki zgromadzone na rachunku (...) i A. w (...) w kwocie 6.875,16 zł. Wprawdzie okoliczność, co wchodzi w skład majątku wspólnego, nie wynika wprost z sentencji tego wyroku, ale dla ustalenia kwoty należnego J. M. (1) zachowku Sąd Okręgowy musiał ustalić skład i wartości majątku spadkowego, w tym – majątku wspólnego spadkodawcy i J. M. (1).

Sąd ustalił zatem, że w skład majątku wspólnego wchodzą składniki szczegółowo wymienione w pkt 1. zaskarżonego postanowienia (wskazana przez wnioskodawczynię kwota 51.000 zł na lokacie w (...) stanowiła majątek odrębny W. M.), a ponieważ są one we władaniu J. M. (2), to jemu zostały przyznane, z zasądzeniem na rzecz J. M. (1) kwoty 70.115,32 zł tytułem spłaty, z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia wydania postanowienia do dnia zapłaty.

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 520 k.p.c.

Apelację od tego orzeczenia wniósł J. M. (2), zaskarżając postanowienie w punktach: 1., 2., 3. i 5, a w związku z tym zarzucając Sądowi Rejonowemu naruszenie:

1.  art. 365 § 1 k.p.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie, a w konsekwencji niezasadne przyjęcie prejudycjalnego charakteru wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 30 czerwca 2016 r., sygn. akt I C 1027/14 i uznanie, że w skład majątku wspólnego J. i W. małżonków M. wchodzą składniki wymienione w treści orzeczenia;

2.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez:

a)  dokonanie dowolnej oceny materiału dowodowego polegającej na częściowej odmowie przyznania wiarygodności zeznaniom świadka K. M., gdy wnioskodawczyni miała interes prawny w negowaniu twierdzeń uczestnika i jego żony, a szereg dokumentów, zbieżnych z zeznaniami tego świadka, wskazuje, iż środki zgromadzone na rachunkach i przeznaczone na zakup lokalu przy ul. (...) pochodziły z majątku osobistego spadkodawcy,

b)  uznanie, że porozumienie zawarte pomiędzy wnioskodawczynią i W. M. nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia i jest pozbawione mocy prawnej, podczas gdy rzutowało ono na treść stosunków majątkowych małżonków i miało znaczenie w kontekście analizy pozostałych dowodów,

c)  oparcie się niemal wyłącznie na ustaleniach poczynionych w sprawie o sygn. akt I C 1027/17, a tym samym brak własnych ustaleń na podstawie materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie, z którego wynika, że małżonkowie M. nie mieli majątku wspólnego.

Wskazując na to, wniesiono o zmianę postanowienia w zaskarżonej części i oddalenie wniosku i zasądzenie od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika kosztów postępowania za obie instancje, ewentualnie – o uchylenie tego orzeczenia w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, z orzeczeniem o kosztach postępowania.

W uzasadnieniu poniesiono, że mieszkanie przy ul. (...) w K. było kupione przez spadkodawcę za środki uzyskane ze sprzedaży działki nr (...) w J. oraz otrzymane na podstawie wyroku Sądu Wojewódzkiego w Kielcach, sygn. akt I C 1150/96, natomiast środki pieniężne opisane w pkt 1b) i 1c) zaskarżonego postanowienia zostały uzyskane przez spadkodawcę tytułem zaliczki ze sprzedaży działki położonej w J. (kwota 54.452,49 zł stanowiła połowę tych środków).

J. M. (1) wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna o tyle, że doprowadziła do uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.

Trafny jest zarzut naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie prejudycjalnego charakteru wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 30 czerwca 2016 r., sygn. akt I C 1027/14, w zakresie ustalenia składu i wartości majątku wspólnego J. i W. małżonków M..

Zgodzić należy się z wyrażonym w apelacji poglądem, że wynikająca z powołanego przepisu moc wiążąca wyroku dotyczy związania sentencją, a nie uzasadnieniem wyroku innego sądu, czyli przesłankami faktycznymi i prawnymi przyjętymi za jego podstawę, gdyż zakresem prawomocności materialnej jest objęty tylko ostateczny wynik rozstrzygnięcia, a nie jego przesłanki (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2015 r., IV CSK 181/14, LEX nr 1628952 i powołane w jego uzasadnieniu orzecznictwo).

W sprawie o sygn. akt I C 1027/14 Sąd Okręgowy w Kielcach dokonał ustaleń niezbędnych do rozstrzygnięcia o zgłoszonym żądaniu zasądzenia określonej kwoty tytułem zachowku. W rozpoznawanej sprawie Sąd związany jest zatem jedynie prawomocnym wyrokiem z dnia 30 czerwca 2016 r., którym zasądzono od J. M. (2) na rzecz J. M. (1) kwotę 87.672 zł z ustawowymi odsetkami (k.470 i 515 akt powołanej sprawy).

To, że na zasadzie wyjątku w procesie o roszczenia z tytułu zachowku, gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową, nie oznacza zwolnienia sądu od własnych ustaleń w sprawie o podział majątku wspólnego. Zgodnie bowiem z treścią art. 684 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., w trakcie tego postępowania to sąd ustala skład majątku wspólnego oraz jego wartość. Natomiast w sprawie o zachowek, która toczy się w trybie procesowym, końcowe rozstrzygnięcie jest wynikiem postępowania dowodowego prowadzonego z inicjatywy stron (art. 6 k.c. i art. 232 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.), zgodnie z obowiązującą w procesie zasadą kontradyktoryjności, kiedy działanie sądu z urzędu ma charakter zupełnie wyjątkowy (art. 232 § 1 zdanie drugie k.p.c.).

Stanowisko Sądu pierwszej instancji jest przy tym niekonsekwentne. Jeżeli bowiem uznać związanie ustaleniami co do majątku wspólnego poczynionym w sprawie o zachowek, to nie zachodziłaby potrzeba prowadzenia odrębnego postępowania dowodowego w rozpoznawanej sprawie. Tymczasem dopuszczono tu szereg dowodów (k.144, 152, 155, 156), by ostatecznie poprzestać na ustaleniach co do składu majątku wspólnego poczynionych w przez Sąd Okręgowy w Kielcach w sprawie o sygn. akt I C 1027/14 (k.185).

Samo rozstrzygnięcie jest przy tym niezrozumiałe. Z uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia wynika bowiem, że Sąd przyjął, uznając związanie prawomocnością materialną wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach, że w skład majątku wspólnego J. i W. małżonków M. wchodzą: nieruchomość przy ul. (...) w K. o wartości 78.903 zł, środki zgromadzone na rachunku banku (...) w kwocie 54.452,49 zł i środki zgromadzone na rachunku (...) i A. w (...) w kwocie 6.875,16 zł, podczas gdy z treści postanowienia wynika, że w skład majątku wspólnego wchodzą: udział do ½ we własności lokalu mieszkalnego przy ulicy (...) o wartości 39.451,50 zł, kwota 27.226,24 zł, jako ½ wspólnych środków małżonków na rachunku w Banku (...) SA i kwota 3.437,58 zł, jako ½ wspólnych środków małżonków na Rachunku (...)Rozliczeniowym w (...), ale już spłata od J. M. (2) na rzecz J. M. (1) została zasądzona w kwocie 70.115,32 zł, która stanowi sumę wymienionych w pkt 1. zaskarżonego orzeczenia wartości. Nie wiadomo zatem, co faktycznie ma stanowić majątek wspólny małżonków – czy składniki przyjęte w sprawie o zachowek, czy udział do ½ części w ich współwłasności.

To wszystko oznacza nierozpoznanie istoty sprawy, skutkujące orzeczeniem jak w sentencji na podstawie art. 386 § 4 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., przy pozostawieniu Sądowi Rejonowemu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego, zgodnie z art. 108 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

W dalszym postępowaniu należy dokonać własnych ustaleń co do majątku wspólnego J. i W. małżonków M., w oparciu o cały zebrany w sprawie materiał dowodowy, w szczególności ocenić zasadność twierdzeń uczestnika postępowania, że mieszkanie przy ul. (...) w K. jego ojciec kupił za pieniądze uzyskane ze sprzedaży stanowiącej jego majątek osobisty nieruchomości oraz otrzymane tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie wyroku Sądu Wojewódzkiego w Kielcach, sygn. akt I C 1150/96, a środki pieniężne zgromadzone na rachunkach bankowych pochodziły z otrzymanej przez spadkodawcę zaliczki ze sprzedaży innej należącej do niego nieruchomości.

SSO Teresa Kołbuc SSO Cezary Klepacz SSO Anna Pać-Piętak