Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 25 lutego 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie V Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Aleksandra Kempczyńska

Sędziowie: SA Ewa Kaniok

SO del. Joanna Piwowarun - Kołakowska

Protokolant Aleksandra Napiórkowska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 19 lutego 2019r.

sprawy z powództwa L. K.

przeciwko (...) spółce akcyjnej z siedzibą w L. i (...) spółce akcyjnej z siedziba w R.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 27 października 2017 r., sygn. akt IV C 1257/15

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

a)w punktach 1, 2, 4, 5 w ten sposób, że oddala powództwo i nie obciąża L. K. obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz pozwanych;

b)w punkcie 6 w ten sposób, że nakazuje pobrać od L. K. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 5020,26 zł.( pięć tysięcy dwadzieścia złotych i dwadzieścia sześć groszy) tytułem zwrotu wydatków;

II.  nie obciąża L. K. kosztami postępowania apelacyjnego.

Ewa Kaniok Aleksandra Kempczyńska Joanna Piwowarun - Kołakowska

Sygn. akt V ACa 220/18

UZASADNIENIE

W pozwie z 4 kwietnia 2013 r. L. K. wniosła o zasądzenie od spółek (...) S.A. i (...) S.A. solidarnie kwoty 65 744,45 zł tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości powódki – działki nr (...) za okres od dnia 1 kwietnia 2003 r. do dnia 30 czerwca 2007 r. oraz od spółki (...) S.A. kwoty 88 948,36 zł tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z działki nr (...) za okres od dnia 1 lipca 2007 r. do dnia 30 kwietnia 2013 r.

W uzasadnieniu wskazała, iż pozwane spółki bez tytułu prawnego korzystają z jej nieruchomości.

Pozwane spółki (...) S.A. i (...) S.A. wniosły o oddalenie powództwa. Podniosły zarzut zasiedzenia służebności przesyłu, oraz zarzut nawiązania umowy użyczenia na skutek tolerowania nieodpłatnego posadowienia urządzeń przesyłowych na nieruchomości.

Wyrokiem z 23 lipca 2014 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo.

Wyrokiem z 23 października 2015 r. Sąd II instancji uchylił powyższy wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy wyrokiem z dnia 27 października 2017 r. Sąd Okręgowy w Warszawie w punkcie pierwszym zasądził solidarnie od spółek (...) S.A. w L. i (...) S.A. w R. na rzecz L. K. kwotę 23.395,32 złotych; w punkcie drugim zasądzi od spółki (...) S.A. w L. na rzecz L. K. kwotę 88.948,36 złotych; w punkcie trzecim oddalił powództwo w pozostałym zakresie; w punkcie czwartym zasądził od L. K. solidarnie na rzecz spółek (...) S.A. w L. i (...) S.A. w R. kwotę 412 złotych tytułem kosztów procesu; w punkcie piątym zasądził od spółki (...) S.A. w R. na rzecz L. K. kwotę 17.194 złote tytułem kosztów procesu; w punkcie szóstym nakazał pobrać od spółki (...) S.A. w R. na rzecz Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 5020,26 złotych tytułem kosztów sądowych.

Z ustaleń faktycznych jakie legły u podstaw tego rozstrzygnięcia wynika, że rodzice powódki A. i A. R. byli współwłaścicielami nieruchomości położonej we wsi Ż. gmina B. składającej się z działek o nr ewidencyjnych (...). Umową darowizny z 11 grudnia 2001 r., rodzice powódki podarowali jej i jej mężowi udział w wysokości 1/10 w opisanej wyżej nieruchomości. Nieruchomość otrzymała następnie nr ewidencyjny (...). W 2009 r. podzielona została w drodze administracyjnej na trzy działki ewidencyjne o numerach (...). Działka (...) wydzielona została celem poszerzenia ul. (...) i przeszła na własność gminy B.. W wyniku umowy darowizny oraz zniesienia współwłasności z grudnia 2009 r., zawartej pomiędzy powódką i jej mężem, jej rodzicami oraz jej siostrą, powódka stała się wyłączną właścicielką działki nr (...), a jej siostra- działki nr (...). Rodzice powódki dokonali przelewu na powódkę roszczeń związanych z faktem posadowienia na nieruchomości słupów linii energetycznej. Dla działki nr (...) założono nową księgę wieczystą. Decyzją z 1965 r. na podstawie ustawy o zagospodarowaniu lasów i nieużytków zezwolono na zmianę rodzaju użytkowania gruntów leśnych należących do T. F. na terenie wsi Ż. pod planowaną linię niskiego napięcia. Do 30.03.1966 r. do eksploatacji przez Zakład (...) została przyjęta linia wysokiego napięcia 15 kV w miejscowości Ż. II, stacja transformatorowa oraz linia niskiego napięcia na słupach żelbetowych. W ewidencji grupy środków trwałych odnotowano na terenie miejscowości Ż. linię napowietrzną wysokiego napięcia 15 kV, wraz ze słupami żelbetowymi. W 1982 r. wykonana została modernizacja linii energetycznej – przebudowano istniejącą linię niskiego napięcia i wybudowano linię średniego napięcia, wybudowano też stację (...).

Nieruchomość powódki posiada powierzchnię 39.800 m ². Znajduje się na niej linia elektroenergetyczna średniego napięcia 15 kV, transformator nasłupowy oraz 6 słupów betonowych. Powierzchnia zajmowana przez słupy to 19,50 m ². Powierzchnia pasa korzystania przez przedsiębiorstwo przesyłowe z uwzględnieniem strefy ochronnej wynoszącej 6 m od osi linii wynosi 5698 m ².

Powódka występowała w 2012 r. do (...) S.A. z żądaniem usunięcia infrastruktury elektroenergetycznej znajdującej się na jej działce. Wcześniej – w 2002 r. do (...) S.A. zwracał się ojciec powódki.

(...) S.A. Oddział w W. ustaliła w 2013 r. szerokości pasów gruntów pod obiektami elektroenergetycznymi na potrzeby ustalenia służebności przesyłu.

Zarządzeniem nr 228 Ministra Górnictwa i Energetyki z 25 listopada 1958 r. utworzone zostało przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Zakłady (...). Zarządzono, iż z dniem 1.01.1959 r. to przedsiębiorstwo zostanie połączone z istniejącym od 1952 r. ,,Zakładem (...), które stanie się zakładem tego przedsiębiorstwa.

Zarządzeniem z 6 czerwca 1977 r. z Zakładu (...) wydzielony został Zakład (...) zajmujący się m.in. przesyłaniem i rozdzielaniem energii elektrycznej.

Zarządzeniem Ministra Przemysłu z 16 stycznia 1989 r. utworzone zostało przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Zakład (...) w W. w wyniku podziału dotychczasowego przedsiębiorstwa. Ustalono, iż przedsiębiorstwu temu przydzieli się składniki mienia zgodnie z ustaleniami powołanej komisji. Zakład ten z dniem 12 lipca 1993 r. został przekształcony w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa.

Z dniem 30 czerwca 2007 r., zawarta została umowa wniesienia przedsiębiorstwa sieciowego Zakład (...) S.A. do spółki (...) sp. z o.o. w W., w skład którego wchodziły m.in. związane z prawem własności i użytkowania wieczystego służebności gruntowe, w tym służebności polegające na zapewnieniu dostępu do urządzeń służących do doprowadzania energii elektrycznej oraz budynki, budowle i ruchomy majątek sieciowy.

(...) sp. z o.o. w W. zmieniła nazwę na (...) sp. z o.o.

(...) sp. z o.o. od 31.08.2010 r. została przejęta przez (...) S.A. w L..

Zakład (...) S.A. zmienił nazwę na (...) S.A. (...) S.A. została przejęta w sierpniu 2010 r. przez spółkę (...) S.A. w R.. (...) S.A. w R. od 2007 r. nie zajmuje się działalnością przesyłową.

Wysokość wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości nr (...) w okresie 23.04.2003 r.-30.06.2007 r. wynosi 23.395,32 zł, a w okresie 1.07.2007 r.-22.04.2012 r.- 93.255,60 zł.

Okoliczność budowy linii w 1966 r. na terenie wsi Ż. ustalono na podstawie dokumentów przedstawionych przez stronę pozwaną. Okoliczność rozbudowy istniejącej linii energetycznej ustalono na podstawie decyzji z 1982 r., która nie była kwestionowana. Z dokumentów tych wprost wynika, iż linia energetyczna istniała przed 1982 r., a w tym roku dokonano jej modernizacji. Z dokumentów wynika ponadto, iż w miejscowości Ż. linia została wybudowana do marca 1966 r, albowiem z daty 30 marca 1966 r. pochodzi komunikat o przyjęciu linii do eksploatacji, z którego dodatkowo wynika, iż użytkownikiem linii jest Zakład (...). Zatem linia przechodząca przez nieruchomość powódki, to linia, o której mowa w tym komunikacie.

Wysokość hipotetycznego wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości sąd ustalił na podstawie opinii biegłej.

Sąd Okręgowy wskazał, że pozwani przeciwko żądaniu pozwu podnieśli zarzut zasiedzenia służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu.

Od momentu wprowadzenia do kodeksu cywilnego pojęcia służebności przesyłu (ustawą z 30 sierpnia 2008 r. o zmianie ustawy-kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw - Dz. U. Nr 116 z 2008r., poz. 731) oraz zastrzeżenia w art. 305 ⁴ k.c., iż do takiego rodzaju służebności stosuje się odpowiednio przepisy o służebności gruntowej, możliwym jest zasiedzenie wprost służebności przesyłu (art. 292 k.c.).

Do czasu uregulowania w kodeksie pojęcia służebności przesyłu, dopuszczano w orzecznictwie możliwość zasiedzenia służebności gruntowej o treści służebności przesyłu przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o służebności gruntowej oraz odpowiednim stosowaniu przepisów o zasiedzeniu, wyrażającym się m.in. w tym, iż dla tego rodzaju zasiedzenia nie było wymagane istnienie po stronie przedsiębiorstwa przesyłowego przesłanki samoistności posiadania, albowiem władanie nieruchomością w zakresie służebności może być poczytywane jedynie jako posiadanie zależne.

W odniesieniu do przedsiębiorstw przesyłowych przyjęto w orzecznictwie możliwość doliczenia na podstawie art. 176 par. 1 k.c. że w razie przeniesienia posiadania podczas biegu zasiedzenia - czasu posiadania przez Skarb Państwa przed 31.01.1989 r., wymagając udowodnienia, iż na przedsiębiorstwo przesyłowe przeszło posiadanie służebności, nie chodzi zatem tylko o wykazanie następstwa prawnego po poprzedniku, jakim był Skarb Państwa (postanowienie SN z 4.07.2014r., sygn.. II CSK 551/13 opubl. w: OSNC 2015/6/72, postanowienie SN z 27.11.2013r. , sygn.. V CSK 525/12).

Obecnie, zgodnie z art. 305 ¹ k.c. in fine, treścią służebności przesyłu jest korzystanie przez przedsiębiorcę w oznaczonym zakresie z cudzej nieruchomości (nieruchomości obciążonej), w zakresie niezbędnym dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania urządzeń przesyłowych. Na korzystanie składają się takie czynności jak m.in. wejście przez przedsiębiorcę na grunt obciążony służebnością w celu posadowienia tam urządzeń przesyłowych, usunięcia awarii, wykonania konserwacji czy modernizacji urządzeń. Tak też należy zdefiniować służebność gruntową o treści służebności przesyłu, która mogłaby powstać przez zasiedzenie przed 2008 r.

Poza sporem jest, iż od 1966 r. Zakład (...), który ówcześnie wchodził w skład przedsiębiorstwa państwowego - Zakłady (...) korzystał z nieruchomości powódki. Niewątpliwym jest – co wynika z dokumentu przyjęcia linii energetycznej do ewidencji środków trwałych przedsiębiorstwa- iż od 30 marca 1966 r. linia wraz z infrastrukturą (słupy żelbetowe elektroenergetyczne, stacja trafo) była już eksploatowana jako wybudowane urządzenie. Dodatkowo przedsiębiorstwo przesyłowe wykonywało czynności związane z konserwacją i naprawą linii energetycznej, co najpewniej łączyło się z wchodzeniem na teren nieruchomości. Przy czym dla uznania, iż doszło do trwałego wieloletniego korzystania z nieruchomości na zasadzie służebności przesyłu nie ma znaczenia, iż ewentualne czynności konserwacyjne były wykonywane tylko w pewnych odstępach czasu, albowiem o stałym charakterze korzystania z nieruchomości w takim wypadku decyduje nieprzerwalność korzystania z nieruchomości w zakresie służebności, a nie intensywność, czy częstotliwość wykonywania czynności składających się na korzystanie z nieruchomości w ramach przesyłu, zaś czynności konserwacyjne mogą być wykonywane jedynie w razie potrzeby.

Przedsiębiorstwo państwowe wzniosło na terenie nieruchomości powódki trwałe urządzenie, które co najmniej od marca 1966 r. było użytkowane, spełniona jest zatem przesłanka zasiedzenia służebności gruntowej, o której mowa w art. 292 k.c. Za zasadny należy przy tym uznać pogląd, iż dla zasiedzenia służebności nie jest wymagane, aby widoczne urządzenie znajdowało się na nieruchomości. W sprawie takimi widocznymi urządzeniami są stacja trafo i sześć słupów elektroenergetycznych.

Zgodnie z obowiązującą do 31 stycznia 1989 r. zasadą jedności mienia ogólnonarodowego określoną w art. 128 k.c., własność przysługiwała jednolicie i niepodzielnie Państwu, także co do tych składników majątkowych, które zostały przydzielone wyodrębnionym państwowym jednostkom organizacyjnym posiadającym osobowość prawną, zaś jednostki te w granicach swej zdolności prawnej wykonywały jedynie zarząd w stosunku do nieruchomości państwowych. Stąd należy wyprowadzić wniosek, iż czynności podejmowane przed tą datą przez Zakład (...) wchodzący w skład przedsiębiorstwa państwowego – Zakłady (...) były czynnościami podejmowanymi na rzecz Państwa.

Nie zostało wykazane, aby przedsiębiorstwo państwowe posiadało tytuł prawny do korzystania z nieruchomości, choćby w postaci decyzji ograniczającej prawo własności poprzedników prawnych powódki. Takim tytułem nie jest decyzja z 1965 r. o zmianie zagospodarowania nieużytków, ani też decyzja z 1982 r. wydana na podstawie prawa budowlanego o zatwierdzeniu planu realizacyjnego modernizacji linii energetycznej, ta ostatnia decyzja stanowiła jedynie akt administracyjny o charakterze planistycznym, który nie tworzył dla przedsiębiorstwa tytułu prawnego do gruntu, mogła ona być jedynie podstawą do wszczęcia przez naczelnika odpowiedniej gminy postępowania w trybie art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm.).

Wobec braku tytułu prawnego po stronie przedsiębiorstwa państwowego do korzystania z nieruchomości powódki i faktycznego korzystania z niej w ramach czynności wskazujących na służebność, zasadnym byłoby uznanie, iż doszło do zasiedzenia.

Co do kwestii dobrej lub złej wiary posiadacza służebności decydującej o czasie zasiedzenia, Sąd I instancji zważył, że dobrą wiarę domniemywa się ( art. 7 k.c.), zaś zła wiara musi być udowodniona przez tego, kto się na nią powołuje, chyba iż wprost wynika ona ze stanu faktycznego lub dowodów przedstawionych w sprawie. W ocenie Sądu brak dobrej wiary wynika z przedstawionych w sprawie dowodów dotyczących braku jakiegokolwiek tytułu prawnego do trwałego zajmowania gruntu. Wprawdzie przesłanką zasiedzenia nie jest zgodne z prawem wejście w posiadanie nieruchomości, może być ono bowiem nawet bezprawne, ale wtedy brak podstaw-jak w sprawie niniejszej- do konstruowania dobrej wiary posiadacza. Skoro o dobrej lub złej wierze decyduje moment rozpoczęcia wykonywania czynności składających się na pojęcie służebności, to należy stwierdzić, iż przedsiębiorstwo przesyłowe nie legitymowało się w tym czasie (1966 r.) tytułem prawnym do korzystania z gruntu położonego pod linią energetyczną, w tym nie legitymowało się żadną decyzją administracyjną, z którą mogłoby wiązać się istnienie po stronie przedsiębiorstwa przekonania o istnieniu tytułu prawnego do korzystania z gruntu. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 8 kwietnia 2014r. (sygn.. III CZP 87/13, opubl. w: OSNC 2014/7-8/68), wykonywanie uprawnień w zakresie wynikającym z decyzji wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 wspomnianej ustawy, stanowiącej tytuł prawny do jej wykonywania, nie prowadzi do nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treści służebności przesyłu. Przyjąć zatem należało złą wiarę po stronie przedsiębiorstwa państwowego. W takim wypadku wymagany wówczas 20-letni termin zasiedzenia ( art. 172 par. 1 k.c.), upłynąłby z dniem 30 marca 1986 r., a zatem należałoby przyjąć, iż doszło do zasiedzenia służebności przez Skarb Państwa.

Do przekształceń własnościowych doszło już po tej dacie. Jak wynika z zarządzenia z 16 stycznia 1989r., Zakład (...) został utworzony jako przedsiębiorstwo państwowe z dniem 1 stycznia 1989 r. w wyniku podziału dotychczasowego przedsiębiorstwa. Strona pozwana nie przedstawiła wykazu przydzielonych mu składników majątkowych, mimo zastrzeżenia w wyżej wskazanym zarządzeniu, iż przedsiębiorstwu temu przydziela się składniki mienia w wyniku podziału dotychczasowego przedsiębiorstwa zgodnie z ustaleniami komisji powołanej na podstawie odrębnych przepisów. Jedynie z umowy z 30.06.2007 r. – przeniesienia przedsiębiorstwa w wykonaniu uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego spółki - można wywnioskować, iż w skład ,,przedsiębiorstwa sieciowego” należącego do – wówczas już po przekształceniu w spółkę akcyjną- Zakładu (...) S.A. wchodziły m.in. związane z prawem własności i użytkowania wieczystego nieruchomości, służebności gruntowe, w tym służebności polegające na zapewnieniu dostępu do urządzeń służących do doprowadzania energii elektrycznej oraz ruchomy majątek sieciowy. Przedsiębiorstwo sieciowe jako przedmiot czynności w rozumieniu art. 55 ¹ k.c. zostało wniesione aportem do spółki Zakład (...) sp. z o.o. ( (...) sp. z o.o.). Następcą prawnym Zakładu (...) S.A. (na skutek zmiany nazwy oraz przejęcia przez inną spółkę) jest obecnie (...) S.A. w R.. Następcą prawnym (...) sp. z o.o. jest obecnie (na skutek zmiany nazwy i przejęcia przez inną spółkę) (...) S.A. w L.. Prowadzi to do wniosku, iż nawet gdyby przyjąć, iż do zasiedzenia służebności doszło w 1986r., to służebność jako składnik majątku przedsiębiorstwa od 30.06.2007r. weszła do majątku spółki (...) S.A. w L..

Sąd Okręgowy uznał, że zarzut zasiedzenia nie mógł być uwzględniony z uwagi na wytyczne sądu II instancji (pogląd prawny), którymi związany jest sąd rozpoznający niniejszą sprawę. Pozwani nie przedstawili bowiem postanowienia stwierdzającego zasiedzenie służebności przez Skarb Państwa, mimo powoływania się na fakt zasiedzenia, który miał nastąpić już w 1976 r. (przy przyjęciu dobrej wiary posiadacza) i mimo przedstawienia po uchyleniu wyroku I instancji, dowodów mających świadczyć o tym, iż posiadanie służebności rozpoczęło się od 1966 r. Pozwani nie wykazali też, iż w toku sprawy wystąpili do sądu z wnioskiem o stwierdzenie zasiedzenia służebności, co dawałoby podstawę do zawieszenia niniejszego procesu do czasu zakończenia postępowania o zasiedzenie.

Zatem zdaniem Sądu I instancji, mimo przedstawionych wyżej rozważań, nie było podstaw do uwzględnienia zarzutu zasiedzenia służebności, który prowadziłby do oddalenia powództwa.

Za niezasadny uznał Sąd Okręgowy zarzut nawiązania umowy użyczenia na skutek tolerowania nieodpłatnego posadowienia urządzeń przesyłowych na nieruchomości. Nie ma podstaw, aby milczenie właściciela nieruchomości traktować jako dorozumianą zgodę na posadowienie urządzeń przesyłowych na nieruchomości. Ponadto wbrew twierdzeniom strony pozwanej, do 1989 r. nie było prawnej możliwości sprzeciwienia się posadowieniu takich urządzeń na nieruchomości. Z zachowania powódki oraz jej poprzedników prawnych nie można wyciągać wniosku co do nawiązania stosunku prawnego użyczenia nieruchomości, a tym bardziej, aby użyczenie to miało mieć charakter nieodpłatny.

Sąd I instancji stwierdził, że w konsekwencji powództwo podlega uwzględnieniu.

Podstawą jest art. 230 w zw. z art. 225 k.c. Przedsiębiorstwo przesyłowe nie jest bowiem samoistnym posiadaczem nieruchomości powódki. Niemniej jednak do posiadacza zależnego w złej wierze należy stosować przepisy odnoszące się do roszczeń o wynagrodzenie kierowanych do samoistnego posiadacza w złej wierze (art. 225 k.c.).

Powódka może realizować roszczenie o wynagrodzenie także za okres, kiedy nie była wyłącznym właścicielem części nieruchomości stanowiącej obecnie działkę nr (...). Jak wynika z umowy zniesienia współwłasności nabyła ona na podstawie art. 509 k.c. wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia za czas, gdy właścicielami nieruchomości byli jej rodzice.

Wynagrodzenie za okres od 1 lipca 2007 r. sąd zasądził od spółki (...) S.A. w L., albowiem na skutek umowy z 30.06.2007 r. przedsiębiorstwo przesyłowe, w skład którego wchodziły urządzenia do przesyłu energii elektrycznej (ruchomy majątek sieciowy) z tą datą weszło do majątku spółki (...) sp. z o.o., której następcą prawnym jest (...) S.A. w L.. Prowadzi to do wniosku, iż podmiotem korzystającym z nieruchomości powódki w celu eksploatacji linii energetycznej, w tym jej konserwacji i modernizacji od 1.07.2007 r. jest ta spółka.

Wynagrodzenie za okres do 30 czerwca 2007 r. sąd zasądził od obu podmiotów: (...) S.A. w R. jest następcą prawnym Zakładu (...) S.A., który aportem wniósł do spółki (...) sp. z o.o. przedsiębiorstwo sieciowe w rozumieniu art. 55 ¹ k.c., w tym ruchomy majątek sieciowy, co prowadzi do wniosku, iż Zakład (...) S.A. do 30.06.2007 r. korzystał z nieruchomości powódki w celu eksploatacji linii energetycznej, w tym jej konserwacji i modernizacji. Odpowiedzialność (...) S.A. w (...) S.A. w L. ma charakter solidarny, albowiem zgodnie z art. 55 ⁴ k.c., nabywca i zbywca przedsiębiorstwa odpowiadają solidarnie za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Co do obszaru nieruchomości powódki objętej korzystaniem przez pozwanych sąd nie uwzględnił argumentów zawartych w piśmie z 9.02.2016 r. z powołaniem się przez pozwanych na jednostronne oświadczenie (...) S.A. o ustaleniu szerokości pasów gruntu pod obiektami elektroenergetycznymi na potrzeby ustalenia służebności przesyłu.

Sąd wyjaśnił, że pismo spółki (...) S.A. z 24.04.2013 r. dotyczy ustalania szerokości pasów dla celów ustalania służebności przesyłu, a nie dla celów eksploatacji linii elektroenergetycznej, w tym jej konserwacji. Po drugie, dotyczy ono ustalenia szerokości pasów w okresie, za który powódka nie dochodzi wynagrodzenia. Pozwany nie przedstawił dokumentu, z którego by wynikało, jaka była szerokość pasów ustalanych dla celów związanych z eksploatacją i konserwacją linii przed 30 kwietnia 2013r. Szerokości tej nie reguluje ani ustawa-prawo energetyczne, ani też na podstawie ustawy nie wydano żadnych aktów wykonawczych w tym zakresie. Strona powodowa powołała się na postanowienia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego B. z 29 listopada 2004r. , w którym ustalono, iż strefa ochronna od linii energetycznej wynosi 6 m od osi linii. Prowadzi to do wniosku, iż szerokość tej strefy wynosi 12 m. Pozwani nie wykazali, aby w związku z tym, iż przedsiębiorstwo przesyłowe korzystało z mniejszego obszaru nieruchomości powódki, to występowało o dokonanie odpowiednich zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. A skoro tak, to należało uznać, iż pas o szerokości 12 m to jest pas, który jest potrzebny dla celów związanych z korzystaniem z linii, jej konserwacją i modernizacją.

Z powyższych względów Sądu I instancji zasądził od obu spółek wynagrodzenie w kwocie 23.395,32 złotych za okres do 30.06.2007 r., czyli za okres, do którego obie spółki odpowiadają solidarnie za zapłatę wynagrodzenia, oraz od spółki (...) S.A. w L. kwotę 88.948,36 złotych za okres od 1.07.2007 r., biorąc pod uwagę, iż za tę część wynagrodzenia odpowiada ta spółka samodzielnie jako podmiot, który eksploatuje od 1.07.2007 r. urządzenia przesyłowe na nieruchomości powódki, a tym samym korzysta z nieruchomości powódki.

W pozostałym zakresie powództwo uległo oddaleniu.

O kosztach procesu rozstrzygnięto na podstawie art. 98 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku wnieśli pozwani.

(...) S.A. w R. zaskarżył go w zakresie pkt. 1, 5, 6 i zarzucił naruszenie:

1.  art. 386 § 6 k.p.c. poprzez przyjęcie, iż Sąd Apelacyjny dokonał oceny prawnej podstawy żądania i tym samym zachodzi związanie wytycznymi Sądu Apelacyjnego w sytuacji, gdy Sąd Apelacyjny nie dokonał oceny prawnej podstawy żądania, wskazania Sądu Apelacyjnego były wyłącznie kwestiami podlegającymi ocenie pod kątem procesowym w zakresie przeprowadzenia postępowania dowodowego;

-

przyjęcie, że pomimo istnienia przesłanek do stwierdzenia, iż w sprawie niniejszej podnoszony przez pozwane spółki zarzut zasiedzenia był zasadny, to nie można go uwzględnić ze względu na wytyczne Sądu Apelacyjnego, w sytuacji, gdy zarzut zasiedzenia stanowi zarzut materialnoprawny,

2.  art. 233 k.p.c., dowolną a nie swobodną ocenę dowodów, skutkującą przyjęciem za udowodnioną wartość wynagrodzenia z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości w oparciu o opinię biegłej P. w sytuacji, gdy opinia ta zawierała błędy dyskwalifikujące ją;

3.  art 108 k.p.c. w związku z art 100 k.p.c. w związku z art 103 k.p.c. w związku z art 328§ 2 k.p.c. poprzez orzeczenie o kosztach procesu i obciążenie nimi wyłącznie (...) Obrót w sytuacji, gdy po stronie pozwanej były 2 podmioty, a (...) (...) odpowiada tylko w zakresie kwoty 23.396 zł a pozostałą częścią wynagrodzenia została obciążona spółka (...);

4.  art. 6 k.c. w zw. z art. 292 k.c. w zw. z art. 176 k.c. w zw. z art. 245 k.c. poprzez ich niezastosowanie i nieuwzględnienie zarzutu zasiedzenia;

5.  art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 225 k.c. w zw. z art. 230 k.c. poprzez przyjęcie, że powodowi przysługuje wynagrodzenie za korzystanie z gruntu, podczas gdy pozwana korzystała z nieruchomości w ramach służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu.

W konkluzji skarżąca wniosła o zmianę wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości ewentualnie uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów postępowania za I i II Instancję według norm przepisanych lub w przypadku uchylenia pozostawienie rozstrzygnięcia, co do kosztów Sądowi I instancji.

(...) S.A. w L. zaskarżył wyrok w zakresie pkt. 1, 2 i zarzucił naruszenie:

1.  art 386 § 6 k.p.c. poprzez przyjęcie, iż Sąd Apelacyjny dokonał oceny prawnej podstawy żądania i tym samym zachodzi związanie wytycznymi Sądu Apelacyjnego w sytuacji, gdy Sąd Apelacyjny nie dokonał oceny prawnej podstawy żądania, wskazania Sądu Apelacyjnego były wyłącznie kwestiami podlegającymi ocenie pod kątem procesowym w zakresie przeprowadzenia postępowania dowodowego;

-

przyjęcie, że pomimo istnienia przesłanek do stwierdzenia, iż w sprawie niniejszej podnoszony przez pozwane spółki zarzut zasiedzenia był zasadny, to nie można go uwzględnić ze względu na wytyczne Sądu Apelacyjnego, w sytuacji, gdy zarzut zasiedzenia stanowi zarzut materialnoprawny;

2.  art 233 k.p.c., dowolną a nie swobodną ocenę dowodów, skutkującą przyjęciem za udowodnioną wartość wynagrodzenia z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości w oparciu o opinię biegłej P. w sytuacji, gdy opinia ta zawierała błędy dyskwalifikujące ją;

3.  art. 6 k.c. w zw. z art. 292 k.c. w zw. z art. 176 k.c. w zw. z art. 245 k.c. poprzez ich niezastosowanie i nieuwzględnienie zarzutu zasiedzenia;

4.  art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 225 k.c. w zw. z art. 230 k.c. poprzez przyjęcie, że powodowi przysługuje wynagrodzenie za korzystanie z gruntu, podczas gdy pozwana korzystała z nieruchomości w ramach służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu.

W konkluzji skarżący wniósł o zmianę wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości ewentualnie uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego za I i II Instancję według norm przepisanych lub w przypadku uchylenia pozostawienie rozstrzygnięcia, co do kosztów Sądowi I Instancji.

Powódka wniosła o oddalenie obu apelacji oraz zasądzenie kosztów postępowania odwoławczego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

apelacje pozwanych podlegają uwzględnieniu.

Stan faktyczny ustalony przez sąd I instancji jest prawidłowy i Sąd Apelacyjny przyjmuje go za własny.

Zmiana wyroku uzasadniona jest błędnym stanowiskiem sądu I instancji, iż podniesiony przez pozwanych zarzut zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu nie mógł być uwzględniony z uwagi na wytyczne sądu II instancji zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z 23 października 2015 r., mocą którego uchylono wyrok Sądu Okręgowego z 23 lipca 2014 r. i przekazano sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania.

Zgodnie z art. 386 § 6 k.p.c. ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Ocena taka uzależniona jest od skonkretyzowania wskazań co do dalszego postępowania i dotyczy stosowania i wykładni prawa materialnego oraz odniesienia się do takich zarzutów dotyczących prawa procesowego, co do których czynności sądu pierwszej instancji zostały już zakończone. Trzeba też uwzględnić, że ostateczna subsumcja prawna może być dokonana tylko wówczas, gdy jest już w pełni ustalony stan faktyczny w danej sprawie ( tak Sąd Najwyższy w wyroku z 5.05.2018r. syn. II UK 120/17)

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 31.01.2018r. sygn. I CSK 195/17, rolą art. 386 § 6 k.p.c. nie jest związanie sądów meriti oceną stanu faktycznego. Może ono dotyczyć wyłącznie wskazówek, co do interpretacji prawa albo kierunku, w którym ma się toczyć dalsze postępowanie. W tym znaczeniu sąd, ponownie rozpoznający sprawę jest związany swoimi wcześniejszymi wskazaniami. Przypisana art. 386 § 6 k.p.c. funkcja nie dotyczy stanu faktycznego wynikającego z oceny dowodów. Sfera dowodowa i faktyczna nie krępuje zarówno sądu pierwszej instancji, rozpoznającego ponownie sprawę na skutek uchylenia jego wyroku, jak również sądu drugiej instancji w ponownym rozpoznaniu sprawy, gdyż może dokonać ustaleń faktycznych odmiennych od dotychczasowych.

Zgodnie zaś z wyrokiem Sądu Najwyższego z 20.02.2018r. sygn. VCZ 2/18, związanie wykładnią dokonaną przez sądy wyższej instancji albo Sąd Najwyższy musi wynikać z przepisu prawa, jak art. 386 § 6 oraz art. 390 § 2 k.p.c. Zajęcie jednak w procesie stosowania przepisów prawa odmiennego stanowiska od wykładni powszechnie przyjmowanej i ugruntowanej w orzecznictwie i piśmiennictwie prawniczym, wymaga przedstawienia argumentów przeciwnych w stosunku do powszechnie akceptowanych, zdatnych podważyć wypracowaną stabilność.

W wyroku Sądu Apelacyjnego z 23 października 2015 r. wskazano, że obowiązkiem Sądu orzekającego jest precyzyjne ustalenie, czy i kiedy doszło do nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu bądź służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu na działce należącej obecnie do powódki. W sytuacji gdyby ustalenia te doprowadziły do wniosku, że służebność taką nabył któryś z pozwanych, należałoby to ustalenie potraktować jako przesłankę prejudycjalną. Jeśliby z ustaleń tych wynikało, że przesłanki zasiedzenia tego prawa spełnił inny podmiot, nie będący stroną niniejszego postępowania, wówczas nabycie służebności przez ten podmiot musiałoby nastąpić w postępowaniu nieprocesowym o stwierdzenie zasiedzenia, zaś pozwani musieliby wykazać przejście na nich tego uprawnienia w drodze czynności prawnej ( k.440).

W świetle przytoczonego wywodu Sądu Apelacyjnego, zgodnie z przytoczonym wyżej orzecznictwem Sądu Najwyższego, związanie sądu I instancji dotyczyło kierunku, w którym ma się toczyć dalsze postępowanie, nie dotyczyło natomiast oceny stanu faktycznego wynikającego z oceny dowodów ani tym bardziej poglądu sądu I instancji, że nabycie służebności przez podmiot nie będący stroną postępowania może zostać wykazane jedynie w postępowaniu nieprocesowym.

W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że w sprawie z wniosku właściciela nieruchomości o ustanowienie służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu sąd może rozpoznać zarzut posiadacza urządzeń przesyłowych, że służebność została nabyta przez zasiedzenie przez jego poprzednika prawnego, niebiorącego udziału w sprawie (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2016 r., III CZP 101/15). Zarzut zasiedzenia ma w tym przypadku charakter obronny (defensywny); jest odzewem na akcję wnioskodawcy i zmierza wyłącznie do obezwładnienia jego żądania. Zważywszy na istotę oraz procesową funkcję zarzutu obronnego, bezzasadne i nieracjonalne jest zawieszanie postępowanie o ustanowienie służebności i kierowanie zainteresowanych do postępowania unormowanego w art. 609 i 610 k.p.c. Sąd Najwyższy wskazał, że zainteresowany zawsze może takie postępowanie wszcząć, a w szczególności wtedy, gdy zamierza uzyskać tytuł prawny skuteczny erga omnes, nie można go jednak do tego zmuszać, jeżeli przeciwstawia żądaniu wnioskodawcy uprawnienie, które powstało ex lege i nie wymaga konstytutywnej decyzji sądu albo innego organu. Rozpoznanie zarzutu stwarza wyłącznie przesłankę rozstrzygnięcia dotyczącego istoty sporu między uczestnikami postępowania, nie wiąże zatem osób niebiorących udziału w sprawie, a w związku z tym ich prawa nie zostają w żaden sposób naruszone.

Powyższa wykładnia jest powszechnie stosowna, nie budzi bowiem kontrowersji pogląd, że nabycie służebności przez zasiedzenie następuje ex lege i nie wymaga konstytutywnej decyzji sądu albo innego organu. Zajęcie odmiennego stanowiska wymaga przedstawienia argumentów przeciwnych w stosunku do powszechnie akceptowanych a takich argumentów w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z 23 października 2015 r. nie przedstawiono, przeto stanowisko tego sądu, iż nabycie służebności przez podmiot niebiorący udziału w sprawie musiałoby nastąpić w postępowaniu nieprocesowym o stwierdzenie zasiedzenia, nie może być równoznaczne z dokonaniem wiążącej wykładni prawa procesowego, zwłaszcza iż Sąd Apelacyjny powołując art. 609 i 610 k.p.c. powołał jednocześnie uchwałę składu 7 sędziów z dnia 10 lutego 1951r. mającą moc zasady prawnej, stanowiącą iż fakt nabycia własności ( ograniczonego prawa rzeczowego) w drodze zasiedzenia może być udowodniony jako przesłanka innego rozstrzygnięcia, bez potrzeby uprzedniego ustalania tego faktu w trybie przewidzianym w art. 609 i 610 k.p.c. ( k.438).

Sąd Apelacyjny podziela ustalenie sądu I instancji, iż Skarb Państwa nabył przez zasiedzenie służebność gruntową odpowiadają treścią służebności przesyłu obejmującą pas niezbędny do prawidłowego korzystania z urządzeń przesyłowych znajdujących się na nieruchomości należącej obecnie do powódki z dniem 30 marca 1986 r.

Zakład (...) został utworzony jako przedsiębiorstwo państwowe z dniem 1 stycznia 1989 r. w wyniku podziału dotychczasowego przedsiębiorstwa państwowego - Zakład (...), zajmującego się m.in. przesyłaniem i rozdzielaniem energii elektrycznej - na podstawie zarządzenia Ministra Przemysłu z 16 stycznia 1989 r. i korzystał z urządzeń przesyłowych znajdujących się na nieruchomości powódki początkowo w imieniu Skarbu Państwa a z chwilą zniesienia zasady jednolitej własności Państwowej w imieniu własnym.

W dniu 1 lutego 1989 r. przedsiębiorstwa państwowe, sprawujące dotychczas zarząd mieniem Skarbu Państwa, poprzez modyfikację treści art. 128 k.c. uzyskały zdolność do nabywania składników majątkowych na własność (zmiana dokonana ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny (Dz. U. Nr 3, poz. 11). Przepis art. 128 k.c. został następnie uchylony ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) z dniem 1 października 1990 r. Do tego czasu posiadające przedmiotowe urządzenia przesyłowe przedsiębiorstwo państwowe w ramach sprawowanego zarządu mieniem państwowym wykonywało na podstawie art. 128 § 2 k.c. w imieniu własnym względem zarządzanych przez nie części tego mienia uprawnienia płynące z własności państwowej. Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 1991 r., mającą moc zasady prawnej - III CZP 38/91 (OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 118), przedsiębiorstwo państwowe, które przed wyodrębnieniem swojego majątku od Skarbu Państwa korzystało z urządzeń przesyłowych, z chwilą uwłaszczenia nabyło te urządzenia na własność. Podstawę nabycia stanowił art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 1991 r. Nr 2, poz. 6 - dalej: "u.z.u.p.p."). Należy przyjąć, że wraz z nabyciem urządzeń przesyłowych przedsiębiorstwo państwowe nabyło także służebność gruntową odpowiadają treścią służebności przesyłu obejmującą pas niezbędny do prawidłowego korzystania z urządzeń przesyłowych znajdujących się na nieruchomości należącej obecnie do powódki, która to służebność została z dniem 30 marca 1986 r. nabyta przez Skarb Państwa przez zasiedzenie, a której posiadanie zostało przeniesione przez Skarb Państwa na przedsiębiorstwo państwowe Zakład (...) na podstawie zarządzenia Ministra Przemysłu z 16 stycznia 1989 r. wraz z linią napowietrzną jako składnik przedsiębiorstwa przesyłowego. Względy związane z charakterem tego rodzaju służebności, z ich funkcjonalnym powiązaniem z działalnością przesyłową, powodują, że dla przeniesienia jej posiadania wystarczające jest wykazanie przez nabywcę przymiotu przedsiębiorstwa przesyłowego i przejęcia całego lub zorganizowanej części dotychczasowego przedsiębiorstwa, wykonującego czynności związane z eksploatacją i obsługą urządzeń przesyłowych na cudzym gruncie przy czym czynności te nie muszą indywidualnie oznaczać przenoszonych służebności, względem których przedsiębiorstwo jest podmiotem władającym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2016 r., V CSK 547/15 - LEX nr 20800888 oraz postanowienie SN z 2.03.2017r., V CSK 356/16 LEX ).

Zgodnie z Postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2017 r., V CSK 356/16, do wykazania przeniesienia posiadania tego rodzaju służebności na uczestnika postępowania nie było konieczne udowodnienie przeniesienia przez jego poprzednika prawnego konkretnie oznaczonych urządzeń technicznych, lecz wykazanie, że urządzenia służące do przesyłu mediów w zakresie działalności przedsiębiorstwa przesyłowego, znajdujące się wewnątrz, na lub ponad gruntem istniały w oznaczonym miejscu i były wykorzystywane do tego celu oraz że działanie to jest kontynuowane przez uczestnika. W przypadku linii energetycznej wystarczające jest wykazanie jej trwałego, niepodlegającego zmianom, przebiegu i lokalizacji na nieruchomości obciążonej, natomiast nie ma istotnego znaczenia skład techniczny urządzeń przesyłowych i protokolarne potwierdzenie ich przekazania następcy (LEX nr 2288122).

Podstawę prawną nabycia przez (...) przedsiębiorstwo państwowe Zakład (...) służebności przesyłu stanowi art. 305 ³ . § 1 k.c., zgodnie z którym. służebność przesyłu przechodzi na nabywcę przedsiębiorstwa lub nabywcę urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1.

Z dniem 12 lipca 1993 r. Zakład (...) został przekształcony w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa i jak niewadliwie ustalił sąd I instancji z umowy z 30.06.2007 r. – przeniesienia przedsiębiorstwa w wykonaniu uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego spółki - można wywnioskować, iż w skład ,,przedsiębiorstwa sieciowego” należącego do – wówczas już po przekształceniu w spółkę akcyjną- Zakładu (...) S.A. wchodziły m.in. związane z prawem własności i użytkowania wieczystego nieruchomości, służebności gruntowe, w tym służebności polegające na zapewnieniu dostępu do urządzeń służących do doprowadzania energii elektrycznej oraz ruchomy majątek sieciowy. Przedsiębiorstwo sieciowe jako przedmiot czynności w rozumieniu art. 55 ¹ k.c. zostało wniesione aportem do spółki Zakład (...) sp. z o.o. ( (...) sp. z o.o.). Następcą prawnym Zakładu (...) S.A. (na skutek zmiany nazwy oraz przejęcia przez inną spółkę) jest obecnie (...) S.A. w R.. Następcą prawnym (...) sp. z o.o. jest obecnie (na skutek zmiany nazwy i przejęcia przez inną spółkę) (...) S.A. w L.. Prowadzi to do wniosku, że skoro do zasiedzenia służebności doszło w 1986r., to służebność ta jako składnik majątku przedsiębiorstwa weszła do majątku spółki (...) S.A. w L..

Pierwotny charakter nabycia prawa w drodze zasiedzenia przez poprzednika prawnego pozwanych pociąga za sobą wygaśnięcie roszczenia powódki o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości, zarówno za okres sprzed zasiedzenia służebności, jak i po tym dniu ( por. wyrok SN z 12.02.2014r. IV CNP 28/13).

Mając powyższe na uwadze, wobec wykazanego następstwa prawnego pozwanych w stosunku do podmiotu, który spełnił przesłanki z art. 292 k.c. stwierdzić należy, że nie jest zasadne roszczenie powódki o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie przez pozwanych z przedmiotowej nieruchomości bez tytułu prawnego, co pociągnęło za sobą zmianę zaskarżonego wyroku na podstawie art. 386 par. 1 k.p.c.,polegającą na oddaleniu powództwa.

O kosztach procesu za I oraz za II instancję Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 102 k.p.c. przyjmując, że powódka wystąpiła z roszczeniem w przekonaniu o słuszności swoich racji. Pozwani nie podjęli żadnych działań w kierunku formalnego potwierdzenia swojego tytułu prawnego do korzystania z nieruchomości powódki. Nie wystąpili z wnioskiem o stwierdzenie zasiedzenia na podstawie art. 609 i 610 k.p.c. Powyższe oraz fakt wielokrotnych przekształceń po stronie pozwanych i wieloletniego korzystania przez nich z nieruchomości powódki każą przyjąć, że obciążenie powódki kosztami procesu na rzecz pozwanych jawi się jako sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości.

Ponieważ część kosztów sądowych poniesiona została tymczasowo przez Skarb Państwa Sąd Apelacyjny nakazał pobranie tych kosztów od powódki jako strony, która przegrała spór w oparciu o art. 101 ust. 3 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z 28.07.2005r. (Dz. U.2018.300 j.t.).

Ewa Kaniok Aleksandra Kempczyńska Joanna Piwowarun - Kołakowska