Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 września 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przy udziale –

po rozpoznaniu w dniu 5 września 2013r. w Katowicach

sprawy z odwołania B. T. (B. T.)

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w C.

o prawo do renty rodzinnej

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w C.

od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie

z dnia 9 kwietnia 2013r. sygn. akt IV U 180/13

zmienia zaskarżony wyrok i oddala odwołanie.

/-/ SSA A.Kolonko /-/ SSA W.Nowakowski /-/ SSA W.Bzibziak

Sędzia Przewodniczący Sędzia

Sygn. akt III AUa 1542/13

UZASADNIENIE

Zaskarżoną decyzją z dnia 3 stycznia 2013r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w C. odmówił B. T. prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu M. T.. Stwierdził, iż zmarły nie spełnił warunków do renty z tytułu niezdolności do pracy w myśl art. 58 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, gdyż w ostatnim dziesięcioleciu przed dniem powstania niezdolności do pracy lub zgonu nie udowodnił 5 lat podlegania ubezpieczeniu, lecz okres ubezpieczenia w ilości 3 lat, 7 miesięcy i 16 dni okresów składkowych
i nieskładkowych.

W odwołaniu B. T. domagała się zmiany zaskarżonej decyzji, podnosząc, że zmarły mąż wykazał ponad 28 lat ubezpieczenia.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie, z przyczyn które stanowiły podstawę wydania zaskarżonej decyzji.

Sąd Okręgowy w Częstochowie ustalił, że urodzona (...) B. T. w dniu 27 listopada 2012r. złożyła wniosek o rentę rodzinną po zmarłym w dniu
4 kwietnia 2010r. mężu M. T.. Organ rentowy uznał za udowodnione okresy składkowe i nieskładkowe zmarłego w wymiarze 28 lat, 1 miesiąca i 14 dni. Orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS z dnia 10 grudnia 2012r. M. T. został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy od 25 lutego 2008r. W 10-leciu od ustalonej daty powstania niezdolności do pracy M. T. udokumentował 3 lata, 7 miesięcy i 16 dni okresów składkowych i nieskładkowych.

M. T. w dniu 13 czerwca 2008r. wystąpił z wnioskiem o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Decyzją z dnia 26 sierpnia 2008r. organ rentowy odmówił M. T. prawa do renty z uwagi na nieudokumentowanie 5-letniego okresu składkowego
i nieskładkowego w 10-leciu od powstania niezdolności do pracy, tj. w okresie od 26 marca 1998r. do 24 marca 2008r. M. T. nie wniósł odwołania od powyższej decyzji. Złożył natomiast wniosek o przyznanie renty w drodze wyjątku. Świadczenie to uzyskał decyzją z dnia 21 listopada 2008r.

W dniu 9 kwietnia 2010r. ubezpieczona złożyła pierwszy wniosek o rentę rodzinną
po zmarłym w dniu 4 kwietnia 2010r. mężu. Decyzją z dnia 15 kwietnia 2010r. ZUS odmówił jej prawa do renty rodzinnej z uwagi na niespełnienie przez zmarłego męża warunków
do przyznania prawa do renty rodzinnej. Ubezpieczona nie złożyła od powyższej decyzji odwołania do Sądu. Prezes ZUS odmówił jej również przyznania prawa do renty rodzinnej
w drodze wyjątku.

Mając na uwadze powyższe okoliczności, Sąd Okręgowy wskazał dyspozycje:
art. 65 ust. 1, art. 57 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 153 z 2009r., poz. 1227 z późn. zm.)
i stwierdził, że szczególną kategorią uprawnionych - biorąc pod uwagę stan prawny obowiązujący w dacie zgonu męża ubezpieczonej - byli ubezpieczeni będący osobami całkowicie niezdolnymi do pracy i posiadającymi okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący dla mężczyzn 25 lat. Osoby takie spełniały wszystkie warunki do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy wymienione w art. 57 ustawy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14 czerwca 2005r., III AUa 288/05, Biuletyn Sądu Apelacyjnego
w Katowicach 3/2005). Prawidłowa interpretacja art. 57 ust. 2 ustawy prowadziła w tamtym okresie do wniosku, iż w sytuacji, gdy ubezpieczony spełnia kwalifikacyjną postać
tej przesłanki przyznania świadczenia, jaką w myśl ust. 1 pkt 1 jest niezdolność do pracy, czyli zgodnie z ust. 2 omawianego artykułu został uznany za osobę całkowicie niezdolną
do pracy i jednocześnie posiada dłuższy niż wynikałby z ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 łączny staż składkowy i nieskładkowy, bo równy stażowi emerytalnemu z art. 27 ustawy
i wynoszący 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, zbędne jest badanie daty powstania niezdolności do pracy. Ten szczególny tryb przyznania prawa do renty uzależniony był tylko od posiadania okresu ubezpieczenia określonego w art. 57 ust. 2 ustawy oraz całkowitej niezdolności do pracy. Stanowisko takie zajął również Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu Sędziów SN z 23 marca 2006r., I UZP 5/05, zgodnie z którą renta z tytułu niezdolności
do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - jednolity tekst: Dz. U. z 2004r. Nr 39, poz. 353
z późn. zm.), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy.

Sąd Okręgowy zauważył, że wprawdzie ustawą z dnia 28 lipca 2011r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS (Dz. U. z 2011r. Nr 187, poz. 1112) do art. 58 dodany został ust. 4, zgodnie z którym przepisu ust. 2 (art. 58) nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6, wynoszący co najmniej 25 lat
dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy, jednakże z uwagi na to, iż przepis ten wszedł w życie po spełnieniu przez męża odwołującej się wszystkich warunków według dotychczasowego stanu prawnego, nie ma on wpływu na niniejszą sprawę. Przepis ten obowiązuje od 23 września 2011r. a w ustawie go wprowadzającej brak uregulowań prawnych co do okresów przejściowych. Jak wynika z rządowego projektu ustawy zmieniającej (druk nr 4343, Sejm VI kadencji), pierwotnie proponowano, zgodnie
z art. 3 tego projektu, aby do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia
w życie niniejszej ustawy stosować przepisy ustawy w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą. Ostatecznie przepis ten nie znalazł się w ustawie zmieniającej, co oznacza, iż intencją ustawodawcy było, aby do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosować przepisy dotychczasowe. Po drugie, zgodnie z utrwalonym
w orzecznictwie poglądem w postępowaniu odwoławczym od decyzji odmawiającej prawa
do tej renty, sąd ubezpieczeń społecznych ocenia legalność decyzji według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania.

W ocenie Sądu Okręgowego, w dacie zgonu męża odwołującej obowiązywały przepisy bez dodanego następnie do art. 58 ustępu 4 i na podstawie takiego stanu prawnego należało rozpatrywać uprawnienia zmarłego do renty. Decyzje organu rentowego wydane najpierw w stosunku do M. T. (z dnia 26 sierpnia 2008r.), jak i w stosunku
do ubezpieczonej (z dnia 15 kwietnia 2010r.) wydane zostały niezgodnie z obowiązującym
w tamtym okresie stanem prawnym. Co prawda zaskarżona w niniejszej sprawie decyzja została wydana już po wprowadzeniu zmian w art. 58 ustawy, ale decyzje ZUS mają charakter deklaratoryjny, którymi organ ten stwierdza jedynie, czy zostały spełnione ustawowe warunki nabycia prawa do wnioskowanego świadczenia. Mąż odwołującej się spełniał wszystkie warunki wymagane dotychczasowymi przepisami do przyznania prawa
do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Posiadał w dacie zgonu okres składkowy
i nieskładkowy w wymiarze ponad 25 lat i był osobą całkowicie niezdolną do pracy. Spełniał więc warunki określone przepisami dotychczasowymi. Tym samym, odwołująca się spełniała również warunki do uzyskania prawa do renty rodzinnej, określone art. 65, art. 67 ust. 1
pkt 3, art. 70 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 ustawy (w chwili śmierci męża miała ukończone 50 lat życia, pozostawała we wspólności małżeńskiej do śmierci męża).

Z tych przyczyn Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał ubezpieczonej prawo do renty rodzinnej po zmarłym mężu od 1 listopada 2012r.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł organ rentowy, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 65 ust. l ustawy z dnia 17 grudnia 1998r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t. Dz. U. Nr 153 z 2009r., poz. 1227 z późn. zm.) i przyznanie ubezpieczonej prawa do renty rodzinnej w sytuacji,
gdy mąż ubezpieczonej, do dnia śmierci, pobierał rentę z tytułu całkowitej niezdolności
do pracy - świadczenie przyznane w drodze wyjątku przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, przysługujące osobom, które nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do przyznania świadczenia emerytalnego lub rentowego.

Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania.

Na uzasadnienie organ rentowy podniósł, że prawo do emerytury lub renty osoby zmarłej, po której ustalane jest prawo do renty rodzinnej, należy rozpoznać w oparciu o stan faktyczny i przepisy obowiązujące w dniu jej śmierci.

W zakres art. 65 ust. 1 ustawy o FUS nie wchodzi uprawnienie do pobierania świadczenia w drodze wyjątku, przyznane na podstawie art. 83 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS, w sytuacji nie spełniania przez wnioskodawcę warunków wymaganych
w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, który ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek nie może podjąć pracy i nie ma niezbędnych środków utrzymania. Za taką wykładnią przemawia także uregulowanie stanowiące, że świadczenie wyjątkowe jest finansowane z budżetu państwa (art. 84 ustawy).

Nie należy zatem pomijać okoliczności, że zmarły M. T., pobierał rentę wyjątkową, przyznaną na mocy decyzji Prezesa ZUS z dnia 21 listopada 2008r.,
aż do śmierci w dniu 4 kwietnia 2010r. (renta została przyznana do 31 lipca 2010r.).

Apelujący nie kwestionuje tezy, że decyzje ZUS mają charakter deklaratoryjny, stwierdzający uprawnienia istniejące z mocy prawa. Trudno również podważyć stanowisko, iż w sprawie rozstrzygnięć zawartych w decyzjach rentowych w zasadzie nie istnieje
res iudicata. Wydaje się jednak, że decyzje te posiadają moc wiążącą, dokąd nie zostaną uchylone lub zmienione w trybie właściwych przepisów administracyjnych, lub dokąd
nie zostanie wydana kolejna decyzja w sprawie.

W opinii organu rentowego, podstawowe znaczenie w niniejszym postępowaniu posiada fakt pobierania przez p. M. T., do dnia śmierci, świadczenia przyznanego w drodze wyjątku. Należy uznać, że jest to prawo nabyte i zrealizowane,
nie mogące obecnie podlegać weryfikacji w żadnym trybie.

Fakt ten przesądza, że ubezpieczonego w dniu jego śmierci nie można traktować jak osoby spełniającej warunki do przyznania renty w myśl art. 57 i 58 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

apelacja jest zasadna.

Stan faktyczny w niniejszej sprawie pozostawał w istocie bezsporny i został prawidłowo przedstawiony przez Sąd Okręgowy. Jednak rozstrzygnięcie nie może się ostać.

Jak stanowi art. 65 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Poza sporem pozostawało, że M. T. nie miał w chwili śmierci ustalonego prawa do emerytury ani do renty, lecz pobierał rentę specjalną przyznaną
w oparciu o art. 82 ustawy. Z racji wieku nie spełniał także przesłanek do uzyskania prawa do emerytury.

Zasadniczą kwestią pozostaje zatem ustalenie, czy w chwili śmierci M. T. spełniał warunki wymagane do uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Jednakże mąż ubezpieczonej nie wykazał 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego
w 10-leciu od powstania niezdolności do pracy, tj. w okresie od 26 marca 1998r. do 24 marca 2008r., zatem nie wypełniał przesłanek z art. 57 ust. 1 ustawy.

Natomiast w kwestii spełniania przez M. T. warunków do nabycia prawa do renty, z powołaniem się na całkowitą niezdolność do pracy, stwierdzić trzeba, że podstawą niniejszego sporu jest istotna zmiana stanu prawnego, jaka nastąpiła z dniem 23 września 2011r., wobec wejścia w życie w tym dniu przepisu art. 58 ust. 4 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nowelizacja ta wykluczyła równocześnie dotychczasowy sposób interpretacji przepisu art. 57 ust. 2 ustawy, dokonany
w szczególności wskazaną przez Sąd Okręgowy uchwałą 7 Sędziów Sądu Najwyższego.

Przepis art. 57 ust. 2 ustawy o nie uległ natomiast zmianie. Stanowi on, że przepisu ust. 1 pkt 3 (czyli konieczności powstania niezdolności do pracy w okresie nie późniejszym niż 18 miesięcy od upływu okresów wskazanych w tym przepisie) nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej
20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.

Judykatura, a w szczególności orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyprowadziło z tego przepisu pogląd, że renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu,
który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety
lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - jednolity tekst: Dz. U. z 2004r. Nr 39, poz. 353 ze zmianami), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego
i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. (por. uchwała
7 Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2006r. sygn. I UZP 5/05; OSNP Nr 19-20
z 2006r. poz. 305).

Przepis art. 58 ust. 4 omawianej ustawy, który wszedł w życie z dniem 23 września 2011r., wykluczył ten sposób interpretacji przepisu art. 57 ust. 2 tej ustawy, gdyż stanowi on, że przepisu art. 58 ust. 2 (czyli wymogu udowodnienia co najmniej pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego w ostatnim dziesięcioleciu liczonym wstecz od dnia zgłoszenia wniosku lub od dnia powstania niezdolności do pracy) nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6, wynoszący
co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.

W świetle tego uregulowania M. T. nie uzyskałby prawa do renty, mimo całkowitej niezdolności do pracy, bowiem jego łączny okres składkowy nie sięgał pułapu
30 lat.

Kluczowe zatem pozostaje wskazanie jaki stan prawny, dotyczący ustalenia przesłanek dla nabycia przez M. T. prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy ma zastosowanie w niniejszej sprawie, tym bardziej, że w świetle
art. 100 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych decyzja organu rentowego o przyznaniu prawa do świadczenia
nie ma charakteru konstytutywnego, lecz deklaratoryjny, ponieważ prawo do świadczenia powstaje z chwilą spełnienia wszystkich ustawowo określonych przesłanek je warunkujących. Jednak, decydujące znaczenie ma ustalenie, jakie przesłanki winny być spełnione
dla powstania prawa do świadczenia, a zatem jaki stan prawny należy stosować jako kryterium tej oceny.

Z mocy art. 116 ust. 1 omawianej ustawy, postępowanie w sprawie o przyznanie prawa do renty rodzinnej wszczyna się na wniosek, gdyż brak w tym zakresie odrębnej regulacji prawnej. Zatem, właśnie data złożenia wniosku, zdaniem Sądu Apelacyjnego, wskazuje na to, jaki stan prawny winien być brany pod uwagę jako kryterium ustalenia,
czy zostały spełnione przesłanki do przyznania prawa do świadczenia. Wynika to z art. 186 ustawy, w szczególności z jego ust. 2 pkt 1, wskazującego, że przepisy ustawy stosuje się do wniosków o świadczenia zgłoszonych, począwszy od dnia jej wejścia w życie. Przepis ten przewiduje stosowanie ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych we wszystkich tych sprawach, w których wprawdzie wniosek został złożony przed jej wejściem w życie, lecz dopiero na jej gruncie możliwe jest przyznanie prawa do świadczenia lub podwyższenie jego wysokości, jak to ma miejsce w obu przypadkach wymienionych w ust. 1, a także wówczas, gdy choć jedna przesłanka
do przyznania prawa do świadczenia została spełniona po wejściu w życie ustawy.
Nie przewiduje natomiast - jako zasady - możliwości stosowania poprzedniego stanu prawnego, jeżeli tylko wniosek o przyznanie prawa do świadczenia został zgłoszony po jej wejściu w życie. Zweryfikować tę zasadę mogą wyłącznie przepisy intertemporalne.

Tymczasem ustawa z dnia 28 lipca 2011r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 187 poz. 1112), która do ustawy
z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wprowadziła przepis art. 58 ust. 4, nie zawiera żadnych przepisów intertemporalnych, należy zatem przyjąć, że przepis ten znajduje zastosowanie do wszystkich wniosków zgłoszonych, począwszy od dnia jego wejścia w życie, tzn. od dnia 23 września 2011r. (por. art. 3 ustawy
i datę jej ogłoszenia - 8 września 2011r.).

Skoro B. T. wniosek o przyznanie prawa do renty rodzinnej złożyła w dniu
27 listopada 2012r., zatem do oceny jej uprawnień do renty rodzinnej,
w tym także ustalenia, czy M. T. spełniał warunki do uzyskania prawa
do renty z tytułu niezdolności do pracy, stosować należy stan prawny obowiązujący
w tym dniu. Z uwagi na datę złożenia wniosku o przyznanie prawa do renty rodzinnej stwierdzić należy, że M. T. nie spełnia przesłanek do nabycia renty
z tytułu niezdolności do pracy według art. 58 ust. 4 ustawy z 17 grudnia 1998r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W konsekwencji, brak podstaw z art. 65 ust. 1 ustawy do przyznania B. T. prawa do renty rodzinnej
po zmarłym mężu.

Mając na uwadze powyższe, z mocy art. 386 § 1 kpc orzeczono, jak w sentencji.

/-/ SSA A.Kolonko /-/ SSA W.Nowakowski /-/ SSA W.Bzibziak

Sędzia Przewodniczący Sędzia

JR