Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 sierpnia 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku V Wydział Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia Teresa Karczyńska- Szumilas

Sędziowie: Sędzia Roman Kowalkowski

Sędzia (del.) Anita Różalska (spr.)

Protokolant: sekretarz sądowy Dorota Fiertek

po rozpoznaniu w dniu 23 sierpnia 2019 r. w Gdańsku

na rozprawie

sprawy z powództwa B. C.

przeciwko E. C., S. C., K. C., K. Z. (1) i J. Z.

o ustalenie

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w T. z dnia 12 maja 2014 r.

w sprawie o sygn. akt I C 685/14

uchyla zaskarżony wyrok w całości i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w T., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sędzia Roman Kowalkowski Sędzia Teresa Karczyńska- Szumilas Sędzia (del.) Anita Różalska

Na oryginale właściwe podpisy.

Sygn. akt V ACa 320/19

Powód B. C. w pozwie skierowanym przeciwko E. C. i H. C. (1) wniesionym do Sądu Rejonowego w T., sprecyzowanym w piśmie z dnia 14 stycznia 2014 r., wniósł o ustalenie, że umowa sprzedaży lokalu mieszkalnego położonego w T. przy ul. (...) zawarta między pozwanymi jest nieważna.

Powód wskazał, że sprzedaż lokalu mieszkalnego była fikcyjna, ponieważ kupująca E. C. (bratowa powoda) nie zapłaciła H. C. (1) (matce powoda) za lokal żadnej kwoty, a zatem doszło do poświadczenia nieprawdy. Powód twierdził, że doraźnym celem fikcyjnej sprzedaży było uchylenie się pozwanej E. C. od obowiązku zapłaty podatku dochodowego od sprzedaży mieszkania nabytego przez nią w 2009r. w spadku po jej zmarłych rodzicach. Wskazał także, że finalnym celem sprzedaży miało być ostateczne przywłaszczenie mieszkania i pozbawienie powoda praw spadkowych po rodzicach, a w szczególności po ojcu W. C..

Postanowieniem z dnia 25 marca 2014 r. Sąd Rejonowy w T. ustalił wartość przedmiotu sporu na kwotę 166.368 zł, stwierdził swą niewłaściwość rzeczową i przekazał sprawę do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w T..

W odpowiedzi pozwane wniosły o oddalenie powództwa i zasądzenie na ich rzecz kosztów procesu. Pozwane przyznały, że doszło między nimi do zawarcia umowy sprzedaży lokalu mieszkalnego w dniu 9.12.2013r. Wskazały, że właścicielką lokalu była pozwana H. C. (1), ponieważ nabyła go wcześniej wraz z mężem W. C. na zasadzie wspólności ustawowej, a następnie po jego śmierci nabyła w całości spadek po nim, co zostało stwierdzone postanowieniem Sądu Rejonowego w T.. Pozwane przyznały, że jednym z motywów zawarcia tej umowy był zamiar skorzystania przez pozwaną E. C. z prawa do ulgi podatkowej w podatku dochodowym od osób fizycznych związanej z przeznaczeniem na zakup tego lokalu środków pieniężnych uzyskanych przez nią wcześniej z tytułu sprzedaży innego lokalu mieszkalnego. Równocześnie pozwane zaprzeczyły pozostałym okolicznościom wskazanym w pozwie, a w szczególności twierdzeniom o pozorności umowy. Pozwane podniosły zarzut braku legitymacji czynnej powoda do dochodzenia ustalenia nieważności umowy.

Wyrokiem z dnia 12 maja 2014 r. wydanym w sprawie o sygn. akt I C 685/14 Sąd Okręgowy w T. oddalił powództwo (pkt 1) , zasądził od powoda na rzecz pozwanych kwotę 3.634 zł zwrotu kosztów procesu (pkt 2), kosztami sądowymi, od których zwolniony był powód obciążył Skarb Państwa (pkt 3).

Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 9.12.2013r. pozwane zawarły umowę sprzedaży, na mocy której H. C. (1) sprzedała E. C. lokal mieszkalny położony w T. przy ul. (...), dla którego jest prowadzona księga wieczysta (...). Z aktu notarialnego wynikało, że cena ustalona na kwotę 160.000zł została zapłacona. Akt notarialny został sporządzony w mieszkaniu przy ul. (...) w T. przez notariusza M. C.. Z aktu notarialnego wynikało także, że lokal był objęty wspólnością ustawową pozwanej H. C. (1) i jej męża W. C., a spadek po W. C. nabyła w całości H. C. (1).

Powyższy stan faktyczny Sąd I instancji ustalił w oparciu o akt notarialny przedłożony przez pozwane. Sąd ten wskazał, że podstawę prawną żądania pozwu stanowi art. 189 k.p.c. i uznał, że powód nie ma legitymacji czynnej do dochodzenia roszczenia z uwagi na brak interesu prawnego po jego stronie. Sąd I instancji wskazał, że powództwo wytoczone przez powoda opiera się na założeniu, że powód będzie dziedziczył po swojej matce i wyjaśnił, że założenie to jest o tyle wadliwe, że nie wiadomo, czy matka powoda umrze przed nim. W ocenie Sądu Okręgowego nie miało znaczenia, czy powód uważa umowę za nieważną z tego powodu, że zmierzała do obejścia prawa, czy też zawarcia jej w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli, ponieważ interes prawny powoda musi występować zawsze, aby Sąd mógł oceniać ważność umowy, a cytowany art. 189 k.p.c. nie czyni w tym zakresie żadnej różnicy.

Natomiast jeśli chodzi o prawa spadkowe powoda po ojcu, Sąd Okręgowy wskazał, że powód nie jest spadkobiercą ojca, ponieważ jedyną spadkobierczynią jest matka powoda.

Z wyżej wymienionych względów Sąd I instancji uznał powództwo za bezzasadne i oddalił je orzekając o tym w pkt 1 sentencji wyroku.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98§1 i 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c. obciążając powoda jako przegrywającego proces w całości obowiązkiem zwrotu wszystkich kosztów procesu poniesionych przez pozwane, to jest wynagrodzenia pełnomocnika będącego radcą prawnym (3600zł) i opłaty skarbowej od pełnomocnictw (34zł).

O kosztach sądowych, od których zwolniony był powód Sąd ten orzekł na mocy art.113 ust.1 ustawy z dnia 28.07.2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2010r., Nr 90, poz. 594 ze zm.).

Sąd Okręgowy oddalił wniosek dowodowy powoda o zobowiązanie pozwanych do przedłożenia dowodu wypłaty ceny lokalu mieszkalnego, albowiem skoro powód nie ma legitymacji czynnej przeprowadzenie tego dowodu prowadziłoby do zbędnej zwłoki w postępowaniu.

Powyższy wyrok został przez powoda zaskarżony w całości apelacją, w której powód wniósł o zmianę wyroku przez ustalenie nieważności umowy sprzedaży, której pozew dotyczy. Złożył również wniosek o zawieszenie postępowania do czasu rozpoznania jego wniosku o uchylenie (zmianę) stwierdzenia nabycia spadku dokonanego postanowieniem XI Wydziału Cywilnego Sądu Rejonowego w T. w sprawie o sygn. akt I Ns (...). Powód wyjaśnił, że z treści aktu notarialnego złożonego w niniejszej sprawie przez pozwane powziął wiedzę o tym, że toczyło się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po jego zmarłym ojcu, a zapoznając się z aktami tej sprawy stwierdził, że znajdujące się w nich pełnomocnictwa do reprezentowania go w tym postępowaniu nie zostały przez niego własnoręcznie podpisane. Powód wskazał, że powiadomił Prokuraturę Rejonową w T. o podejrzeniu popełnienia przestępstwa podrobienia jego podpisów na tych pełnomocnictwach.

Postanowieniem z dnia 20 listopada 2014 r. Sąd Okręgowy na mocy art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. zawiesił postępowanie w sprawie ze skutkiem na dzień 16 lipca 2014 r. z uwagi na śmierć pozwanej H. C. (1).

Postanowieniem z dnia 10 września 2018 r. Sąd Okręgowy ustanowił dla powoda na jego wniosek pełnomocnika z urzędu.

Postanowieniem z dnia 21 lutego 2019 r. Sąd Okręgowy podjął zawieszone postępowanie z udziałem S. C., K. C., K. Z. (2) i J. Z.- następców prawnych pozwanej H. C. (1).

W piśmie przygotowawczym z dnia 31 marca 2019 r. złożonym przez powoda osobiście i stanowiącym uzupełnienie apelacji powód podniósł zarzut nieważności postępowania przed Sądem Okręgowym w T. z uwagi na pozbawienie go możności obrony jego praw podczas rozprawy w dniu 12 maja 2014 r. (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Powód wskazał, że odpowiedź pozwanych na pozew wraz z kopią aktu notarialnego została mu doręczona w dniu 9 maja 2014 r. w sekretariacie Wydziału a z uwagi na to, że termin rozprawy wyznaczony został na dzień 12 maja 2014 r. nie miał możliwości poczynienia żadnych ustaleń dotyczących postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym ojcu, o którym dowiedział się dopiero z treści tego aktu notarialnego. W ocenie powoda mając na uwadze, że powód nie był reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego Sąd winien pouczyć powoda o możliwości złożenia wniosku o odroczenie rozprawy bądź odroczyć rozprawę z urzędu, a zaniechanie tego doprowadziło do naruszenia zasady równości stron. W ocenie powoda wyrok Sądu Okręgowego jest przedwczesny i niesprawiedliwy a po jego wydaniu ujawniły się okoliczności kluczowe dla rozstrzygnięcia sprawy, które istniały już w dacie wyrokowania i były związane z nieważnością postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu powoda z uwagi na podrobienie podpisu powoda na pełnomocnictwach do reprezentowania go w tamtym postępowaniu.

W piśmie przygotowawczym 29 marca 2019 r. pełnomocnik powoda wskazał, iż powód zaskarża wyrok Sądu Okręgowego w T. z dnia 12 maja 2014 r. w całości.

Zaskarżonemu rozstrzygnięciu powód zarzucił:

1. nierozpoznanie istoty sprawy poprzez przedwczesne i nieuprawnione uwzględnienie zarzutu pozwanych dotyczącego braku legitymacji czynnej po stronie powoda skutkujące odmową przeprowadzenia postępowania dowodowego, a tym samym niewniknięciem przez Sąd I instancji w ogóle w całokształt okoliczności sprawy, zaniechaniem zbadania materialnej podstawy żądania pozwu oraz brakiem orzeczenia co do zasadności żądania powoda;

2. naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na treści wyroku, tj. art. 210 § 3 k.p.c., art. 217 § 1 k.p.c., art. 227 k..c., art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 248 §1 k.p.c. poprzez niepoczynienie w ogóle ustaleń faktycznych dotyczących roszczenia zgłoszonego w pozwie, pominięcie dowodów wykazujących podstawę faktyczną roszczenia powoda, zaniechanie zobowiązania osób będących w posiadaniu dokumentu - aktu notarialnego z dnia 9 grudnia 2013 r. Rep. A nr (...) stanowiącego dowód faktu istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy, a w konsekwencji nierozważenie całokształtu okoliczności sprawy, przy jednoczesnym oparciu rozstrzygnięcia na nieuprawnionym i przedwczesnym ustaleniu co do braku legitymacji czynnej powoda;

3. sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego mającą wpływ na treść wyroku, poprzez ustalenie, że powód nie posiada legitymacji czynnej w przedmiotowej sprawie podczas gdy strona pozwana, powołując się na ten zarzut nie przedstawiła postanowienia Sądu stwierdzającego nabycie przez H. C. (1) spadku po zmarłym W. C., a Sąd I instancji ustalił w/w okoliczność jedynie na podstawie oświadczenia H. C. (1) zawartego w umowie sprzedaży- akcie notarialnym z dnia 9 grudnia 2013 r.

Jednocześnie, mając na względzie treść art. 381 k.p.c. pełnomocnik powoda wniósł o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z:

a. postanowienia o powołaniu biegłego z dnia 2 grudnia 2014 r. w sprawie prowadzonej przez Prokuraturę Rejonową T. Centrum - Zachód w T. pod sygn. akt 4 Ds. (...);

b. postanowienia o umorzeniu dochodzenia z dnia 15 grudnia 2014 r. w sprawie prowadzonej przez Prokuraturę Rejonową T. Centrum- Zachód w T. pod sygn. akt 4 Ds. (...)

na okoliczność przedwczesnego i nieuprawnionego uwzględnienia przez Sąd I instancji zarzutu strony pozwanej dotyczącego braku legitymacji czynnej po stronie powoda;

c.postanowienia Sądu Rejonowego w T. o stwierdzeniu nabycia spadku po H. C. (1) z dnia 20 listopada 2017 r. - w aktach sprawy o sygn. XI Ns (...) na okoliczność posiadania przez powoda interesu prawnego i legitymacji procesowej w przedmiotowej sprawie.

W oparciu o powyższe zarzuty powód wniósł o rozpoznanie sprawy na rozprawie, uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za obie instancje.

Z ostrożności procesowej, na wypadek uznania, że nie się zachodzą podstawy do przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania powód wniósł o:

- zobowiązanie strony pozwanej do przedłożenia dowodu wpłaty ceny lokalu mieszkalnego zgodnie z umową sprzedaży;

- zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie żądania powoda w całości i ustalenie, że umowa sprzedaży lokalu mieszkalnego w położonego w T. przy ul. (...) zawarta pomiędzy pozwaną E. C. a zmarłą H. C. (1) jest nieważna;

- zasądzenie od pozwanych na rzecz powoda kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych za obie instancje.

Ewentualnie w przypadku oddalenia apelacji pełnomocnik powoda wniósł o przyznanie od Skarbu Państwa na rzecz radcy prawnego M. S. kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu przed Sądem I instancji wg norm prawem przepisanych, powiększonych o stawkę obowiązującego podatku VAT i oświadczył, że koszty te nie zostały przez powoda pokryte ani w całości, ani w części.

Pozwani nie złożyli odpowiedzi na apelację.

Na rozprawie przed Sądem Apelacyjnym w dniu 23 sierpnia 2019 r. powód cofnął wniosek o zawieszenie postępowania zgłoszony w apelacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Wywiedziona przez powoda apelacja okazała się na tyle zasadna, że doprowadziła do uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania z uwagi na to, że Sąd ten nie rozpoznał istoty sprawy. Nierozpoznanie istoty sprawy polegało na zaniechaniu zbadania przez Sąd pierwszej instancji materialnej podstawy żądania pozwu, co zostanie szerzej omówione w dalszej części uzasadnienia wyroku.

W pierwszej kolejności należało jednak odnieść się do podniesionego przez powoda i najdalej idącego zarzutu nieważności postępowania przed Sądem Okręgowym mającej w jego ocenie wynikać z pozbawienia go możności obrony swych praw podczas rozprawy w dniu 12 maja 2014 r. (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Zarzut ten powód opierał na twierdzeniu, że odpowiedź pozwanych na pozew wraz z kopią aktu notarialnego została mu doręczona w dniu 9 maja 2014 r. w sekretariacie Wydziału I Cywilnego Sądu Okręgowego w T. a termin rozprawy wyznaczony został na dzień 12 maja 2014 r., na skutek czego powód nie miał możliwości poczynienia żadnych ustaleń dotyczących postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym ojcu, o którym dowiedział się dopiero z treści tego aktu notarialnego. W ocenie powoda z uwagi na to, że powód nie był reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego Sąd winien w tych okolicznościach udzielić mu pouczenia o możliwości złożenia wniosku o odroczenie rozprawy bądź odroczyć rozprawę z urzędu, a zaniechanie tego doprowadziło do naruszenia zasady równości stron.

Podkreślenia wymaga, że zgodnie z ugruntowanym w doktrynie i orzecznictwie poglądem, pozbawienie strony możności obrony swych praw w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. zachodzi wówczas, gdy z powodu uchybienia przez sąd przepisom postępowania strona wbrew swojej woli została faktycznie pozbawiona możliwości działania w postępowaniu lub jego istotnej części, jeżeli skutków tego uchybienia nie można było usunąć przed wydaniem orzeczenia w danej instancji. Jako przykład pozbawienia strony możności obrony swych praw wskazać można pozbawienie strony możliwości przedstawienia swych twierdzeń bądź odpowiedzi na twierdzenia strony przeciwnej bezpośrednio przed zamknięciem rozprawy i wydaniem wyroku przez niepowiadomienie o ostatnim posiedzeniu sądu czy nieodręczenie odpisu opinii biegłego (por. Małgorzata Manowska, Kodeks postępowania cywilnego, Komentarz, tom I, praca zbiorowa pod red. Małgorzaty Manowskiej, teza 17 do art. 379 k.p.c., s. 713-715, LexisNexis, Warszawa 2011).

Oceniając, czy strona została pozbawiona możliwości obrony swych praw należy zbadać, czy najpóźniej przed zamknięciem rozprawy poprzedzającej wydanie wyroku strona miała możliwość zabrania głosu, przedstawienia swoich racji i ustosunkowania się do racji strony przeciwnej, a jeśli nie, to czy przyczyną takiego stanu rzeczy było naruszenie przepisów postępowania.

Rozstrzygniecie, czy doszło do pozbawienia strony możności działania wymaga zbadania okoliczności konkretnego przypadku. Analiza okoliczności niniejszej sprawy doprowadziła Sąd odwoławczy do wniosku, że zarzucana przez powoda nieważność postępowania nie zachodzi. Podkreślenia wymaga, że powód był prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy przed Sądem Okręgowym w T. wyznaczonym na dzień 12 maja 2014 r. a zawiadomienie doręczono mu z odpowiednim wyprzedzeniem (23 kwietnia 2014r.) Odpowiedź pozwanych z załącznikiem w postaci wypisu aktu notarialnego – umowy sprzedaży z 9 grudnia 2013 r., której ustalenia nieważności pozew dotyczył, wpłynęła do Biura Podawczego Sądu Okręgowego w T. w dniu 5 maja 2014 r. i w dniu 7 maja 2014r. zostało wydane zarządzenie o doręczeniu jej odpisu powodowi. Odpis ten został doręczony powodowi w dniu 9 maja 2014 r. podczas jego wizyty w Sekretariacie I Wydziału Cywilnego Sądu Okręgowego w T., a zatem powód przed terminem rozprawy wyznaczonym na dzień 12 maja 2014 r. miał możliwość zapoznania się ze stanowiskiem pozwanych oraz treścią aktu notarialnego-umowy sprzedaży, z której wynikało, że H. C. (1) nabyła spadek po zmarłym W. C. na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 7 lipca 1999r. otwartego i ogłoszonego w Sądzie Rejonowym w T. w dniu 22 lipca 2010 r., co zostało stwierdzone prawomocnym postanowieniem tego Sądu z dnia 22 lipca 2010 r. w sprawie o sygn. akt XI Ns (...), którego odpis został okazany notariuszowi przy sporządzaniu tego aktu.

Analiza przebiegu postępowania przed Sądem Okręgowym w T. podczas rozprawy z dnia 12 maja 2014 r. w oparciu o zapis obrazu i dźwięku utrwalony na płycie CD załączonej do protokołu skróconego rozprawy wskazuje na to, że powodowi udzielono głosu aby przedstawił swoje stanowisko i ustosunkował się do doręczonej mu odpowiedzi na pozew. Powód nie składał na tym etapie postępowania wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu ani wniosku o odroczenie rozprawy celem ustosunkowania się do odpowiedzi na pozew na piśmie po ewentualnym zapoznaniu się z aktami postępowania XI Ns (...) Sądu Rejonowego w T., w którym jak twierdzi, nie brał udziału. Skoro powód takich wniosków nie składał a w ocenie Sądu Okręgowego dalsze prowadzenie postępowania dowodowego na okoliczności wówczas wskazywane przez powoda było niecelowe z uwagi na podniesiony przez pozwane zarzut braku legitymacji procesowej czynnej, który na ówczesnym etapie postępowania Sąd ten prawidłowo uznał za zasadny i skutkujący oddaleniem powództwa, to nie można zarzucać Sądowi pierwszej instancji, że nie odraczając rozprawy z urzędu naruszył przepisy postępowania i doprowadził do nieważności postępowania poprzez pozbawienie powoda możliwości obrony jego praw.

Jednakże okoliczności, które nastąpiły po wydaniu przez Sąd Okręgowy zaskarżonego wyroku z 12 maja 2014 r., skutkują w ocenie Sądu Apelacyjnego uznaniem, że doszło do nierozpoznania przez Sąd pierwszej instancji istoty sprawy, co obecnie czyni zasadnym zarzut powoda podniesiony w uzupełnieniu apelacji złożonej przez jego pełnomocnika w dniu 29 marca 2019 r.

Stosownie do art. 316 § 1 k.p.c. sąd wydaje wyrok biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy (zasada aktualności orzeczenia sądowego). Przez stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy rozumie się zarówno stan faktyczny, jak i prawny. W systemie apelacyjnym zasada ta ma zastosowanie do sądów obu instancji, gdyż instancja odwoławcza jest tu przede wszystkim sądem merytorycznym, a nie tylko kontrolnym (wyrok Sądu Najwyższego- Izba Cywilna z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 153/05).

Podstawą oddalenia przez Sąd Okręgowy powództwa opartego na art. 189 k.p.c. było uznanie, że powód nie ma legitymacji czynnej do dochodzenia roszczenia z uwagi na brak interesu prawnego po jego stronie, bowiem jako syn i potencjalny spadkobierca H. C. (1) – osoby, która zawarła kwestionowaną umowę, mógłby domagać się ustalenia jej nieważności dopiero po jej śmierci. Natomiast jeśli chodzi o prawa spadkowe powoda po ojcu Sąd pierwszej instancji wskazał w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że powód nie jest spadkobiercą ojca, ponieważ jedyną spadkobierczynią jest jego matka. W tych okolicznościach zdaniem Sądu Okręgowego nie miało znaczenia, czy powód uważa umowę za nieważną z tego powodu, że zmierzała do obejścia prawa, czy też zawarcia jej w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli, ponieważ interes prawny powoda musi występować zawsze, aby Sąd mógł oceniać ważność umowy, a cytowany art. 189 k.p.c. nie czyni w tym zakresie żadnej różnicy. W konsekwencji Sąd Okręgowy oddalił powództwo ograniczając postępowanie dowodowe jedynie do dowodu z dokumentu w postaci aktu notarialnego- umowy sprzedaży z dnia 9 grudnia 2013 r. Powód, nie będąc stroną kwestionowanej umowy, w dacie wyrokowania przez Sąd Okręgowy nie miał żadnego tytułu do jej kwestionowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1979 r., III CRN 56/79, OSNCP 1979/12/244).

Okoliczności, które legły u podstaw uznania przez Sąd pierwszej instancji, iż brak jest po stronie powoda interesu prawnego do żądania ustalenia nieważności umowy uległy istotnej zmianie po wydaniu zaskarżonego wyroku z chwilą śmierci pozwanej H. C. (2) w dniu 16 lipca 2014 r. oraz stwierdzenia przez Sąd Rejonowy w T. postanowieniem z dnia 20 listopada 2017 r. wydanym w sprawie o sygn. akt XI Ns (...) nabycia przez powoda B. C. na podstawie ustawy spadku po niej w 1/3 części. Wobec zaistnienia tych okoliczności po stronie powoda jako spadkobiercy H. C. (1) powstała potrzeba uzyskania wyroku określonej treści z uwagi na naruszenie albo zagrożenie jego sfery prawnej.

Także okoliczności, które wyszły na jaw po wydaniu zaskarżonego wyroku ujawnione w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym przez Prokuraturę Rejonową T. Centrum- Zachód w T. o sygn. akt 4 Ds. (...) na skutek zawiadomienia B. C. związane z podrobieniem jego podpisu na pełnomocnictwach złożonych przed Sądem Rejonowym w T. w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu W. C., a które nie były znane Sądowi pierwszej instancji, mogą wpłynąć na ocenę zasadności żądania pozwu w szczególności w sytuacji, w której doszłoby do stwierdzenia nieważności postępowania w sprawie o sygn. akt XI Ns (...) Sądu Rejonowego w T. bądź uchylenia czy zmiany stwierdzenia nabycia spadku po H. C. (3), a z treści apelacji powoda wynika, że powód podjął czynności zmierzające w tym kierunku.

Zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c. sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

W orzecznictwie podkreśla się, że pod pojęciem „nierozpoznania istoty sprawy” rozumieć należy każdy przypadek, w którym nie doszło do zbadania podstawy merytorycznej dochodzonego roszczenia. Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi nie tylko w sytuacji, w której sąd pierwszej instancji dokonał oceny prawnej roszczenia bez oparcia jej o właściwie ustaloną podstawę faktyczną i w sprawie zachodzi potrzeba poczynienia po raz pierwszy niezbędnych ustaleń faktycznych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2015 r., I CZ 68/15, LEX nr 1930435), lecz także wówczas, gdy sąd meriti nie wyjaśni i pozostawi poza oceną okoliczności faktyczne, stanowiące przesłanki zastosowania prawa materialnego, będącego podstawą roszczenia (por. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 20 lipca 2006 r., V CSK 140/06, LEX nr 1101691).

Zważyć dodatkowo należy, że w przypadku przewidzianym w art. 386 § 4 k.p.c. uchylenie wyroku ma co prawda charakter fakultatywny i sąd drugiej instancji może orzec merytorycznie w razie wadliwego rozpoznania sprawy przez sąd pierwszej instancji, jednakże przy podjęciu takiej decyzji sąd drugiej instancji powinien kierować się obowiązkiem zapewnienia stronie dwuinstancyjnego postępowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 2002 r., I CKN 1149/00, LEX nr 75283). Jeśli rozpoznanie istoty sprawy wiąże się z koniecznością prowadzenia postępowania w znacznej części tak, że można uznać, że rzeczywiste rozpoznanie sprawy ograniczyło się do jednej instancji - wyrok sądu pierwszej instancji powinien być uchylony, a sprawa przekazana temu sądowi do ponownego rozpoznania.

W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy oddalił powództwo w całości po przeprowadzeniu postępowania dowodowego ograniczonego jedynie do dowodu z dokumentu w postaci aktu notarialnego – umowy sprzedaży z dnia 9 grudnia 2013 r. uznając, że powód nie będąc stroną tej umowy a jedynie potencjalnym spadkobiercą H. C. (1) nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności tej umowy. W konsekwencji Sąd ten nie badał podnoszonych przez powoda w pozwie okoliczności i twierdzeń, a w konsekwencji uchylił się do zbadania, czy kwestionowana przez powoda umowa jest nieważna.

Ponownie rozpoznając sprawę Sąd Okręgowy w pierwszej kolejności winien zbadać, czy powództwo o ustalenie nieważności umowy sprzedaży lokalu mieszkalnego z dnia 9 grudnia 2013 r. jest aktualnie właściwym instrumentem prawnym dla rozstrzygnięcia sporu w kwestii praw właścicielskich do tej nieruchomości i czy powód może na tej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw.

W wypadku uznania, że adekwatnym środkiem obrony praw powoda jest powództwo o ustalenie nieważności umowy sprzedaży koniecznym będzie zobowiązanie powoda reprezentowanego obecnie przez pełnomocnika z urzędu do jednoznacznego wskazania wobec wielości okoliczności podnoszonych przez powoda w pozwie, czy żądanie ustalenia nieważności umowy sprzedaży opiera na zarzucie jej pozorności, zawarcia tej umowy przez H. C. (1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli czy też na tym, że umowa ta miała na celu obejście prawa, a w dalszej kolejności przeprowadzenie dowodów zaoferowanych przez strony.

Sąd pierwszej instancji winien także ustalić, czy powód, który jak twierdzi był pozbawiony możności działania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym ojcu W. C. prowadzonym przez Sąd Rejonowy w T. pod sygn. akt XI Ns (...) na skutek podrobienia jego podpisów pod pełnomocnictwem do reprezentowania go w tym postępowaniu, doprowadził do wznowienia postępowania w tej sprawie z powodu jego nieważności ewentualnie zmiany bądź uchylenia stwierdzenia nabycia spadku przez H. C. (1) po W. C. postanowieniem tego Sądu z dnia 22 lipca 2010 r. Powyższa okoliczność jest istotna z punktu widzenia istnienia prawa H. C. (1) do rozporządzania całą nieruchomością przy dokonywaniu kwestionowanej przez powoda umowy sprzedaży oraz podnoszonego przez powoda zarzutu, iż umowa ta zmierzała do pozbawienia go praw spadkowych po ojcu W. C..

Z powyższych względów Sąd Apelacyjny, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi, na podstawie art. 108 § 2 k.p.c., rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.