Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 października 2019 r.

Sąd Okręgowy w Sieradzu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSO Przemysław Majkowski

Protokolant : staż. Agnieszka Sobolczyk

po rozpoznaniu w dniu 17 października 2019 r. w Sieradzu

na rozprawie

sprawy z powództwa Krajowego Ośrodka (...) Oddział Terenowy

w Ł.

przeciwko J. G., D. Ś. i J. Ś.

o stwierdzenie nieważności umowy dożywocia

1.  oddala powództwo,

2.  zasądza od powoda Krajowego Ośrodka (...) Oddział Terenowy w Ł. na rzecz pozwanych J. G., D. Ś. i J. Ś. kwotę 10.800,00 ( dziesięć tysięcy osiemset ) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa prawnego.

Sygn. akt I C 42/19

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 12 lutego 2019 r. ( data wpływu) powód Krajowy Ośrodek (...) Oddział Terenowy w Ł. wystąpił do Sądu Okręgowego w Sieradzu z pozwem przeciwko pozwanym J. G., J. Ś. i D. Ś. o stwierdzenie nieważności umowy dożywocia. W uzasadnieniu pozwu pełnomocnik powoda podniósł, że umowa notarialna dożywocia zawarta pomiędzy J. G., a J. i D. małżonkami Ś. jest nieważna ponieważ J. ś. w dacie zawierania umowy nie miał statusu rolnika indywidualnego, nie posiadał zgody Dyrektora Krajowego Ośrodka (...) na nabycie nieruchomości objętej umową dożywocia oraz nie był osobą bliską w stosunku zbywcy w rozumieniu ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego.

W odpowiedzi na pozew z dnia 27 marca 2019r. ( data wpływu) pełnomocnik pozwanych wniósł o oddalenie powództwa podnosząc, że w sprawie istnieje problem prawny polegający na tym, że w dniu zawierania umowy treść ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego nie korespondowała z przepisami Kodeksu Rodzinnego skutkiem czego powstały wątpliwości interpretacyjne co do tego czy pozwany J. Ś. jako mąż osoby bliskiej do zbywcy – pozwanej D. Ś. mógł skutecznie stanąć do aktu notarialnego – umowy dożywocia jako, że majątek objęty tą umową miał wejść w skład wspólności ustawowej małżeńskiej i dlatego on jako mąż pozwanej D. Ś. musiał stanąć do takiego aktu. W tym zakresie pełnomocnik powoływał się na skuteczność kwestionowanej umowy w oparciu o stanowisko prezentowane przez Krajową Radę Notarialną w sprawie stosowania w praktyce notarialnej ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

W dniu 19 lipca 2018 roku, pozwani J. G., D. Ś. i J. Ś. zawarli w formie aktu notarialnego przed notariuszem S. P. (1) w P. za nr Rep (...) umowę dożywocia. W przywołanym akcie notarialnym J. G. oświadczył, że przenosi na rzecz swojej siostrzenicy D. Ś. jako osoby bliskiej w rozumieniu przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego oraz jej męża J. Ś., w zamian za dożywotnie utrzymanie, własność swoich nieruchomości, na co małżonkowie D. i J. Ś. wyrazili zgodę, wskazując, że nabycia tego dokonują na prawach wspólności majątkowej małżeńskiej. Stawający do aktu małżonkowie nie przedstawili zaświadczenia, z którego wynikałoby, że są rolnikami indywidualnymi, ani też zgody Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka (...) na nabycie nieruchomości. W treści zawartej umowy małżonkowie Ś. zobowiązali się zawiadomić o zawarciu umowy Krajowy Ośrodek (...) jako uprawnionego do nabycia nieruchomości na podstawie art. 4 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego. O treści aktu notarialnego został powiadomiony Krajowy Ośrodek (...) oraz Nadleśnictwo w P..

(okoliczności bezsporne potwierdzone umową dożywocia – akt notarialny k. 10 -14)

W treści opisanego powyżej aktu notarialnego strony wniosły o wpisanie w księgach wieczystych wskazanych szczegółowo w treści aktu D. i J. małżonków Ś. jako właścicieli nieruchomości objętych tym aktem na prawach wspólności ustawowej małżeńskiej.

Wnioski stron w tym przedmiocie zostały oddalone prze Sąd Rejonowy w Łasku VI Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P.. Postanowieniem z dnia 24 marca 2019 r. w sprawie sygn. akt I Ca 161/19 Sąd Okręgowy w Sieradzu oddalił apelację J. i D. Ś. od postanowienia Sądu Rejonowego w Łasku VI Zamiejscowego Wydziału Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P. z dnia 8 marca 2019 r. Dz. KW (...).

(okoliczności bezsporne potwierdzone, postanowieniem SR w Łasku V. Z.. Wydziału KW z siedzibą w P. z uzasadnieniem k. 48-50, pismo SR w Łasku V. Z.. Wydział KW z siedzibą w P. k. 42, postanowienie SO w Sieradzu z uzasadnieniem k. 74 – 78).

W odpowiedzi na pismo powoda notariusz S. P. (1) pismem z dnia 31 sierpnia 2018 r. skierowanym do Krajowego Ośrodka (...) Oddział Terenowy w Ł. w sposób szczegółowy wyjaśniła jakie wątpliwości istnieją w zakresie stosowania ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego i możliwości sporządzenia umowy dożywocia w zgodzie z ustawą o kształtowaniu ustroju rolnego w sposób opisany w kwestionowanym akcie notarialnym.

( dowod: pismo notariusz S. P. k. 16 -18 )

W dniu 26 czerwca 2019 r. weszła w życie ustawa z dnia 26 kwietnia 2019 r. o zmianie ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego oraz niektórych innych ustaw. ( Dziennik Ustaw z dnia 11 czerwca 2019 r. poz. 1080) . Zgodnie z treścią art. 1. tej ustawy w ustawie z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1405, 1496 i 1637) wprowadzono m.in. następujące zmiany:

art. 2: a) pkt 2 otrzymuje brzmienie:

„2) „gospodarstwie rolnym” – należy przez to rozumieć gospodarstwo rolne w rozumieniu Kodeksu cywilnego, w którym powierzchnia nieruchomości rolnej albo łączna powierzchnia nieruchomości rolnych jest nie mniejsza niż 1 ha ”,

b) pkt 6 otrzymuje brzmienie: „osobie bliskiej” – należy przez to rozumieć zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, małżonka, osoby przysposabiające i przysposobione oraz pasierbów ”;

oraz

art. 2a: po ust. 3 dodaje się ust. 3a w brzmieniu: „3a. Jeżeli nabywana nieruchomość rolna ma wejść w skład wspólności majątkowej małżeńskiej, wystarczające jest, gdy określone w ustawie wymogi dotyczące nabywcy nieruchomości rolnej spełnia jeden z małżonków.”,

W uzasadnieniu projektu nowelizacji ustawy jej autorzy podnieśli, że: „ zmiana wprowadzona w pkt 5 lit. C ( art. 2a ust 3a ustawy) ma na celu doprowadzenie do zgodności przepisów u.k.u.r. z rozwiązaniami przyjętymi w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. –Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2017 r. poz. 682, z późn. zm.) oraz wyeliminowanie sytuacji takich ak np. brak możliwości zawarcia umowy o dożywocie. Dodatkowo zaznaczyć należy, iż jest to spójne z jednym z podstawowych założeń ustawy stanowiących, iż ograniczenia obrotu nie dotyczą osób bliskich, do których zalicza się małżonków. ”

( vide: uzasadnienie (...) nr (...) Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego oraz niektórych innych ustaw. Strona Sejmu RP VIII i kadencji )

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił na podstawie powołanych wyżej dowodów w postaci dokumentów. Sąd uznał dokumenty urzędowe zgromadzone w aktach niniejszego postępowania, a wskazane wyżej w niniejszym uzasadnieniu za wiarygodne w całości. Zostały sporządzone w odpowiedniej formie przez uprawnione do tego organy i w ramach ich kompetencji Zgodnie z treścią art. 244 § l k.p.c. dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działania, stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone. Autentyczność dokumentów urzędowych, jak również prawdziwość treści dokumentów urzędowych nie była kwestionowana przez żadną ze stron postępowania w oparciu o treść art. 232 k.p.c. w zw. z art. 252 k.p.c., również Sąd nie znalazł podstaw do tego, aby uczynić to z urzędu.

Postanowieniem wydanym na rozprawie w dniu 17 października 2019 r. Sąd oddalił wniosek pełnomocnika pozwanych o dopuszczenie dowodu z przesłuchania stron, z uwagi na brak przesłanek opisanych w art. 299 k.p.c. W tym zakresie kluczowe znaczenie ma brzmienie art. 299 k.p.c. – „jeżeli po wyczerpaniu środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd dla wyjaśnienia tych faktów może dopuścić dowód z przesłuchania stron”. Oznacza to, że sięgnięcie po ten dowód uzasadnione będzie wyłącznie wtedy, gdy brak jest materiału dowodowego pozwalającego na ocenę istotnych okoliczności w sprawie. Podkreślić należy, że potrzeba lub zbędność przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron indywidualizuje się w konkretnej sprawie, na tle istniejących uwarunkowań. Nie należy dopuszczać dowodu z przesłuchania stron, jeżeli sąd za pomocą innych środków dowodowych wyrobi sobie przekonanie co do stanu faktycznego i zgłoszonych przez strony żądań. Sąd nie tylko nie ma obowiązku uwzględnienia wniosku dowodowego, ale ewentualne przeprowadzenie dowodu w takiej sytuacji miałoby charakter uchybienia procesowego. Dokładnie taka właśnie sytuacja miała miejsce w niniejszej sprawie, gdyż po przedstawieniu dowodów z dokumentów zawartych w aktach sprawy niesporne było, że spór dotyczy interpretacji prawa, a umowa stron jest jasna i nie budzi wątpliwości.

Sąd Okręgowy zaważył co następuje:

Powództwo jest niezasadne i nie zasługuje na uwzględnienie.

Niesporna jest treść umowy i okoliczności jej zawarcia, jak również stan prawny w jakim została zawarta. Jednak nie można tracić z pola widzenia przepisu art. 316 § k.p.c. zgodnie, z którym po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Mając zatem na względzie wskazaną powyżej zmianę stanu prawnego w zakresie możliwości zawierania umów dożywocia również z małżonkiem osoby bliskiej wprowadzonej nowelizacją ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego z 11 czerwca 2019 r. zbadać należało czy powód ma jeszcze interes prawny w dochodzeniu swojego żądania.

Uwzględnienie powództwa opartego na art. 189 k.p.c. wymaga łącznego spełnienia dwóch przesłanek : istnienia interesu prawnego w żądaniu udzielenia ochrony prawnej przez wydanie wyroku ustalającego oraz ustalenia istnienia albo nieistnienia danego stosunku prawnego lub prawa. Obie przesłanki muszą być spełnione łącznie w dniu zamknięcia rozprawy, nie zaś w dniu wytoczenia powództwa. W świetle art. 189 k.p.c. interes prawny, jako przesłanka powództwa o ustalenie, która, w sposób niezależny od innych wymaganych przez prawo materialne lub procesowe okoliczności, warunkuje określony skutek tego powództwa, należy do grupy przesłanek merytorycznych. Tak więc, interes prawny, jego istnienie, jako przesłanka merytoryczna powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, decyduje o dopuszczalności badania i ustalania prawdziwości twierdzeń powoda, że wymieniony w powództwie stosunek prawny lub prawo istnieje lub nie istnieje. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem judykatury interes prawny istnieje, gdy istnieje niepewność stosunku prawnego lub prawa, wynikająca z obecnego lub przewidywanego ich naruszenia lub kwestionowania. Interes prawny zachodzi zatem nie tylko wtedy, gdy dotyczy obecnych stosunków prawnych i praw, ale dotyczy także przyszłych lub prawdopodobnych stosunków prawnych. Może on wynikać zarówno z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda, jak i zapobiegać temu zagrożeniu (uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., III CZP 106/05, OSNC 2006 r., Nr 10, poz. 160, Biul. SN 2006 r., Nr 3, poz. 6, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2014 r., III CZP 121/13, OSNC 2015 r., Nr 2, poz. 15, Biul. SN 2014 r., Nr 3, poz. 6, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2011 r., III CSK 127/10, OSN - ZD 2012 r., Nr 1, poz. 17, z dnia 29 marca 2012 r., I CSK 325/11, M. Prawn. 2014 r., Nr 20, poz. 1085, z dnia 15 maja 2013 r., III CSK 254/12, M. Prawn. 2014 r., Nr 20, poz. 1085, z dnia 18 czerwca 2015 r., III CSK 372/14, G. Prawn. 2015 r., Nr 121, poz. 11, z dnia 8 lutego 2013 r., IV CSK 306/12, nie publ., z dnia 22 października 2014 r., II CSK 687/13, nie publ., z dnia 2 lipca 2015 r., V CSK 640/ 14, nie publ., z dnia 14 kwietnia 2016 r., IV CSK 435/15, nie publ., z dnia 2 lutego 2017 r., I CSK 137/16, nie publ.). Powództwo oparte na art. 189 k.p.c. musi być zatem celowe, bo ma spełniać realną funkcję prawną. Ocena istnienia interesu musi uwzględniać to, czy wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości co do danego stosunku prawnego i czy definitywnie zakończy spór na wszystkich płaszczyznach tego stosunku lub mu zapobiegnie, a więc czy sytuacja powoda zostanie jednoznacznie określona. Interes prawny wyrażający się w osiągnięciu konkretnych skutków prawnych w zakresie usunięcia niepewności sytuacji prawnej powoda musi być analizowany przy założeniu uzyskania orzeczenia pozytywnego oraz przy analizie, czy w razie wyroku negatywnego może on osiągnąć tożsamy skutek w zakresie ochrony swej sfery prawnej w innej drodze. Obiektywny charakter interesu prawnego nie może być wyabstrahowany od okoliczności sprawy, bo podstawą niepewności co do stanu prawnego są konkretne okoliczności faktyczne, które miały wpływ na ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa i które stanowią przyczynę sporu, niejednokrotnie na różnych płaszczyznach prawnych. Interes prawny musi być wykazany przez konkretny podmiot w jego konkretnej sytuacji prawnej, a obiektywne są jedynie kryteria stanowiące podstawę oceny istnienia interesu prawnego, takie same dla wszystkich podmiotów uczestniczących w obrocie prawnym. Podkreśla się też w orzecznictwie, że rozumienie interesu musi być szerokie i elastyczne z uwzględnieniem okoliczności sprawy. Brak interesu zachodzi wtedy, gdy sfera prawna powoda nie została naruszona lub zagrożona, bo jego prawo już zostało naruszone albo powstały określone roszczenia i może osiągnąć pełniejszą ochronę swych praw, bo może dochodzić zobowiązania pozwanego do określonego zachowania - świadczenia lub wykorzystać inne środki ochrony prawnej prowadzące do takiego samego rezultatu. Należy także podkreślić, że nawet szerokie rozumienie pojęcia interesu prawnego, interpretowane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego prawa dostępu do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej, nie zwalnia strony powodowej od wykazania czy sytuacja prawna powoda wymaga sięgnięcia do takiego środka ochrony prawnej. W szczególności za trafne należy uznać zapatrywanie, iż powództwo oparte o art. 189 k.p.c. należy zastrzec dla przypadków wyjątkowych (postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 13 lutego 2012 r., I ACz 260/12, Lex nr 1109532).

Zatem w realiach niniejszej sprawy to na powodzie spoczywał obowiązek wykazania, że powstała taka sytuacja, w której ważność umowy z dnia 19 lipca 2018r. zawartej pomiędzy J. G., J. Ś. i D. Ś. oddziaływa na jego sferę prawną i dlatego konieczne jest stwierdzenie nieważności umowy wyrokiem sądu. W tym zakresie wskazać należy, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem i poglądami doktryny interes prawny jest to interes dotyczący szeroko rozumianych praw i stosunków prawnych wówczas, gdy istnieje niepewność tego prawa lub stosunku prawnego zarówno z przyczyn faktycznych jak i prawnych. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 5 kwietnia 2007 r., sygn. akt III AUa 1518/05 (publik. LEX nr 257445)" interes prawny zachodzi, jeżeli sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości". Natomiast brak interesu prawnego w rozumieniu przepisu art. 189 k.p.c. zachodzi wówczas gdy stan niepewności może być usunięty w drodze dalej idącego powództwa o świadczenie lub innego powództwa albo w drodze podjęcia obrony w toku wytoczonej przez pozwanego odrębnej sprawy o świadczenie. Wówczas ustalenie stosunku prawnego lub prawa następuje przesłankowo. W stanie prawnym istniejącym w dniu zamknięcia rozprawy umowa dożywocia jaka została zawarta pomiędzy J. G., J. Ś. i D. Ś.. w żaden sposób nie będzie oddziaływać na sferę prawną powodowego Ośrodka. Ustawodawca zmienił prawo, a w uzasadnieniu do projektu ustawy wyraźnie wskazał na konieczność wyeliminowania istniejących niespójności ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego i kodeksu rodzinnego. Kwestionowana przez stronę powodową umowa, w obowiązującym dzisiaj stanie prawnym, jest ważna, a strona powodowa w myśl znowelizowanych przepisów utraciła całkowicie przymiot ingerencji w takie umowy zawierane pomiędzy osobami bliskimi i małżonkami. Zatem uznać należy, że strona powodowa nie wykazała, że ma interes prawny w żądaniu udzielenia ochrony prawnej przez wydanie wyroku ustalającego. Wobec ustalenia braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy zbędne było badanie drugiej z przesłanek określonej w przepisie art. 189 k.p.c., tj. ustalenia istnienia albo nieistnienia danego stosunku prawnego lub prawa. Niemniej podnieść należy, że zmiana stanu prawnego w dniu zamknięcia rozprawy w stosunku do tego jaki objęto pozwem całkowicie niweczy tę okoliczność.

W takich okolicznościach w ocenie Sądu przyjąć należy, że w dacie zawarcia kwestionowanej umowy argumentacja przemawiająca za jej zawarciem szczegółowo opisana w piśmie notariusza z dnia 31 sierpnia 2018 r. skierowanym do powodowego Ośrodka była jak najbardziej zasadna gdyż w tym czasie toczyły się już prace sejmowe nad nowelizacją ustawy i sam ustawodawca dostrzegał niezgodności przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego z kodeksem rodzinnym czemu dał wyraz w uzasadnieniu projektu ustawy. Ustawa została ostatecznie uchwalona w takim kształcie, że w dniu w jakim nastąpiło zamknięcie rozprawy stan rzeczy brany przez Sąd przy wydawaniu wyroku był taki, że umowa stron w formie i treści przez nich zawartej była jak najbardziej ważna i zgodna z prawem. Stanowisku takiemu nie stoi na przeszkodzie wcześniejsze oddalenie wniosków stron aktu notarialnego o wpis do ksiąg wieczystych jak i apelacji. Sąd Okręgowy oddalając apelację wyraźnie wskazał, że kognicja Sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym jest ograniczona, ponieważ Sąd zgodnie z treścią art. 626 ⁸ § 2 k.p.c. bada jedynie treść i formę dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej, a zakres kognicji Sądu wieczystoksięgowego wyklucza przeprowadzenie jakichkolwiek własnych dowodów i dokonywania na ich podstawie własnych ustaleń. Zatem Sądy Rejonowy i Okręgowy dokonywały jedynie formalnej oceny aktu notarialnego i złożonych wniosków i nie mogły czynić takich ustaleń do jakich miał prawo Sąd w niniejszym postępowaniu.

Mając na względzie powyższą argumentację Sąd orzekł o oddaleniu powództwa.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. Strona powodowa jako przegrywająca proces jest obowiązana pokryć koszty zastępstwa prawnego pozwanych wyliczone od wartości przedmiotu sporu - wskazanego przez powoda – na podstawie § 2 pkt. 7 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie ( Dz.U. 2015.poz.1800 ).