Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 lutego 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Marzena Konsek-Bitkowska (spr.)

Sędziowie:SA Edyta Jefimko

SO (del.) Paweł Pyzio

Protokolant:st. sekr. sąd. Monika Likos

po rozpoznaniu w dniu 13 lutego 2014 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa Z. N. (1) i C. N.

przeciwko (...) W.

o zapłatę

na skutek apelacji powodów

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 23 maja 2013 r. sygn. akt II C 543/08

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od Z. N. (1) i C. N. na rzecz (...) W. kwoty po 2700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym.

Sygn. akt I ACa 1221/13

UZASADNIENIE

Powodowie Z. N. (1) i C. N. wnieśli o zasądzenie od pozwanego (...) W. kwoty 1.720,620,00 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, przy czym w uzasadnieniu pozwu powołali się zarówno na roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości położonej w W. przy ul. (...) bez tytułu prawnego, jak i na roszczenia o zwrot pożytków oraz wartości pożytków niepobranych. Roszczenia te dotyczyły okresu od dnia 28 stycznia 2000 r. do dnia 31 lipca 2007 r.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa, podnosząc w toku procesu szereg zarzutów, w tym zarzut przedawnienia, zarzut posiadania w dobrej wierze przez część relewantnego dla sprawy okresu oraz zarzut braku legitymacji biernej w zakresie powództwa o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy bez tytułu prawnego.

W piśmie z 8 marca 2011 r. powodowie cofnęli pozew co do kwoty 437.620 zł ze zrzeczeniem się roszczenia, wskazując, że rezygnują z dochodzenia roszczeń za lokale mieszkalne. W piśmie z 22 stycznia 2013 r. pełnomocnik powodów złożył oświadczenie, że ogranicza powództwo, wnosząc o zasądzenie solidarnie na rzecz powodów kwoty 777.756,87 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 31 lipca 2008 r. Kwoty tej domagał się jako żądania głównego z tytułu zwrotu pożytków pobranych i niepobranych z powodu złej gospodarki, a jako żądania ewentualnego - z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy na podstawie art. 225 k.c. Następnie na rozprawie w dniu 16 maja 2013 r. pełnomocnik powodów dokonał kolejnej zmiany i jako powództwo główne oznaczył roszczenie z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie, a jako powództwo ewentualne żądanie zwrotu pożytków pobranych i niepobranych z powodu złej gospodarki.

Wyrokiem z dnia 23 maja 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo główne oraz powództwo ewentualne, umorzył postępowanie w zakresie żądania kwoty 437.620,00 zł i orzekł o kosztach procesu.

Sąd Okręgowy ustalił, że nieruchomość położona przy ul. (...), uregulowana w księdze wieczystej nr hip. (...), od 8 lipca 1935 r. była własnością W. J.. Na podstawie umowy z dnia 16 lutego 1946 r. nabył ją B. K., który następnie umową notarialną z 30 kwietnia 1952 r. sprzedał C. K. własność połowy placu o powierzchni 656,22 m ² oraz własność połowy domu mieszkalnego murowanego frontowego sześciu kondygnacjach, zaś na podstawie umowy notarialnej z 10 stycznia 1953 r., sprzedał Z. S. wszystkie swoje prawa do niewydzielonej połowy nieruchomości zabudowanej.

C. K. zmarł w dniu 13 marca 1966 r., a spadek po nim nabyła żona M. K. (1) w całości, która zmarła 19 maja 1987 r., a spadek po niej nabyli małżonkowie H. i M. D. (1) w 2/3 części (do majątku wspólnego) oraz M. D. (2), następnie nosząca nazwisko Z., w 1/3 części. Z. S. zmarł 10 lutego 2003 r., a spadek po nim nabyli H. S., J. S., M. S. oraz córka M. K. (2) po 1/4 części każde z nich.

W dniu 24 czerwca 1948 r. złożony został wniosek o przyznanie prawa własności czasowej do wskazanej nieruchomości. Prezydium Rady Narodowej (...) W. orzeczeniem z dnia 28 lipca 1954 r. odmówiło przyznania prawa własności czasowej, stwierdzając jednocześnie, że wszystkie budynki znajdujące się na gruncie przeszły na własność Skarbu Państwa.

Samorządowe Kolegium Odwoławcze w W. decyzją nr (...) z dnia 28 stycznia 2000 r. stwierdziło nieważność powyższego orzeczenia administracyjnego, a w wyniku ponownego rozpoznania wniosku dekretowego na rzecz następców prawnych zostało ustanowione prawo użytkowania wieczystego decyzjami Burmistrza Gminy (...) nr (...) i nr (...) z dnia 26 kwietnia 2002 r., do gruntu stanowiącego działkę ewidencyjną nr (...) w obrębie(...) oraz do udziału 0,5330 gruntu o powierzchni 527 m ^{( 2)} stanowiącego działkę (...) w obrębie (...)

Decyzjami Wojewody (...) z dnia 9 sierpnia 2002 roku zmieniono decyzje w sprawie stwierdzenia nabycia przez D. Gminę (...) z mocy prawa własności nieruchomości położonej przy ul. (...), w części dotyczącej znajdujących się na gruncie budynków.

Pismem z 4 czerwca 2004 roku pozwany zwrócił się do pełnomocnika właścicieli o informację, czy wrażają oni wolę przejęcia budynków znajdujących się na gruncie. Pełnomocnik właścicieli oświadczył, że nie są oni zainteresowani przejęciem nieruchomości przed uprzednim sprostowaniem decyzji (...) nr (...) z dnia 26 kwietnia 2002 r. a także z uwagi na zły stan techniczny budynku, grożący zawaleniem. Formalny zwrot nieruchomości nastąpił 31 lipca 2007 r.

Umową z dnia 23 czerwca 2008 r. H. D., M. D. (1) i M. Z. sprzedali na rzecz Z. N. (2) wszystkie przysługujące im prawa i roszczenia do odszkodowania z jakiegokolwiek tytułu w odniesieniu do nieruchomości położonej przy ul. (...) w W., za cały okres użytkowania budynku przez (...) W. do dnia przekazania budynku protokołem zdawczo-odbiorczym, a w przypadku gdy przekazanie nie będzie jednoznaczne z możliwością swobodnego dysponowania lokalami – do dnia uzyskania prawnej i faktycznej możliwości swobodnego dysponowania lokalami. Umową z dnia 15 lipca 2008 r. – o analogicznej treści jak umowa z dnia 23 czerwca 2008 r. J. S., H. S. i M. K. (2) sprzedali na rzecz Z. N. (2) wszystkie przysługujące im prawa i roszczenia do odszkodowania z jakiegokolwiek tytułu w odniesieniu do nieruchomości.

Następnie umowami z dnia 11 lipca 2008 r. oraz z dnia 28 lipca 2008 r. Z. N. (2) roszczenia nabyte na podstawie umów z 23 czerwca 2008 r. i 15 lipca 2008 sprzedał swoim rodzicom Z. i C. małżonkom N.. Z kolei prawa i roszczenia, dla których zbycia zastrzeżona jest forma aktu notarialnego, zostały przeniesione umowami notarialnymi z 17 grudnia 2008 r.

Sąd Okręgowy uznał, że doszło do przedawnienia roszczeń dochodzonych w tej sprawie, na podstawie art. 229 § 1 k.c., zgodnie z którym roszczenia właściciela przeciwko samoistnemu posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również roszczenia o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy. Wprawdzie fizyczny zwrot budynku nastąpił w dniu 31 lipca 2007 r., jednak istotne dla oceny zarzutu przedawnienia jest to, że następcy prawni przedwojennych właścicieli (zbywcy roszczeń na rzecz powodów) odmówili przejęcia nieruchomości zaoferowanej przez(...) W. w piśmie z 4 czerwca 2004 r.

Spełnienie obowiązku wydania rzeczy może nastąpić przy współdziałaniu ze strony właściciela. Wobec tego, w myśl art. 354 § 2 k.c. właściciel rzeczy jest zobowiązany do współdziałania od rygorem skutków analogicznych jak w przypadku zwłoki wierzyciela i tylko w zupełnie wyjątkowych okolicznościach może odmówić przyjęcia nieruchomości, którą zwraca posiadacz bez tytułu prawnego. W niniejszej sprawie takie okoliczności nie zaistniały, więc nieusprawiedliwiona odmowa przejęcia nieruchomości w czerwcu 2004 r. skutkuje tym, że termin przedawnienia roszczeń z art. 224 – 225 k.c. należy liczyć od tej daty, jako daty zwrotu w rozumieniu art. 229 k.c. Tym samym termin przedawnienia upłynął w czerwcu 2005 r. Wobec złożenia pozwu w dniu 31 lipca 2008 r., roszczenie główne o wynagrodzenie za korzystanie jak i roszczenie ewentualne o zwrot pożytków pobranych i wartości pożytków, których posiadacz z powodu złej gospodarki nie uzyskał, Sąd uznał za przedawnione.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego złożyli powodowie, zaskarżając ten wyrok w pkt I, w części oddalającej powództwo główne w kwocie 777.756,87 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 31 lipca 2008 r. do dnia zapłaty oraz w punkcie IV. Zaskarżonemu wyrokowi apelujący zarzucili naruszenie prawa procesowego, a mianowicie:

1. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. 217 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. w zw. z art. 232 k.p.c. przez pominięcie faktu dalszego korzystania przez pozwanego z lokali użytkowych po dniu 4 czerwca 2004 r., a w konsekwencji bezzasadne wyprowadzenie faktu, iż w dniu 4 czerwca 2004 r. pozwany miał rzeczywistą i nigdy niezmienioną wolę wydania budynku właścicielowi, co doprowadził w konsekwencji do nierozpoznania istoty sprawy, czyli żądania zapłaty z tytułu bezumownego korzystania z lokali użytkowych od dnia 4 czerwca 2004 r. do dnia 31 lipca 2007 r.;

2. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. 217 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez wywiedzenie z pisma poprzedników prawnych powodów z dnia 23 lipca 2004 r., wniosków z niego nie wynikających.

Apelujący zarzucili również naruszenie prawa materialnego, tj. art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 225 k.c. w zw. z art. 354 § 2 k.c. w zw. z art. 486 k.c., w zw. z art. 229 § 1 k.c. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że termin przedawnienia roszczenia z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z lokali użytkowych zaczął bieg w dacie odmowy przejęcia posiadania nieruchomości budynkowej, jako skutek braku współdziałania nieposiadającego właściciela w przekazaniu nieruchomości budynkowej.

Wskazując na powyższe zarzuty, apelujący wnieśli o zmianę wyroku
w zaskarżonej części przez zasądzenie od pozwanego na ich rzecz kwoty 777.756,87 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 31 lipca 2008 r. do dnia zapłaty oraz zwrotu kosztów procesu, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie, gdyż zaskarżony wyrok odpowiada prawu mimo błędnego uzasadnienia. Z uwagi na zakres zaskarżenia przedmiotem kontroli pozostaje jedynie rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego w przedmiocie roszczenia o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z trzech lokali użytkowych położonych w W. przy ul. (...), za okres od dnia 28 stycznia 2000 r. do dnia 31 lipca 2007 r.

Zgodzić się trzeba ze stroną powodową, że przedstawiona przez Sąd Okręgowy wykładnia art. 229 k.c. w zw. z art. 354 § 2 k.c. i art. 486 k.c. jest chybiona. Zwłoka wierzyciela rodzi dla niego konsekwencje wprost wyrażone w przepisach prawa (art. 486 k.c., a dla umowy sprzedaży także w art. 551 k.c.), które nie przewidują modyfikacji sposobu oznaczenia terminu początkowego biegu przedawnienia. Na marginesie zauważyć trzeba, że Sąd Okręgowy przeoczył fakt, że art. 486 k.c. dotyczy zobowiązań umownych, podczas gdy bezspornie stron nie łączyła umowa. Skutki odmowy odbioru rzeczy przez właściciela, w sytuacji gdy posiadacz manifestuje wolę zwrotu nieruchomości, mogłyby być rozpatrywane w kilku aspektach w realiach konkretnej sprawy, z całą pewnością jednak odmowa odbioru nieruchomości przez jej właściciela nie daje podstaw do liczenia początku biegu terminu przedawnienia roszczeń wymienionych w art. 229 k.c. od daty wcześniejszej niż data faktycznego zwrotu nieruchomości.

Tym bardziej nie można zaakceptować poglądu Sądu I instancji, że w czerwcu 2005 roku przedawniły się także roszczenia określone w art. 224-225 k.c. należne za dalszy okres aż do 31 lipca 2007 r., co skutkowałoby ich przedawnieniem zanim stały się wymagalne. W tym zakresie rozumowanie Sądu Okręgowego stoi w wyraźnej sprzeczności z art. 120 § 1 k.c.

Niezależnie od błędnej wykładni art. 229 k.c. Sąd Okręgowy błędnie ocenił także pisma stron dotyczące zwrotu nieruchomości. W szczególności nie można uznać pisma pozwanego za wezwanie do odbioru nieruchomości. Pozwany w istocie jedynie zapytywał, czy właściciele byliby skłonni przejąć nieruchomość mimo wadliwych decyzji administracyjnych, do czego właściciele odnieśli się negatywnie. Nie zostało natomiast wykazane, by pozwany faktycznie próbował zwrócić nieruchomość przed 31 lipca 2007 r., co okazałoby się niewykonalne z uwagi na brak współdziałania ze strony właścicieli. Brak w aktach sprawy wezwania do przejęcia nieruchomości we wcześniejszym terminie.

W konsekwencji słusznie powodowie zarzucili, że doszło do nierozpoznania istoty sprawy, gdyż Sąd Okręgowy, oddalając powództwo jako przedawnione, nie zbadał zasadności zgłoszonego roszczenia o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie. Sąd Apelacyjny uznał jednak, że nie zachodzi potrzeba uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., a to z przyczyn następujących:

W rozpoznawanej sprawie nie ma potrzeby uzupełnienia postępowania dowodowego, gdyż fakty istotne dla rozpoznania apelacji zostały przedstawione Sądowi Okręgowemu i były to fakty niesporne. Pozwany wskazał na rozprawie w dniu 19 kwietnia 2012 r., że w okresie objętym pozwem wszystkie trzy lokale użytkowe były oddane w najem, a zatem znajdowały się w posiadaniu zależnym osób trzecich (k. 369 protokół rozprawy). Okoliczność ta wprost wynika z dowodów w postaci załączników do protokołu przekazania – przejęcia, k. 37-37, a ponadto nie została zaprzeczona przez powodów, których pełnomocnik na tej samej rozprawie podjął jedynie polemikę co do prawnej oceny takiego stanu faktycznego (k. 370).

Sąd Apelacyjny ustalił zatem, na podstawie wskazanych wyżej załączników, że w okresie objętym pozwem(...) W. nie wykonywało fizycznego władztwa nad lokalami użytkowymi, lecz na podstawie umów najmu oddało je najemcom, którzy w relacji do właścicieli byli posiadaczami zależnymi tych lokali. Lokal użytkowy o powierzchni 141,81 m ^{( 2)}, znajdował się w posiadaniu zależnym(...) od dnia 1 grudnia 1994 r., lokal użytkowy o powierzchni 75,44 m ^{( 2)} znajdował się od dnia 26 kwietnia 1999 r. w posiadaniu zależnym E. A. i innych adwokatów tworzących spółkę cywilną, zaś lokal użytkowy o pow. 15,10 m ^{( 2)} był w posiadaniu zależnym M. J. od 25 listopada 1999 r.

Niewątpliwie pozwany zachowywał we wskazanym okresie posiadanie samoistne lokali użytkowych. Fakt oddania rzeczy przez posiadacza samoistnego innej osobie w posiadanie zależne ma jednak znaczenie dla określenia rodzaju roszczeń przysługujących właścicielowi do każdej z tych osób, na co słusznie pozwany zwracał uwagę już przed Sądem I instancji (k. 369), a z którym to stanowiskiem powodowie polemizowali.

W takim przypadku właścicielowi przysługuje względem posiadacza samoistnego w złej wierze roszczenie o zwrot pobranych pożytków cywilnych (czynszu najmu), a także o zwrot wartości pożytków, których z powodu złej gospodarki nie uzyskał (art. 225 w zw. z art. 224 § 2 k.c.). Natomiast roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy bez tytułu prawnego, podobnie jak roszczenie windykacyjne, służy właścicielowi wobec posiadacza zależnego, jako tego, który faktycznie włada rzeczą. Taka wykładnia art. 225, 224 § 2 i 230 k.c. jest ugruntowana w orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 3 marca 2006 r., II CK 409/05, Lex nr 398289, z dnia 31 marca 2004 r., II CK 102/03, Lex nr 303343, z dnia 19 marca 2009 r., IV CSK 437/08, a także niepublikowany wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 marca 2012, I ACa 133/12).

Wskazane przez pozwanego postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2011 r., sygn. akt I CSK 288/10, dotyczy innych kwestii, ocenianych w sprawie o zasiedzenie. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie wspiera ono stanowiska powodów co do możliwości dochodzenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie od posiadacza samoistnego za okres, w którym rzecz została przez niego oddana innej osobie w posiadanie zależne.

W sytuacji, gdy obie strony miały przed Sądem I instancji możliwość odniesienia się do powyższych, istotnych dla rozstrzygnięcia kwestii i z możliwości tej skorzystały, przedstawiając nie tylko twierdzenia co do faktów, ale także swoje poglądy prawne, Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do uchylenia sprawy do ponownego rozpoznania, pomimo nierozpoznania przez Sąd Okręgowy istoty sprawy. W ocenie Sądu prowadziłoby to jedynie do zbędnej przewlekłości, zaś wydanie orzeczenia reformatoryjnego nie uszczupliło praw procesowych żadnej ze stron. Przypomnieć należy, że nawet w przypadku nierozpoznania istoty sprawy przez Sąd I instancji, możliwość uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania jest zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c. jedynie uprawnieniem Sądu Apelacyjnego, a nie bezwzględnym obowiązkiem.

W niniejszej sprawie dochodzone były także, jako powództwo ewentualne, roszczenia o zwrot pobranych pożytków i o zwrot wartości pożytków niepobranych z powodu złej gospodarki, jednak wyrok Sądu Okręgowego nie został zaskarżony w zakresie punktu 2, a zatem w tej części uchyla się spod kontroli instancyjnej.

Z powyższych względów Sąd Apelacyjny orzekł jak na wstępnie na podstawie art. 385 k.p.c. Koszty postępowania odwoławczego zostały zasądzone na podstawie art. 98 k.p.c.