Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 stycznia 2020 r.

Sąd Okręgowy w Sieradzu – Wydział I Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: sędzia Dagmara Kos

Protokolant: staż. Agnieszka Sobolczyk

po rozpoznaniu w dniu 24 stycznia 2020 roku w Sieradzu na rozprawie

sprawy z powództwa Mariusza Sobieszka

przeciwko Skarbowi Państwa – Szefowi (...) Zarządu (...) w B.

o ochronę naturalnego środowiska człowieka

1.  zasądza od pozwanego Skarbu Państwa – Szefa (...) Zarządu (...) w B. na rzecz powoda M. S. kwotę 111.600,00 (sto jedenaście tysięcy sześćset) złotych z ustawowymi odsetkami za opóźnienie:

- od kwoty 62.600,00 (sześćdziesiąt dwa tysiące sześćset) złotych od dnia 7 grudnia 2018 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 31.600,00 (trzydzieści jeden tysięcy sześćset) złotych od dnia 18 czerwca 2019 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 17.400,00 (siedemnaście tysięcy czterysta) złotych od dnia 22 stycznia 2020 r. do dnia zapłaty,

2.  umarza postępowanie w zakresie kwoty 17.400,00 (siedemnaście tysięcy czterysta) złotych,

3.  w pozostałym zakresie powództwo oddala,

4.  zasądza od pozwanego Skarbu Państwa – Szefa (...) Zarządu (...) w B. na rzecz powoda M. S. kwotę 9.230,79 (dziewięć tysięcy dwieście trzydzieści złotych siedemdziesiąt dziewięć groszy) tytułem częściowego zwrotu kosztów procesu,

5.  zasądza od powoda M. S. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Sieradzu kwotę 898,17 (osiemset dziewięćdziesiąt osiem złotych siedemnaście groszy) tytułem częściowego zwrotu kosztów procesu wyłożonych tymczasowo przez Skarb Państwa i kwotę tę nakazuje ściągnąć z zasądzonego od pozwanego Skarbu Państwa – Szefa (...) Zarządu (...) w B. na rzecz powoda M. S. roszczenia,

6.  zasądza od pozwanego Skarbu Państwa – Szefa (...) Zarządu (...) w B. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Sieradzu kwotę 3.879,36 (trzy tysiące osiemset siedemdziesiąt dziewięć złotych trzydzieści sześć groszy) tytułem częściowego zwrotu wydatków poniesionych tymczasowo przez Skarb Państwa.

Sygn. akt I C 377/18

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 7 grudnia 2018 r. powód M. S. wniósł o zasądzenie na jego rzecz od pozwanego Skarbu Państwa – Szefa (...) Zarządu (...) w B. kwoty 12.000,00 zł z odsetkami ustawowymi za zwłokę od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty tytułem odszkodowania w wysokości koniecznych kosztów rewitalizacji akustycznej i zapewnienia należytego klimatu akustycznego pomieszczeń budynku mieszkalnego posadowionego na należącej do niego nieruchomości oznaczonej numerami działek (...) położonej w Ł., objętej księgami wieczystymi KW nr (...) i KW nr (...) prowadzonymi przez Sąd Rejonowy w Łasku, która znajduje się na terenie obszaru ograniczonego użytkowania wprowadzonego uchwałą sejmiku Województwa (...) z dnia 25 października 2016 r., kwoty 56.400,00 zł wraz z odsetkami ustawowymi za zwłokę od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości należącej do niego nieruchomości oznaczonej numerem działki (...) położonej w Ł., objętej księgą wieczystą KW nr (...) prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Łasku, która znajduje się na terenie obszaru ograniczonego użytkowania wprowadzonego uchwałą sejmiku Województwa (...) z dnia 25 października 2016 r. a także kwoty 11.600,00 zł wraz z odsetkami ustawowymi za zwłokę od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości należącej do niego nieruchomości oznaczonej numerem działek (...) położonej w Ł., objętej księgą wieczystą KW nr (...) prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Łasku, która znajduje się na terenie obszaru ograniczonego użytkowania wprowadzonego uchwałą sejmiku Województwa (...) z dnia 25 października 2016 r. oraz o zasądzenie od pozwanego na jego rzecz kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

(pozew- k.3-7)

W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda na jego rzecz kosztów postępowania według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

(odpowiedź na pozew- k.31-39)

Na rozprawie w dniu 18 stycznia 2019 r. pełnomocnik powoda popierał powództwo a w imieniu pozwanego nikt się nie stawił.

(protokół rozprawy z dnia 18 stycznia 2019 r. na płycie CD 00:00:23 – 00:04:48- koperta k.287)

Pismem procesowym z dnia 5 czerwca 2019 r. powód rozszerzył powództwo o kwotę 31.600,00 zł żądając zasądzenia kwoty 111.600,00 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty żądając jej zasądzenia od pozwanego tytułem odszkodowania w wysokości koniecznych kosztów rewitalizacji akustycznej i zapewnienia należytego klimatu akustycznego pomieszczeń budynku mieszkalnego i odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości dwóch nieruchomości.

(pismo procesowe powoda- k.206-207)

Pismem procesowym z dnia 2 lipca 2019 r. pozwany wnosił o oddalenie rozszerzonego powództwa.

(pismo procesowe pozwanego- k.223-225)

W piśmie procesowym z dnia 19 grudnia 2019 r. powód popierał rozszerzone powództwo.

(pismo procesowe powoda- k.266-268)

W piśmie procesowym z dnia 2 stycznia 2020 r. powód podawał, iż po rozszerzeniu powództwa żąda zasądzenia kwoty 111.600,00 zł i nie wskazał jakich kwoty z dochodzonej łącznie kwoty 111.600,00 zł żąda zasądzenia tytułem każdego z roszczeń zgłoszonych w pozwie.

(pismo procesowe powoda- k.272-273)

W piśmie procesowym z dnia 20 stycznia 2020 r. powód podawał, iż po rozszerzeniu powództwa żąda zasądzenia kwoty 61.000,00 zł tytułem odszkodowania w wysokości koniecznych kosztów rewitalizacji akustycznej i zapewnienia należytego klimatu akustycznego pomieszczeń budynku mieszkalnego i kwoty 50.600,00 zł tytułem odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości dwóch nieruchomości.

(pismo procesowe powoda- k.296-278)

Na rozprawie w dniu 24 stycznia 2020 r. pełnomocnik powoda wnosił o zasądzenie na rzecz powoda kwoty 61.000,00 zł tytułem odszkodowania w wysokości koniecznych kosztów rewitalizacji akustycznej i zapewnienia należytego klimatu akustycznego pomieszczeń budynku mieszkalnego, kwoty 46.600,00 zł tytułem odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości należącej do niego nieruchomości oznaczonej numerami działek (...) położonej w Ł. a w pozostałym zakresie żądanie to cofnął ze zrzeczeniem się roszczenia a także kwoty 4.000,00 zł tytułem odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości należącej do niego nieruchomości oznaczonej numerem działek (...) położonej w Ł. a w pozostałym zakresie żądanie to cofnął ze zrzeczeniem się roszczenia oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

(protokół rozprawy z dnia 24 stycznia 2020 r. na płycie CD 00:01:03 – 00:08:10- koperta k.287)

Sąd Okręgowy ustalił, co następuje:

Powód M. S. jest właścicielem nieruchomości:

- oznaczonej numerami działek (...) położonej w Ł., objętej księgami wieczystymi KW nr (...) i KW nr (...) prowadzonymi przez Sąd Rejonowy w Łasku,

- oznaczonej numerami działek (...) położonej w Ł., objętej księgą wieczystą KW nr (...) prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Łasku. Działka nr (...) jest zabudowana.

(bezsporne, odpisy z ksiąg wieczystych- k.11, k.12, k.13, wypis z rejestru gruntów- k.15, kserokopie map ewidencyjnych- k.16 k.17, opinia biegłego K. N. k.58-200, uzupełniająca opinia pisemna biegłego K. N.- k.253-257)

W zakresie zagospodarowania przestrzennego dla miejsca położenia nieruchomości nie ma aktualnie opracowanego planu miejscowego, a istniejący uprzednio przestał obowiązywać. Dla gminy Ł. opracowane jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, którego ostatnie zmiany przyjęte zostały uchwałą Rady Gminy w Ł. nr (...) Rady Miejskiej w Ł. z dnia 30 października 2018 r. Pomimo, że studium nie jest źródłem prawa miejscowego, z uwagi na brak planu dla obszaru usytuowania nieruchomości informacje w nim zawarte są źródłem danych dotyczących zagospodarowania przestrzennego terenu, gdyż przy sporządzaniu planu ustalenia zawarte w studium są wiążące dla organów gminy. Z informacji przedstawionych w studium oraz z zaświadczenia Burmistrza Ł. z dnia 30 listopada 2018 r. ( (...). (...) (...)) wynika, że działka nr (...) położona w Ł. położona jest na terenie zabudowy mieszkaniowo – usługowej i zagrodowej o niskiej intensywności, działka nr (...) położona w Ł. położona jest na terenie zabudowy mieszkaniowo – usługowej i zagrodowej o niskiej intensywności i na terenach użytków zielonych, działki nr (...) położone w Ł. położone są na terenach dolinnych wykluczonych z zabudowy a działka nr (...) położona w Ł. położona jest na terenie lasów. Ponadto zgodnie ze studium działki nr (...) położone są w granicach jednostki strukturalnej III, w granicach zespołu przyrodniczo – krajobrazowego (...), w strefie ochrony archeologicznej, w granicach stref ochronnych od terenów zamkniętych, w granicach obszaru ograniczonego użytkowania – linia równoważnego poziomu dźwięku dla pory nocy 50 dB – podobszar A, w granicach powierzchni ograniczającej wysokość zabudowy – granice części I powierzchni podejścia 1:100 a działki nr (...) położone są w granicach jednostki strukturalnej III, w granicach obszarów zdegradowanych, w strefie ochrony archeologicznej, w granicach stref ochronnych od terenów zamkniętych, w granicach obszaru ograniczonego użytkowania – linia równoważnego poziomu dźwięku dla pory nocy 50 dB – podobszar A, w granicach powierzchni ograniczającej wysokość zabudowy – granice części I powierzchni podejścia 1:100. Niezależnie od zapisów studium dla działek nr (...) została wydana decyzja o warunkach zabudowy dotycząca realizacji budynku mieszkalnego we wschodniej, przydrożnej części działek w ramach gospodarstwa rolnego. Decyzja ta zmienia dopuszczalny sposób zagospodarowania, jednak nie zmienia całkowicie statusu terenu na działkę budowlaną.

(bezsporne, zaświadczenie Burmistrza Ł.- k.14, kserokopia decyzji o warunkach zabudowy- k.18-21, opinia biegłego K. N. k.58-200, uzupełniająca opinia pisemna biegłego K. N.- k.253-257)

W dniu 25 października 2016 roku Sejmik Województwa (...) podjął nową uchwałę nr (...) w sprawie utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla lotniska wojskowego Ł., w której nastąpiło przesunięcie granic poszczególnych podobszarów oznaczonych wyodrębnionymi izoliniami, która to uchwała uchyliła jednocześnie poprzednią uchwałę w tym przedmiocie z dnia 9 lutego 2010 r. w sprawie utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla lotniska wojskowego Ł.. Zgodnie z § 8 powołanej uchwały w obszarze ograniczonego użytkowania wprowadza się następujące ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu:

1) w podobszarze A:

a) zakaz przeznaczania terenu pod zabudowę mieszkaniową jedno-i wielorodzinną, zagrodową i zamieszkania zbiorowego, a także mieszkaniowo – usługową,

b) zakaz tworzenia terenów rekreacyjno- wypoczynkowych,

c) zakaz tworzenia stref ochronnych A uzdrowisk,

d) zakaz przeznaczania terenu pod budowę: szpitali, domów opieki społecznej, obiektów związanych ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży.

2) w podobszarze B:

a) zakaz tworzenia stref ochronnych A uzdrowisk,

b) zakaz przeznaczania terenu pod budowę: szpitali, domów opieki społecznej, obiektów związanych ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży, działających w porze nocy.

W myśl § 9 tej uchwały w obszarze ograniczonego użytkowania wprowadza się następujące ograniczenia w zakresie korzystania z terenu:

1) w podobszarze A:

a) zakaz budowy budynków jedno- i wielorodzinnych oraz zamieszkania zbiorowego, zagrodowego, mieszkaniowo – usługowego, szpitali, domów opieki społecznej, a także obiektów związanych ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży,

b) zakaz zmiany sposobu użytkowania obiektów budowlanych w całości lub części na budynki mieszkalne jedno- i wielorodzinne oraz zamieszkania zbiorowego, zabudowę zagrodową, mieszkaniowo – usługowe, szpitale, domy opieki społecznej, a także obiekty związane ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży,

c) dopuszcza się rozbudowę, odbudowę oraz nadbudowę istniejących szpitali, domów opieki społecznej i obiektów związanych ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży,

d) dopuszcza się zmianę sposobu użytkowania budynków w całości lub części na cele mieszkaniowe oraz budowę nowych budynków mieszkalnych jednorodzinnych jako towarzyszących innym funkcjom, na warunkach określonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku braku planu miejscowego, na warunkach określonych w decyzji o warunkach zabudowy.

2) w podobszarze B:

a) zakaz budowy szpitali, domów opieki społecznej, obiektów związanych ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży, działających w porze nocy,

b) zakaz zmiany sposobu użytkowania obiektów budowlanych w całości lub części na szpitale, domy opieki społecznej oraz obiekty związane ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży, działających w porze nocy,

c) dopuszcza się rozbudowę, odbudowę oraz nadbudowę istniejących szpitali, domów opieki społecznej i obiektów związanych ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży.

Zgodnie z § 10 uchwały w obszarze ograniczonego użytkowania wprowadza się następujące wymagania techniczne dotyczące budynków:

1) w podobszarze A:

a) w budynkach istniejących oraz nowoprojektowanych należy zapewnić właściwy klimat akustyczny w pomieszczeniach wymagających ochrony akustycznej, zgodnie z obowiązującymi normami, poprzez zastosowanie przegród budowlanych o odpowiedniej izolacyjności akustycznej,

2) w podobszarze B:

a) w budynkach szpitali, domów opieki społecznej i budynkach związanych ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży należy zapewnić właściwy klimat akustyczny w pomieszczeniach wymagających ochrony akustycznej, zgodnie zobowiązującymi normami, poprzez zastosowanie przegród budowlanych o odpowiedniej izolacyjności akustycznej,

(bezsporne, uchwała nr (...) Sejmiku Województwa (...) z dnia 25 października 2016 r.- k.27-29)

(...) powoda znajdują się w całości w podobszarze A. Miejscowość Ł. usytuowana jest w gminie miejsko – wiejskiej Ł.. Zabudowana działka nr (...) znajduje się bezpośrednio przy drodze wojewódzkiej nr (...). Jest ona uzbrojona w energię elektryczną i sieć wodociągową, dodatkowo jest zaopatrzona w przydomową oczyszczalnię ścieków. Ogrodzenie wykonane jest z przęseł prefabrykowanych, brama jest stalowa na słupach betonowych obłożonych cegłą klinkierową. Działka zabudowana jest budynkiem mieszkalnym parterowym z poddaszem użytkowym oraz budynkami gospodarczo – składowymi. Budynek mieszkalny ogrzewany jest piecem na ekogroszek, dodatkowo wyposażony jest w klimatyzatory zlokalizowane w pokojach na poddaszu. Powierzchnia użytkowa budynku wynosi 175,10 m ² a powierzchnia zabudowy 140,90 m ². Fundamenty budynku są betonowe, mury zewnętrzne wykonane z cegły czerwonej, wewnętrzne z pustaka MAX, ocieplone styropianem o grubości 10 cm pomiędzy warstwami, strop jest żelbetowy, monolityczny nad parterem oraz nad poddaszem. Dach jest konstrukcji drewnianej krokwiowo – jętkowej, pokryty blachodachówką. Elementy wykończeniowe stanowią okładziny podłogowe – terakota i parkiet, okładziny ścienne – farba dyspersyjna i kamień dekoracyjny zaś stolarka okienna – drewniane dwuszybowe z 2005 r. okna połaciowe F.. Zabudowa towarzysząca składa się z murowanych budynków gospodarczo – składowych o powierzchni zabudowy około 340 m ² i 200 m ². Budynki powstały w latach 2008 – 2011. Na przyległej działce nr (...) usytuowane są tunele foliowe związane z działalnością rolniczą, wyspecjalizowaną głównie w hodowli i sprzedaży róż. Działki nr (...) z wydaną decyzją o warunkach zabudowy zlokalizowane są na obrzeżach miejscowości Ł.. Droga dojazdowa do nich to droga gruntowa bez utwardzenia. Działki są nieogrodzone i niezagospodarowane. Obecnie są bez przyłączy z możliwością doprowadzenia sieci wodociągowej i energetycznej. Działki traktowane są jako funkcjonalna całość o łącznej szerokości 24 m.

(opinia biegłego K. N. k.58-200, uzupełniająca opinia pisemna biegłego K. N.- k.253-257)

Wartość rynkowa zabudowanej działki nr (...) została określona w oparciu o średnią arytmetyczną skorygowanych cen transakcyjnych i wynosi 512.600,000 zł. (492.700,00 + 444.000,00 + 532.500,00 + 581.000,00) : 4 = 512.600,00 zł). Przyjmując w ujęciu procentowym średnią cenę nieruchomości poza strefą oddziaływania lotniska na 100 %, wartość w strefie A stanowi 90,9 % oszacowanej kwoty, co oznacza spadek wartości o 9,1 %. Utrata wartości, wyrażona jako spadek wartości nieruchomości o podobnej funkcji ze względu na położenie w strefie uciążliwości, bądź poza strefą, jest jednym z elementów oceny wysokości szkody. Mając na uwadze obliczony dla podobszaru A wskaźnik wynoszący 9,1 % – utrata wartości rynkowej nieruchomości powoda stanowi kwotę 46.600,00 zł (512.600,00 zł x 9,1%). W tej sytuacji aktualna wartość nieruchomości powoda oznaczonej jako działka nr (...) z uwzględnieniem uciążliwości w następstwie wprowadzenia obszaru ograniczonego użytkowania wynosi 466.000,00 zł. (512.600,00 – 46.600,00 = 466.000,00 zł).

(opinia biegłego K. N. k.58-200, uzupełniająca opinia pisemna biegłego K. N.- k.253-257)

Dla działek powoda oznaczonych nr 274, 275 i 276 współczynnik korygujący wynosi 1,02, co przy średniej cenie transakcyjnej 18,94 zł/m ² daje wartość 1 m ² powierzchni gruntu w wysokości 19,32 zł. Końcowy wynik oszacowania został zaokrąglony do pełnych setek z uwagi na przeliczenia kwot pośrednich. Określona na tej podstawie wartość rynkowa działek bez uwzględniania ograniczeń wynosi 1600 m ² x 19,32 zł/m ² = 30.900,00 zł. Dla działek tych przedstawiony został współczynnik korygujący, który dla gruntów niezabudowanych w podobszarze A wynosi 13,1 % ze względu na wydaną decyzję o warunkach zabudowy, która umożliwia zrealizowanie funkcji mieszkalnej. Końcowy wynik oszacowania został zaokrąglony do pełnych setek z uwagi na przeliczenia kwot pośrednich. Określona na tej podstawie wartość rynkowa działek wynosi 30.900,00 zł x 13,1 % = 4.000,00 zł.

(opinia biegłego K. N. k.58-200, uzupełniająca opinia pisemna biegłego K. N.- k.253-257)

Utrata wartości wszystkich działek powoda wynosi zatem 50.600,00 zł. (46.600,00 zł + 4.000,00 zł = 50.600,00 zł).

(opinia biegłego K. N. k.58-200, uzupełniająca opinia pisemna biegłego K. N.- k.253-257)

Jak wynika z przeprowadzonych obliczeń, ściany konstrukcyjne oraz stropy budynków na parterze nie wymagają dodatkowej izolacji, wymagana jest ona natomiast dla połaci dachowej poddasza w nowym budynku oraz otworów okiennych, co wiąże się jednocześnie z koniecznością zapewnienia właściwej wentylacji. W celu uzyskania pożądanego efektu podwyższonej izolacyjności akustycznej wzięta została pod uwagę konieczność przeprowadzenia prac ponadstandardowych, wykraczających poza przewidziane dla danego typu obiektów w okresie ich budowy. W odniesieniu do budynków mieszkalnych przyjęto rozwiązania uwzględniające stan istniejący i jednocześnie zapewniające spełnienie wymagań akustycznych przy optymalizacji kosztów. W tym przypadku do określenia wartości prac dostosowawczych zastosowane zostało podejście kosztowe, w ramach którego stosuje się metodę kosztów otworzenia lub metodę kosztów zastąpienia. Ponieważ celem ma być poprawa parametrów użytkowych, zastosowana została metoda kosztów zastąpienia przy użyciu techniki szczegółowej, a wynikiem obliczeń jest wartość odtworzeniowa nakładów bez uwzględniania stopnia zużycia. Wynik końcowy został oszacowany na kwotę 61.000,00 zł. Wartość prac dostosowawczych została ustalona z wykorzystaniem bazy cenowej e - (...) za II kwartał 2019 r. a także innych publikacji branżowych oraz informacji uzyskanych od producentów, dostawców i wykonawców robót oraz w placówkach handlowych i serwisowych, z uwzględnieniem lokalnych cen rynkowych.

(opinia biegłego K. N. k.58-200, uzupełniająca opinia pisemna biegłego K. N.- k.253-257)

W dniu 4 grudnia 2018 r. pełnomocnik powoda wystosował do pozwanego Skarbu Państwa – Szefa (...) Zarządu (...) w B. wezwanie do zapłaty, w którym wezwał go do niezwłocznej zapłaty na rzecz powoda kwoty 12.000,00 zł tytułem odszkodowania za nakłady niezbędne do rewitalizacji akustycznej budynku położonego na działkach nr (...), kwoty 56.400,00 zł tytułem odszkodowania z tytułu utraty wartości nieruchomości oznaczonej nr działek (...) oraz kwoty 11.600,00 zł tytułem odszkodowania z tytułu utraty wartości nieruchomości oznaczonej nr działek (...) w związku z ustanowieniem obszaru ograniczonego użytkowania na mocy uchwały nr(...) Sejmiku Województwa (...) z dnia 25 października 2016 r. Przed ustosunkowaniem się pozwanego do tych żądań powód wniósł pozew w przedmiotowej sprawie.

(bezsporne, kserokopia pisma pełnomocnika powoda- k.24-25)

Ustaleń stanu faktycznego w przedmiotowej sprawie Sąd dokonał w oparciu o dokumenty złożone przez powoda, których treści strony nie kwestionowały oraz w oparciu o opinię pisemną i uzupełniającą opinię pisemną biegłego sądowego K. N.. Biegły ten w wydanej opinii oszacował utratę wartości nieruchomości powoda wskutek utworzenia strefy ograniczonego użytkowania oraz wyliczył koszt nakładów niezbędnych do rewitalizacji akustycznej budynku znajdującego się na nieruchomości powoda. W ocenie sądu opinia sporządzona została w sposób jasny, rzeczowy i przejrzysty. Biegły wskazał przy tym szczegółowo na czym oparł się wydając opinię, z jakich korzystał źródeł i jaką posłużył się metodologią. W sposób zrozumiały przedstawił też wnioski oraz sposób, w jaki do nich doszedł. Sąd nie miał przy tym wątpliwości co do tego, że biegły posiada kompetencje i doświadczenie potrzebne do wydania opinii w tego rodzaju sprawie. Biegły sądowy K. N. sporządzał bowiem opinie w wielu zbliżonych rodzajowo sprawach dotyczących obniżenia wartości nieruchomości w związku z utworzeniem strefy ograniczonego użytkowania dla lotniska Ł., co pozwala uznać, że posiada on doświadczenie i wiedzę w przedmiocie objętym zakresem opinii w niniejszej sprawie. W tej sytuacji opinię biegłego sądowego K. N. w zakresie szacującym spadek wartości nieruchomości wskutek utworzenia strefy ograniczonego użytkowania należało uznać za w pełni wiarygodną.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 129 ust. 2 ustawy Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jedn. Dz. U. z 2019 r., poz. 1396) w związku z ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości jej właściciel może żądać odszkodowania za poniesioną szkodę. Szkoda obejmuje również zmniejszenie wartości nieruchomości. Przesłankami odpowiedzialności za szkodę w myśl powyższego przepisu są zatem: wejście w życie rozporządzenia lub aktu prawa miejscowego powodującego ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości, szkoda poniesiona przez właściciela nieruchomości, jej użytkownika wieczystego lub osobę, której przysługuje prawo rzeczowe do nieruchomości i związek przyczynowy między wprowadzonym ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości a szkodą. Z art. 129 ust. 2 p.o.ś. wynika przy tym, iż szkodą jest także zmniejszenie wartości nieruchomości, co koresponduje z pojęciem straty w rozumieniu art. 361 § 2 kc, przez którą rozumie się, między innymi zmniejszenie aktywów.

Zastosowanie art. 129 ust. 2 p.o.ś. jako podstawy roszczenia odszkodowawczego właściciela nieruchomości z tytułu obniżenia jej wartości w związku z ograniczeniem sposobu korzystania z niej w następstwie ustanowienia obszaru ograniczonego użytkowania było przedmiotem obszernego orzecznictwa. W judykaturze funkcjonuje pogląd, w świetle którego, mówiąc o obszarze ograniczonego użytkowania trzeba dostrzegać z jednej strony związane z jego utworzeniem ograniczenia w zakresie sposobu korzystania z nieruchomości, z drugiej natomiast przyczyny, które legły u podstaw utworzenia tego obszaru. Wspomniane ograniczenia są związane z nieruchomością położoną na obszarze ograniczonego użytkowania i dotyczą każdego jej właściciela. Dopóki bowiem będzie istniał obszar ograniczonego użytkowania, dopóty będą obowiązywały wprowadzone na jego terenie ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenów, wymagań technicznych dotyczących budynków oraz sposobu korzystania z gruntów. Obszar ograniczonego użytkowania ingeruje w prawo własności i w sferę wolności właściciela wobec czego wyszczególnienie sytuacji, w których dojdzie do utworzenia go, jest wyczerpujące i wymaga uprzednio stwierdzenia, że zastosowanie najlepszych dostępnych metod i środków nie doprowadziło do utrzymania dopuszczalnych warunków środowiska. Konieczność utworzenia obszaru wynika z tego, iż jest to jedyny sposób uzyskania efektu w postaci ochrony zasobów środowiska, która uwzględnić powinna wyczerpanie dostępnych środków i zasadę proporcjonalności przewidzianą w art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Samo już zatem utworzenie obszaru ograniczonego użytkowania wskazuje na negatywne oddziaływanie lotniska na środowisko w stopniu wymagającym wprowadzenia ograniczeń w wykonywaniu prawa własności. Ograniczenia te musi respektować każdy właściciel nieruchomości (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., II CSK 565/08, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., II CSK 546/08, niepubl., LEX nr 528219).

W przedmiotowej sprawie powód wskutek wprowadzenia obszaru ograniczonego użytkowania, obejmującego stanowiącą jego własność nieruchomość, poniósł szkodę polegającą na ograniczeniu w sposobie korzystania z niej, a w konsekwencji na zmniejszeniu jej wartości. Dla nieruchomości powoda brak jest aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego. Przeznaczenie nieruchomości wynika ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Wynika z niego, że działka nr (...) położona w Ł. położona jest na terenie zabudowy mieszkaniowo – usługowej i zagrodowej o niskiej intensywności, działka nr (...) położona w Ł. położona jest na terenie zabudowy mieszkaniowo – usługowej i zagrodowej o niskiej intensywności i na terenach użytków zielonych, działki nr (...) położone w Ł. położone są na terenach dolinnych wykluczonych z zabudowy a działka nr (...) położona w Ł. położona jest na terenie lasów. Ponadto zgodnie ze studium działki nr (...) położone są w granicach jednostki strukturalnej III, w granicach zespołu przyrodniczo – krajobrazowego (...), w strefie ochrony archeologicznej, w granicach stref ochronnych od terenów zamkniętych, w granicach obszaru ograniczonego użytkowania – linia równoważnego poziomu dźwięku dla pory nocy 50 dB – podobszar A, w granicach powierzchni ograniczającej wysokość zabudowy – granice części I powierzchni podejścia 1:100 a działki nr (...) położone są w granicach jednostki strukturalnej III, w granicach obszarów zdegradowanych, w strefie ochrony archeologicznej, w granicach stref ochronnych od terenów zamkniętych, w granicach obszaru ograniczonego użytkowania – linia równoważnego poziomu dźwięku dla pory nocy 50 dB – podobszar A, w granicach powierzchni ograniczającej wysokość zabudowy – granice części I powierzchni podejścia 1:100. Niezależnie od zapisów studium dla działek nr (...) została wydana decyzja o warunkach zabudowy dotycząca realizacji budynku mieszkalnego we wschodniej, przydrożnej części działek w ramach gospodarstwa rolnego. Decyzja ta zmienia dopuszczalny sposób zagospodarowania, jednak nie zmienia całkowicie statusu terenu na działkę budowlaną. Z załączników graficznych wynika, że działki znajdują się w całości w podobszarze A. Wskutek ustanowienia obszaru ograniczonego użytkowania uchwałą Nr (...) Sejmiku Województwa (...) z dnia 25 października 2016 r. w podobszarze A, na terenie którego usytuowane są działki powoda w całości, wprowadzono ograniczenia dotychczasowego sposobu korzystania z tych działek. Powód nie może skutecznie dochodzić zaniechania immisji hałasu przez lotnisko, w związku z czym doszło do zawężenia przysługujących mu a wynikających z prawa własności uprawnień związanych z podejmowaniem działań ochronnych wobec swojej własności. Ponadto z § 9 uchwały wynika między innymi zakaz przeznaczania terenu pod zabudowę mieszkaniową jedno- i wielorodzinną, zagrodową i zamieszkania zbiorowego oraz mieszkaniowo – usługową. Podkreślenia przy tym wymaga, że wbrew twierdzeniom pozwanego, w przedmiotowej sprawie nie można oceniać zasadności dochodzonego przez powoda roszczenia odszkodowawczego przez pryzmat ograniczeń w sposobie dotychczasowego korzystania ze stanowiących jego własność nieruchomości. (...) powoda należy badać więc pod kątem utraty zdolności swobodnego wykorzystania ich na cele na przykład budownictwa i poddawać ocenie pod kątem spadku ich wartości.

Niewątpliwie wskutek uszczuplenia zakresu i sposobu dotychczasowego korzystania z nieruchomości oraz zmuszenia właściciela do zmiany dotychczasowego jej przeznaczenia, co wynika z utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania, w obrębie którego usytuowane są stanowiąca własność powoda nieruchomości, powód doznał szkody polegającej na obniżeniu ich wartości. Nieruchomość jest dobrem inwestycyjnym i o ile nie jest wyłączona spod obrotu podlega regułom rynkowym, a jej wartość jest weryfikowana przez wolny rynek, niezależnie od tego czy jej właściciel zamierza zbyć swoją własność, czy też nie poczynił w tym zakresie żadnych kroków. (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 września 2009 r., I ACa 484/09, LEX nr 756606, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 17 czerwca 2010 r., I ACa 772/09, LEX nr 756717). W orzecznictwie przyjmuje się, iż obniżenie wartości nieruchomości generuje stratę niezależnie od tego, czy właściciel ją zbył, czy też nie zamierza podjąć w tym kierunku żadnych działań. Przesłanką roszczenia odszkodowawczego przewidzianego w art. 129 ust. 2 p.o.ś. nie jest bowiem jej zbycie. Odszkodowanie nie jest też ograniczone do rzeczywistej straty, gdyż obowiązuje zasada pełnej odpowiedzialności odszkodowawczej za wprowadzenie ograniczeń w korzystaniu z nieruchomości (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2009 r., II CSK 546/08, niepubl., LEX nr 503415). Wartość należących do powoda nieruchomości uległa obniżeniu z uwagi na położenie w okolicach lotniska wojskowego Ł. i na skutek hałasu związanego z jego funkcjonowaniem, niewątpliwie negatywnie postrzeganego przez potencjalnych nabywców nieruchomości. Zainteresowanie nabyciem nieruchomości w okolicach lotniska spadło, a potencjalni nabywcy mogą być skłonni do kupna nieruchomości położonych w obszarze ograniczonego użytkowania, ale za odpowiednio niższą cenę. Do zakresu szkody podlegającej naprawieniu na podstawie art. 129 ust. 2 p.o.ś. należy więc obniżenie wartości nieruchomości wynikające z faktu, że jej właściciel będzie musiał znosić dopuszczalne na tym obszarze immisje np. hałas (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 18 listopada 2010 r., I ACa 884/10, LEX nr 756735). Wobec powyższego oraz mając na uwadze opinię biegłego rzeczoznawcy K. N., uwzględniając obliczony dla podobszaru A współczynnik utraty wartości Sąd Okręgowy ustalił, że wartość rynkowa należącej do powoda nieruchomości oznaczonej numerem działki (...) uległa obniżeniu o kwotę 46.600,00 zł a wartość rynkowa należącej do powoda nieruchomości oznaczonej nr działek (...) uległa obniżeniu o kwotę 4.000,00 zł.

Oceny żądania powoda zwrotu nakładów potrzebnych na rewitalizację akustyczną stanowiącego jego własność budynku, Sąd Okręgowy dokonał na podstawie regulacji przewidzianej w art. 136 ust. 1 i 3 w zw. z art. 129 ust. 2 p.o.ś. Zgodnie z art. 136 ust. 3 p.o.ś. w razie określenia na obszarze ograniczonego użytkowania wymagań technicznych dotyczących budynków, szkodą, o której mowa w przepisie art. 129 ust. 2 ustawy, są także koszty poniesione w celu wypełnienia tych wymagań przez istniejące budynki, nawet w przypadku braku obowiązku podjęcia działań w tym zakresie. W judykaturze przyjmuje się, że obowiązek naprawienia szkody przez wypłatę odpowiedniej sumy pieniężnej powstaje z chwilą jej wyrządzenia i nie jest uzależniony od tego, czy poszkodowany dokonał naprawy rzeczy i czy w ogóle zamierza ją naprawić. Odszkodowanie bowiem ma wyrównać uszczerbek majątkowy powstały w wyniku zdarzenia wyrządzającego szkodę, istniejący w chwili jej wyrządzenia do czasu, gdy zobowiązany wypłaci poszkodowanemu sumę pieniężną odpowiadającą szkodzie ustalonej w sposób prawem przewidziany (patrz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 68/01, OSNC z 2002 r., z 6., poz. 74).

Obowiązek strony pozwanej naprawienia szkody polegający na uiszczeniu odpowiedniej sumy pieniężnej powstał z chwilą wyrządzenia tej szkody powodowi, to jest z chwilą wejścia w życie uchwały Nr (...) Sejmiku Województwa (...) z dnia 25 października 2016 r. kształtującej zakres koniecznych do wykonania nakładów rewitalizacyjnych i obligującej do ich poczynienia. Poniesienie nakładów pozwala zaś na uniknięcie hałasu przekraczającego poziomy normatywne i przyczynia się do zwiększenia atrakcyjności nieruchomości, jednak nie wpływa na podniesienie jej ceny z uwagi na lokalizację w strefie ograniczonego użytkowania (porównaj wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 września 2009 r., I ACa 484/09, LEX nr 756606). Koszty związane z zapewnieniem w budynku mieszkalnym powoda właściwego klimatu akustycznego są bezpośrednim uszczerbkiem związanym z ustanowieniem strefy ograniczonego użytkowania. Budynek przeznaczony na potrzeby mieszkaniowe wymaga ochrony akustycznej, podlegając tym samym ochronie przed hałasem na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r., poz. 1065). Usytuowany na należącej do powoda działce budynek mieszkalny nie spełnia obowiązujących wymogów, nie zapewniając należytego klimatu akustycznego. Powód na poddaszu budynku mieszkalnego zamontował klimatyzację, która spełnia też zadania wentylatorów. Ponieważ w domu powoda z uwagi na hałas generowany przez lotnisko istnieje konieczność utrzymywania okien w stanie zamkniętym, biegły w opinii głównej przyjął jako rozwiązanie techniczne rekompensujące tą niedogodność montaż wentylatorów sufitowych, jako rozwiązanie tańsze od instalacji klimatyzacji. W ocenie Sądu, choć faktycznie w pomieszczeniach na poddaszu nie ma konieczności montowania wentylatorów, bo jest tam klimatyzacja, biegły prawidłowo wyliczył w opinii głównej koszt rewitalizacji budynku mieszkalnego przy uwzględnieniu montażu wentylatorów także w pokojach na poddaszu. Choć powód naprawił szkodę w zakresie utraty izolacyjności akustycznej pokoi na poddaszu droższym sposobem, należy mu się jednak odszkodowanie za montaż wentylatorów, gdyż dokonane przez niego nakłady zniwelowały uciążliwość, którą zniwelowałyby wentylatory.

W celu ochrony akustycznej konieczne było poczynienie nakładów, których łączne koszty biegły określił na kwotę 61.000,00 zł. Część tych kosztów stanowi odszkodowanie za poniesione już nakłady ograniczone do kosztów montażu wentylatorów a część odzwierciedla zakres nakładów, których powód dotychczas nie poczynił, co jednak nie stoi na przeszkodzie w dochodzeniu odszkodowania, ponieważ zgodnie z funkcjonującym w doktrynie i judykaturze poglądem, roszczenie o zasądzenie kosztów potrzebnych do rewitalizacji akustycznej budynku nie jest uzależnione od uprzedniego poniesienia wydatków (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 10 kwietnia 2008r., I ACa 2/2008, LEX nr 580137). Budynek powoda był wzniesiony w tradycyjnej technologii i przy użyciu dostosowanych do niej materiałów budowlanych. Trzeba także mieć na względzie, że zakres koniecznych do wykonania w tej mierze prac wynikał bezpośrednio z opinii biegłego K. N., który określając jedynie następczo wartość prac koniecznych do zapewnienia właściwego klimatu akustycznego w odniesieniu do budynku mieszkalnego usytuowanego na działce powoda przyjął rozwiązania uwzględniające stan istniejący w dacie sporządzania opinii, zapewniając spełnienie wymagań akustycznych, wynikających z opinii przy optymalizacji kosztów. Koszt rewitalizacji akustycznej będącego własnością powoda budynku biegły określił na kwotę 61.000,00 zł.

Jak wynika z powyższych rozważań w przedmiotowej sprawie zachodzi związek przyczynowy pomiędzy ustanowieniem obszaru ograniczonego użytkowania a szkodą poniesioną przez powoda w postaci zmniejszenia wartości jego nieruchomości oraz konieczności poniesienia przez niego nakładów na utrzymanie prawidłowego klimatu akustycznego w budynku mieszkalnym. Sąd zasądził zatem od pozwanego na rzecz powoda odszkodowanie w łącznej kwocie 111.600,00 zł, na które składa się kwota 46.600,00 zł, o którą zmniejszyła się wartość nieruchomości powoda oznaczonej numerem działki (...) na skutek utworzenia strefy ograniczonego użytkowania wokół lotniska wojskowego Ł., kwota 4.000,00 zł, o którą zmniejszyła się wartość nieruchomości powoda oznaczonej numerami działek (...) na skutek utworzenia strefy ograniczonego użytkowania wokół lotniska wojskowego Ł. oraz kwota 61.000,00 zł stanowiąca koszt nakładów, jakie powód miał obowiązek poczynić w celu rewitalizacji akustycznej budynku mieszkalnego posadowionego na jego nieruchomości.

Powód zgłosił pozwanemu żądanie zapłaty kwoty 56.400,00 zł tytułem odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości należącej do niego nieruchomości oznaczonej numerem działki (...), kwoty 11.600,00 zł tytułem odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości należącej do niego nieruchomości oznaczonej numerami działek (...) a także kwoty 12.000,00 zł tytułem odszkodowania za szkodę obejmującą koszty zapewnienia odpowiedniego klimatu akustycznego budynku mieszkalnego w piśmie skierowanym do pozwanego w dniu 4 grudnia 2018 r. Zatem o odsetkach ustawowych za opóźnienie od zasądzonego roszczenia w kwocie 62.600,00 zł stanowiącego odszkodowanie za utratę wartości wszystkich działek powoda w kwocie 50.600,00 zł i koszty rewitalizacji akustycznej jego budynku w zgłoszonej mu pismem kwocie 12.000,00 Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 kc zasądzając je zgodnie z żądaniem pozwu od dnia wniesienia powództwa to jest od dnia 7 grudnia 2019 r. do dnia zapłaty. Ponieważ pismo powoda zawierające rozszerzenie powództwa w zakresie żądania odszkodowania za szkodę obejmującą koszty zapewnienia odpowiedniego klimatu akustycznego budynku mieszkalnego o kwotę 31.600,00 zł pozwany otrzymał w dniu 17 czerwca 2019 r. ustawowe odsetki za opóźnienie od tej kwoty Sąd zasądził od dnia następnego to jest 18 czerwca 2019 r. Z uwagi na to, iż w piśmie z dnia 20 stycznia 2020 r. powód zażądał dalszego odszkodowania za szkodę obejmującą koszty zapewnienia odpowiedniego klimatu akustycznego budynku mieszkalnego w kwocie 17.400,00 zł, odsetki za opóźnienie od tej kwoty Sąd zasądził od dnia 22 stycznia 2020 r. W pozostałym natomiast zakresie Sąd oddalił żądanie zasądzenia odsetek.

Ponieważ powód po wydaniu opinii przez biegłego cofnął powództwo ze zrzeczeniem się roszczenia w zakresie kwoty 17.400,00 zł na podstawie art. 355 § 1 kpc w zw. z art. 203 § 1 kpc Sąd umorzył postępowanie w zakresie tej kwoty.

Powód początkowo dochodził w przedmiotowym procesie zasądzenia kwoty 80.000,00 zł. Rozszerzając powództwo dochodził on dodatkowo zasądzenia kwoty 49.000,00 zł z tytułu odszkodowania w wysokości koniecznych kosztów rewitalizacji akustycznej i zapewnienia należytego klimatu akustycznego pomieszczeń budynku mieszkalnego. Łącznie zatem powód żądał w tym procesie zasądzenia kwoty 129.000,00 zł. Powód cofnął jednocześnie powództwo ze zrzeczeniem się roszczenia w zakresie kwoty 17.400,00 zł z tytułu odszkodowania za ograniczenie sposobu korzystania i zmniejszenie wartości należących do niego nieruchomości.

Sąd zasądził na rzecz powoda kwotę 111.600,00 zł. Ponieważ powód cofnął powództwo w zakresie kwoty 17.400,00 zł z uwagi na to, iż okazało się ono niezasadne, w tym zakresie należało uważać go za przegrywającego sprawę. Żądania powoda zatem uwzględnione zostały w 87 %. Zgodnie z art. 100 kpc w takiej też proporcji Sąd rozdzielił koszty procesu.

Na poniesione przez powoda koszty procesu złożyły się: część opłaty od pozwu w kwocie 4.000,00 zł, wynagrodzenie pełnomocnika powoda w kwocie 5.400,00 zł ustalone stosownie do treści § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm.), opłata skarbowa od pełnomocnictwa w kwocie 17,00 zł i koszty opinii biegłych w kwocie 2.000,00 zł. Łącznie poniósł on więc koszty w wysokości 11.417,00 zł.

Poniesione przez pozwanego koszty procesu to wynagrodzenie pełnomocnika pozwanego w kwocie 5.400,00 zł ustalone stosownie do treści § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r., poz. 265).

Łącznie zatem koszty postępowania poniesione przez strony wyniosły 16.817,00 zł. Powód powinien ponieść 13 % tych kosztów a więc kwotę 2.186,210 zł. Ponieważ poniósł on wyższe koszty Sąd zasądził na jego rzecz od pozwanego kwotę 9.230,79 zł tytułem częściowego zwrotu poniesionych przez niego kosztów procesu.

W sprawie pozostała nie pokryta część opłaty od pozwu w kwocie 2.450,00 zł i koszty opinii biegłych w kwocie 4.459,03 zł. Łącznie koszty te wyniosły 6.909,03 zł.

Co do nie pokrytych kosztów procesu to Sąd na podstawie 113 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2019, poz. 785 ze zm.) zasądził od powoda na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Sieradzu przypadającą na niego część opłaty od pozwu w kwocie 318,50 zł, która stanowi 13 % należnej opłaty od rozszerzonego powództwa oraz 13 % pozostałych niepokrytych kosztów w kwocie 579,67 zł czyli łącznie kwotę 898,17 zł i kwotę tą nakazał ściągnąć z zasądzonego od pozwanego na jego rzecz roszczenia a na podstawie art. 113 ust. 1 powołanej ustawy zasądził od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Sieradzu kwotę 3.879,36 zł, która stanowi 87 % nie pokrytych wydatków i odpowiada stosunkowi, w jakim pozwany przegrał sprawę.