Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I AGa 538/18

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 listopada 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący:

SSA Hanna Nowicka de Poraj

Sędziowie:

SSA Marek Boniecki (spr.)

SSO del. Izabella Dyka

Protokolant:

st. sekr. sądowy Urszula Kłosińska

po rozpoznaniu w dniu 15 listopada 2019 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z powództwa (...)sp. z o.o. w K.

przeciwko (...) sp. z o.o. w W., (...) S.A. w T.

o zapłatę

na skutek apelacji stron pozwanych

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie

z dnia 12 września 2018 r. sygn. akt IX GC 486/17

1. oddala obie apelacje;

2. zasądza od każdej ze stron pozwanych na rzecz strony powodowej kwoty po 8.100 zł (osiem tysięcy sto złotych) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

SSA Marek Boniecki SSA Hanna Nowicka de Poraj SSO del. Izabella Dyka

Sygn. akt I AGa 538/18

Uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie

z dnia 15 listopada 2019 r.

Wyrokiem z dnia 12 września 2018 r. Sąd Okręgowy w Krakowie: I. zasądził solidarnie od (...) sp. z o.o. w (...) S.A. w T. na rzecz(...) sp. z o.o. w K. kwotę 1.771.973,36 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 29 grudnia 2016 r. do dnia zapłaty, a nadto zasądził od (...) sp. z o.o. w W. na rzecz strony powodowej 155.183,09 zł odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 29 grudnia 2016 r. do dnia zapłaty, z zastrzeżeniem, że pozwani są odpowiedzialni solidarnie w powyższym zakresie z pozwanym (...) sp. z o.o. w K., w stosunku do której uprawomocnił się nakaz zapłaty z 29 marca 2017 r. (sygn. akt(...) II. oddalił w pozostałym zakresie powództwo w stosunku do (...) S.A. w T. oraz orzekł o kosztach procesu (pkt III) i nieuiszczonych kosztach sądowych (pkt IV).

Za bezsporne Sąd pierwszej instancji przyjął, że:

-1 grudnia 2015 r. strona powodowa zawarła z (...) sp. z o.o. (dalej: (...) umowę, na podstawie której zobowiązała się wykonać roboty budowlane w ramach realizacji inwestycji pod nazwą „Budynki procesowe instalacji odsiarczania spalin wraz z kominem i absorberem w Zakładzie(...)S.A.”;

- inwestorem była pozwana (...) S.A. (dalej: (...) generalnym wykonawcą - (...) sp. z o.o. (dalej: (...)podwykonawcą - (...) strona powodowa - dalszym podwykonawcą;

- prace objęte zakresem powierzonym stronie powodowej, w tym zakresem wynikającym z aneksów nr (...), zostały wykonane;

- strona powodowa wystawiła (...) szczegółowo opisane w uzasadnieniu faktury VAT.

Sąd Okręgowy ustalił ponadto stan faktyczny szczegółowo zaprezentowany w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, z którego to uzasadnienia wynika, że:

- strona powodowa zawarła z (...) aneksy nr (...) (31 marca,10 czerwca, 22 lipca, 27 września 2016 r.) do ww. umowy, w których m. in. rozszerzono zakres prac powierzonych stronie powodowej i wysokość wynagrodzenia;

- w aneksach zastrzeżono, że (...) przedstawi stronie powodowej w terminie 14 dni od daty podpisania danego aneksu zgodę (...)i (...) na zawarcie aneksów (w aneksie nr (...) przewidziano dodatkowo rygor nieważności aneksu w razie nieprzedstawienia zgody);

-(...) i (...)wyrazili zgodę na zawarcie umowy między stroną powodową a (...) oraz na zawarcie aneksów nr (...), a (...)wyraził również zgodę na zawarcie aneksu nr (...);

- w imieniu strony pozwanej zgodę na zawarcie umowy ze stroną powodową wyraził kierownik projektu T. K. (1), który był uprawniony do złożenia takiego oświadczenia;

- (...) i (...) przyjęli do wiadomości, że podwykonawcą strony powodowej miała być spółka (...)

-(...) potwierdziła w protokołach częściowych i protokole końcowym wykonanie prac przez stronę powodową objętych umową i aneksami nr (...);

- (...) popadł w opóźnienie w regulowaniu należności na rzecz strony powodowej za wykonane prace; w konsekwencji doszło do wymiany korespondencji elektronicznej między (...) i (...), w toku której przekazano (...) już nie projekt, ale umowę z aneksami (...), a następnie nr (...)

-(...)dokonał szeregu wpłat (szczegółowo opisanych w uzasadnieniu), w części na rzecz (...) w części - na podstawie porozumienia z(...)- na rzecz strony powodowej;

- w listopadzie i grudniu 2016 r. były prowadzone negocjacje w celu zawarcia porozumienia między stroną powodową a (...); w projekcie porozumienia (ostatecznie nie podpisanego) przekazanym przez stronę (...) wskazano, że (...) miał w ramach obowiązków wynikających z art. 647 ( 1) k.c. regulować należności strony powodowej względem (...) bezpośrednio na rzecz strony powodowej;

- strona powodowa uzyskała na rzecz (...) ubezpieczeniową gwarancję należytego wykonania prac i właściwego usunięcia wad i usterek.

W ustalonym przez siebie stanie faktycznym, po dokonaniu analizy zebranego w sprawie materiału dowodowego, Sąd Okręgowy stwierdził, że:

- z uwagi na datę zawarcia umowy zastosowanie sprawie miał art. 647 1 k.c. sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z 7 kwietnia 2017 r.;

- pozwani inwestor i wykonawca wyrazili zgodę na zawarcie umowy między stroną powodową a (...);

- T. K. (1) był uprawniony do wyrażenia zgody w imieniu spółki na zawarcie umowy;

- pozwani(...) i (...) ponosili solidarną odpowiedzialność z (...) za zapłatę wynagrodzenia wynikającego z umowy z 1 grudnia 2015 r.;

- pozwanym (...) i (...) nie przedstawiono projektów aneksów nr (...) do akceptacji w trybie art. 647 ( 1) §2 k.c.;

- pozwani wyrazili w sposób dorozumiany zgodę na zawarcie aneksów nr (...), a (...) wyraził również zgodę na zawarcie aneksu nr (...);

- bez znaczenia dla odpowiedzialności pozwanych były postanowienia aneksów, zgodnie z którymi strona (...) miał przedstawić stronie powodowej w terminie 14 dni od daty podpisania danego aneksu zgodę pozwanych na zawarcie aneksów oraz zastrzeżony rygor nieważności, bowiem, że strona powodowa i (...) w sposób dorozumiany zdecydowały się na związanie aneksem pomimo braku pisemnej zgody inwestora i wykonawcy;

- okoliczność, że prace na budowie były realizowane bezpośrednio przez spółkę(...) a nie przez stronę powodową, była bez znaczenia;

- (...) nie miał prawa zatrzymać części wynagrodzenia tytułem gwarancji dobrego wykonania, gdyż takiej możliwości nie przewidywała umowa między stroną powodową a (...);

- strona powodowa prawidłowo zaliczyła wpłaty dokonane na jej rzecz przez (...);

- (...) nie wykazał, czy i w jakiej wysokości kwoty wypłacone przez tego pozwanego na rzecz (...) następnie zostały przelane przez (...) na rzecz strony powodowej i czy wpłaty te nie zostały uwzględnione przez stronę powodową.

Od powyższego wyroku apelację wnieśli obaj pozwani, zaskarżając go w pkt. I, III i IV.

Apelujący (...) zarzucił naruszenie: I. art. 233 §1 k.p.c., polegające na przekroczeniu granic swobodnej oceny dowodów poprzez: 1) ustalenie przez Sąd, że pozwany (...) sp. z o.o. wyraził zgodę na zawarcie aneksów nr (...) do umowy nr (...) z dnia 1 grudnia 2015 r. pomimo, iż: (...) sp. z o.o. przed wyrażeniem zgody na umowę z dnia 1 grudnia 2015 r. (zawartą pomiędzy (...) sp. z o.o.), podkreślał, iż kwota określona ww. umową jest „kwotą maksymalną” i nie może ulec zmianie; aneksy nr (...) do umowy z dnia 1 grudnia 2015 r. zawarte odpowiednio 31.03.2016 r., 10.06.2016 r., 22.07.2016 r., 27.09.2016 r. nie zostały (...) sp. z o.o. przedstawione do akceptacji w trybie art. 647 ( 1) k.c., mimo że każdy z ww. aneksów zobowiązywał (...) sp. z o.o. do uzyskania zgody inwestora oraz (...) sp. z o.o. w terminie 14 dni od dnia podpisania aneksu, a zgody te miały stanowić załączniki do każdego z aneksów; (...) sp. z o.o. wiedzę co do istnienia ww. aneksów uzyskał odpowiednio: w zakresie aneksu nr (...) w dniu 29 lipca 2016 r., w zakresie aneksu nr (...) w dniu 27 października 2016 r., a zatem po podpisaniu tych aneksów i po zakończeniu przez powoda wykonywania prac nimi objętymi; 2) pominięciu dowodów załączonych do sprzeciwu, w tym zestawienia płatności realizowanych przez (...) sp. z o.o. oraz wydruków przelewów, z których bezsprzecznie wynika, że do dnia 19.08.2016 r. (...) sp. z o.o. dokonał płatności na łączną kwotę 4.072.500 zł netto plus cały VAT, a zatem do tego dnia płatności były wykonywane jedynie na poczet umowy nr (...) z dnia 1 grudnia 2015 r., z kolei następne płatności na łączną kwotę 558.688,98 zł netto zostały dokonane w dniu 6.10.2016 r. oraz kilkukrotnie w drugiej połowie grudnia 2016 r., jednakże podstawą do ich uregulowania nie były aneksy, a porozumienie z dnia 26.09.2016 r. zawarte pomiędzy (...) sp. z o.o. a (...) sp. z o.o. z uwagi na czasowe utracenie możliwości regulowania płatności w stosunku do podwykonawców i poddostawców przez (...) sp. z o.o., a zatem brak było podstaw do przyjęcia, iż powyższe płatności były dokonywane na poczet zawartych aneksów; II. art. 6 k.c. w zw. z art. 647 ( 1) §5 k.c. poprzez uznanie przez Sąd, że powód wykazał przesłanki niezbędne do przyjęcia solidarnej odpowiedzialności (...) sp. z o.o., w sytuacji gdy pozwanemu (...) sp. z o.o. nie zostały przedstawione do akceptacji ww. aneksy (mimo takiego wymogu zawartego w każdym z aneksów), jak również nie posiadał wiedzy o wykonywaniu przez powoda rozszerzonego zakresu prac za zwiększonym wynagrodzeniem, a wiedzę w tym zakresie uzyskał dopiero po wykonaniu prac objętych aneksami; III. art. 647 ( 1) §3 i 5 k.c. poprzez przyjęcie, iż pozwany (...) sp. z o.o. wyraził zgodę na zawarcie aneksów nr (...), a tym samym na wykonanie przez powoda zwiększonego zakresu inwestycji za zwiększonym wynagrodzeniem, w sytuacji gdy ani z ustaleń faktycznych, ani z materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie nie wynikało, aby pozwanemu (...) sp. z o.o. zostały przedstawione projekty aneksów nr (...) do akceptacji w trybie art. 647 ( 1)§2 k.c., jak również aby pozwany ten w sposób dorozumiany wyraził zgodę na wykonywanie przez powoda rozszerzonego zakresu prac oraz na podwyższenie wynagrodzenia, bowiem wiedzę w zakresie zawartych aneksów pozyskał dopiero po wykonaniu prac objętych tymi aneksami; IV. art. 60 §1 k.c. w zw. z art. 647 ( 1 )§2 k.c. poprzez: a) przyjęcie, iż (...) sp. z o.o. w sposób dorozumiany wyraził zgodę na aneksy nr (...), w sytuacji gdy w dacie ich podpisania oraz w trakcie realizacji na ich podstawie rozszerzonego zakresu pracy (...) sp. z o.o. nie posiadał wiedzy w zakresie istotnych elementów tych aneksów, tj. przedmiotu prac oraz należnego za nie wynagrodzenia, bowiem wiedzę w tym zakresie uzyskał w dniu 29 lipca 2016 r. (aneks nr (...)) oraz w dniu 27 października 2016 r. (aneks nr (...)) na podstawie korespondencji e-mailowej otrzymanej od (...) b) niewskazanie źródła, z którego pozwany (...) sp. z o.o. mógł powziąć wiedzę o treści aneksów zawieranych pomiędzy podwykonawcą a dalszym podwykonawcą w zakresie ich istotnych elementów: przedmiotu prac i należnego wynagrodzenia, w sytuacji gdy aneksy te nie zostały mu przedstawione do akceptacji, a wiedzę o ich istnieniu pozyskał po wykonaniu prac nimi objętymi; V. art. 65 §2 k.c. w zw. z §2 ust. 1 Aneksu nr (...) z dnia 22.03.2016 r., § 2 ust. 1 Aneksu nr (...) z dnia 10.06.2016 r., § 2 ust. 1 Aneksu nr (...) z dnia 22.07.2016 r., § 2 ust. 1 Aneksu nr (...) z dnia 27.09.2016 r. poprzez uznanie, że bez znaczenia dla odpowiedzialności pozwanego (...) sp. z o.o. wynikającej z art. 647 ( 1) k.c. były postanowienia aneksów, zgodnie z którymi (...) sp. z o.o. miał przedstawić stronie powodowej w terminie 14 dni od daty podpisania aneksu zgodę pozwanych (...) sp. z o.o. oraz(...)S.A., w sytuacji gdy (...) sp. z o.o. nie wystąpił do (...) sp. z o.o. o uzyskanie takiej zgody, a podpisane aneksy przekazał (...) sp. z o.o. w dniach 29 lipca 2016 r. (aneks nr (...)) oraz 27.10.2016 r. (aneks nr (...)), a zatem już po wykonaniu przez powoda prac objętych tymi aneksami.

Apelująca(...) zarzuciła naruszenie: 1) art. 233 §1 k.p.c. poprzez dokonanie oceny dowodów w sposób niewszechstronny, sprzeczny z zasadami doświadczenia życiowego i nasuwający zastrzeżenia z punktu widzenia zasad logicznego rozumowania polegające na: a) nieuzasadnionym przyjęciu, iż inspektor nadzoru inwestorskiego J. L. (1) i kierownik budowy J. W. (1) pełnili na budowie funkcję z ramienia(...) S.A. w sytuacji gdy osoby te pełniły na budowie funkcję z ramienia(...)spółka z ograniczoną odpowiedzialnością; b) sprzeczności istotnych ustaleń stanu faktycznego z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego i przyjęcie, że inspektor nadzoru inwestorskiego J. L. i kierownik budowy J. W. (1) pełnili na budowie funkcję z ramienia (...) S.A., w sytuacji gdy osoby te pełniły na budowie funkcję z ramienia (...)spółka z ograniczoną odpowiedzialnością; c) błędnym przyjęciu, iż inspektor nadzoru inwestorskiego J. L. i kierownik budowy J. W. (1), składając podpisy na protokole odbioru końcowego, potwierdzali zgodność wykonanych prac z umową oraz aneksami nr (...), w sytuacji kiedy przygotowanie i podpisanie protokołu odbioru końcowego, w ocenie osób je podpisujących miało na celu jedynie przeprowadzenie odbioru technicznego i weryfikację prawidłowości wykonanych prac, ewentualnie zgłoszenia zastrzeżeń co do ich wykonania; d) błędnej ocenie materiału dowodowego i przyjęciu, że samo podpisanie przez kierownika budowy i kierownika nadzoru inwestorskiego protokołów odbioru częściowego oraz końcowego, potwierdzających prawidłowość wykonanych prac, stanowi jednocześnie potwierdzenie, że inwestor, tj. pozwany ad.3 wyraził zgodę realizację prac, na zasadach określonych aneksami nr (...); 2) art. 232 zd. 1 k.p.c. poprzez błędne przyjęcie, że powód wywiązał się z spoczywającego na nim ciężaru udowodnienia istotnych okoliczności w sprawie, tj. wykazania, że w sprawie doszło do wyrażenia zgody przez inwestora na zawarcie aneksów nr (...), w sytuacji gdy okoliczność ta nie została wykazana, a zebrane dowody temu przeczą; 3) art. 232 zd. 1 k.p.c. przez błędne przyjęcie, że powód wykazał, aby osoby biorące udział w procesie inwestycyjnym ze strony pozwanego ad. 3 były upoważnione do składania oświadczeń woli w imieniu inwestora, tj. pozwanego ad. 3, w sytuacji kiedy osoby te nie były jego pracownikami; 4) art. 231 k.p.c. poprzez wadliwe zastosowanie domniemania faktycznego, polegające na przyjęciu, że inwestor, tj. pozwany ad. 3 zapoznał się z aneksami nr (...) zawartymi przez głównego podwykonawcę, tj. pozwanego ad.1 z powodem, tj. znał istotne postanowienia, do których zaliczyć należy nie tylko postanowienia co do przedmiotu robót czy ich harmonogramu, ale i wysokości wynagrodzenia i sposobu jego płatności, w sytuacji gdy nie ma żadnego dowodu, który do takiego wniosku mógłby doprowadzić, a sama wiedza, ze powód był dalszym podwykonawcą oraz obecność na budowie pracowników inwestora, tj. pozwanego ad. 3, udział w naradach koordynacyjnych, wpisach w dzienniku budowy czy protokołach, nie pozwalają na przyjęcie takiego domniemania faktycznego; 5) art. 60 §1 k.c. w związku z art. 647 ( 1) k.c., ich nieprawidłowe zastosowanie skutkujące przyjęciem, że w sprawie doszło do wyrażenia zgody przez inwestora, tj. pozwanego ad.3 na zawarcie aneksów nr (...) do umowy pomiędzy powodem a pozwanym ad. 1 w sposób dorozumiany, w sytuacji gdy inwestor, tj. pozwany ad.3, jak również osoba, która go reprezentowała na budowie, nie miał wiedzy o istnieniu aneksów nr (...); 6) art. 647 ( 1) k.c. poprzez jego nieprawidłowe zastosowanie i przyjęcie, że pracownicy mogą wyrazić zgodę na aneksy, podczas gdy dopiero wiedza członków zarządu jest miarodajna dla oceny wiedzy inwestora, tj. pozwanego ad.3 o podwykonawcach wykonujących pracę, za które jest on solidarnie odpowiedzialny; 7) art. 60 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i przyjęcie, że samo odbieranie wykonanych robót jest dorozumianą zgodą inwestora, tj. pozwanego ad. 3 na solidarną z wykonawcą odpowiedzialność na zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy.

Obaj pozwani wnieśli o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez oddalenie powództwa, ewentualnie uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.

W odpowiedziach na apelacje pozwany wniósł o ich oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Żadna z apelacji nie zasługuje na uwzględnienie.

Sąd Okręgowy prawidłowo, z poszanowaniem reguł wyrażonych w przepisie art. 233 §1 k.p.c. ustalił stan faktyczny sprawy, co sprawiło, że Sąd Apelacyjny przyjął go za własny.

Ocenę zaprezentowanych w obu środkach odwoławczych zarzutów uchybienia art. 233 §1 k.p.c. rozpocząć należy od podzielanego przez Sąd Apelacyjny poglądu doktryny, zgodnie z którym naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów nie może polegać na przedstawieniu przez stronę alternatywnego stanu faktycznego, a tylko na podważeniu przesłanek tej oceny z wykazaniem, że jest ona rażąco wadliwa lub oczywiście błędna. Zarzut przekroczenia swobodnej oceny dowodów, skutkującej błędnymi ustaleniami faktycznymi może być skuteczny tylko wtedy, gdy skarżący wykażą przekroczenie swobody sędziowskiej w zakresie któregoś z powyżej wymienionych kryteriów. Sąd na podstawie art. 233 §1 k.p.c. przykładowo z dwóch przeciwstawnych źródeł wiedzy o zdarzeniach faktycznych ma prawo oprzeć swoje stanowisko, wybierając to, które uzna za bardziej wiarygodne. Jeżeli w danej sprawie istnieją dwie grupy przeciwstawnych dowodów, wiadomo, że ustalenia faktyczne z konieczności muszą pozostawać w sprzeczności z jedną z nich. Wówczas sąd orzekający według swobodnej oceny dowodów ma prawo eliminacji określonych dowodów, przyjmując, że według jego oceny pozbawione są one wiarygodności. W takiej sytuacji nie narusza art. 233 §1 k.p.c. (por. K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz. Art. 1–366, Wyd. 7. Warszawa 2016). Stanowisko to jest powszechnie akceptowane także w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który w jednym z orzeczeń stwierdził, że jeżeli z określonego materiału dowodowego sąd wyprowadził wnioski logicznie poprawne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego, to taka ocena dowodów nie narusza zasady swobodnej oceny dowodów przewidzianej w art. 233 §1 k.p.c., choćby dowiedzione zostało, że z tego samego materiału dałoby się wysnuć równie logiczne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego wnioski odmienne. Tylko w przypadku wykazania, że brak jest powiązania, w świetle kryteriów wyżej wzmiankowanych, przyjętych wniosków z zebranym materiałem dowodowym, możliwe jest skuteczne podważenie oceny dowodów dokonanej przez sąd; nie jest tu wystarczająca sama polemika naprowadzająca wnioski odmienne, lecz wymagane jest wskazanie, w czym wyraża się brak logiki lub uchybienie regułom doświadczenia życiowego w przyjęciu wniosków kwestionowanych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2005 r., II PK 34/05).

Apelujący (...) naruszenia art. 233 §1 k.p.c. upatrywał w: 1) ustaleniu, że wyraził zgodę na zawarcie aneksów nr (...) do umowy nr (...) z 1 grudnia 2015 r. pomimo, że przed wyrażeniem zgody na ww. umowę, podkreślał, że wynagrodzenie określone umową jest „kwotą maksymalną” i nie może ulec zmianie; 2) ustaleniu, że aneksy nr (...) nie zostały przedstawione do akceptacji (...) w trybie art. 647 ( 1) k.c., mimo że każdy z ww. aneksów zobowiązywał (...) do uzyskania zgody inwestora oraz(...)w terminie 14 dni od dnia podpisania aneksu, a zgody te miały stanowić załączniki do każdego z aneksów; 3) ustaleniu, że (...) wiedzę co do istnienia ww. aneksów uzyskał odpowiednio: w zakresie aneksu nr (...) w dniu 29 lipca 2016 r., a w zakresie aneksu nr (...) w dniu 27 października 2016 r., a zatem po podpisaniu tych aneksów i po zakończeniu przez powoda wykonywania prac nimi objętymi; 4) pominięciu dowodów załączonych do sprzeciwu, w tym zestawienia płatności realizowanych przez (...) oraz wydruków przelewów, z których bezsprzecznie wynika, że do 19 sierpnia 2016 r. (...) dokonał płatności na łączną kwotę 4.072.500 zł netto plus cały VAT, a zatem jedynie na poczet umowy, a następne płatności na łączną kwotę 558.688,98 zł netto zostały dokonane w dniu 6.10.2016 r. oraz kilkukrotnie w drugiej połowie grudnia 2016 r., jednakże podstawą do ich uregulowania nie były aneksy, a porozumienie z 26 września 2016 r.

Ad 1) Ustalenie wyrażenia zgody przez pozwany (...) w sposób dorozumiany nie narusza art. 233 §1 k.p.c. Wskazanie w mailu z 30 grudnia 2015 r. (k. 241), że wynagrodzenie określone umową powinno zostać określone jako maksymalne, nie jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że (...) nie wyraził zgody na prace opisane w aneksach. Po pierwsze, wynagrodzenie ryczałtowe ma z natury rzeczy charakter maksymalny, co nie oznacza, że nie mogą wystąpić sytuacje, w których nie może ono ulec podwyższeniu. Po wtóre, ustalone pierwotnie wynagrodzenie związane było z zakresem umowy. Tymczasem z treści aneksów wynika, że wskazane w nich roboty wykraczały poza ten zakres. Po trzecie wreszcie, rzeczą (...) jako profesjonalisty na rynku było sprawdzenie, czy jego postulaty zostały uwzględnione. W ww. mailu brak jest zastrzeżenia, że w wypadku niezaakceptowania propozycji wprowadzenia wynagrodzenia maksymalnego, główny wykonawca nie wyrazi zgody na podwykonawstwo powoda. Analiza treści kwestionowanych przez (...) aneksów pozwala na przyjęcie, nawet bez wiadomości specjalnych, że prace wskazane w tych dokumentach nie mogły pozostać niezauważone przez generalnego wykonawcę. Niezależnie od tego nie sposób logicznie wytłumaczyć faktu uznania w sporządzonym przez siebie projekcie porozumienia swojej odpowiedzialności także za prace objęte aneksami, w sytuacji gdyby ich wykonania (...) nie akceptował. Powyższe czyni bezzasadnym również zarzut ad. 3.

Ad 2) Wobec prawidłowego ustalenia, że (...) wyraził zgodę na zawarcie aneksów w sposób dorozumiany, bez znaczenia dla rozstrzygnięcia była okoliczność nieprzedstawienia pisemnych zgód inwestora na powyższe. Mimo zastrzeżenia rygoru nieważności (co do części aneksów), prace nimi objęte były bezspornie wykonywane, a strony aneksu nie zdecydowały się na skorzystanie z postanowień dotyczących nieważności. Przeszkód ku temu nie widział także (...), proponując tekst porozumienia. Podkreślenia wymaga, że skorzystanie przez strony z umówionego rygoru nieważności zależało wyłącznie od ich woli. Nie zachodziła tu bowiem sprzeczność z ustawą przewidziana w art. 58 §1 k.c.

Ad. 4) Aktualne pozostają uwagi poczynione przy okazji zarzutów ad. 1 i 3. Dodatkowo zauważyć należy, że podstawą dokonywania świadczeń poza wynagrodzeniem głównym nie mogło być porozumienie. Przede wszystkim dokument ten nie został podpisany. Ponadto w jego treści wyraźnie powołano się na aneksy o nr. (...). Idąc tokiem rozumowania apelującego, uznać należałoby, że także zapłata faktur związanych z umową główną nie wynikała z odpowiedzialności za zobowiązania (...) lecz z tytułu porozumienia, z czym całkowicie zgodzić się nie można.

Apelująca(...)zarzut naruszenia art. 233 §1 k.p.c. wiązała z kolei z błędnym przyjęciem, że: 1) inspektor nadzoru inwestorskiegoJ. L. i kierownik budowy J. W. (1) pełnili na budowie funkcje z ramienia (...) S.A., w sytuacji gdy osoby te pełniły na budowie funkcję z ramienia(...) sp. z o.o.; 2) ww. osoby składając podpisy na protokole odbioru końcowego, potwierdziły zgodność wykonanych prac z umową oraz aneksami nr (...), w sytuacji kiedy przygotowanie i podpisanie protokołu odbioru końcowego, w ocenie osób je podpisujących miało na celu jedynie przeprowadzenie odbioru technicznego i weryfikację prawidłowości wykonanych prac, ewentualnie zgłoszenia zastrzeżeń co do ich wykonania; 3) samo podpisanie przez kierownika budowy i kierownika nadzoru inwestorskiego protokołów odbioru częściowego oraz końcowego, potwierdzających prawidłowość wykonanych prac, stanowi jednocześnie potwierdzenie, że inwestor wyraził zgodę na realizację prac, na zasadach określonych aneksami nr (...).

Ad. 1) Prawidłowe było ustalenie, żeJ. L. i J. W. (1) reprezentowali na budowie interesy inwestora. Wynika to zarówno z treści protokołów odbioru robót, jak i zeznań samegoJ. L.(protokół rozprawy z dnia 10 stycznia 2018 r. od 01:59:12). Zauważyć w tym miejscu należy, że świadek J. W. nie składał zeznań, jak utrzymuje to apelująca. Nie sposób nie dostrzec także, że pozwana (...) nie powoływała się, szczególnie w sprzeciwie na okoliczność istnienia stosunku prawnego między (...) a (...)sp. z o.o. Brak było też podstaw do uzupełniania materiału dowodowego sprawy w postępowaniu apelacyjnym poprzez dopuszczenie dowodu z umowy między tymi podmiotami, albowiem wniosek w tym zakresie złożony został z rażącym naruszeniem art. 381 k.p.c. Niezależnie od tego fakt podpisania ww. umowy nie oznacza, że J. L. nie reprezentował inwestora na budowie jako inspektor nadzoru. Jak wynika z art. 18 ust. 2 i art. 25 pkt 1 ustawy z dnia z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (t. jedn. Dz. U. z 2019 r., poz. 1186), to inwestor ustanawia inspektora nadzoru, który reprezentuje go na budowie. Z istoty tej funkcji wynika, że ma on nadzorować przebieg procesu budowlanego, a przede wszystkim kontrolować wykonawcę. Z tego punktu widzenia wysoce wątpliwą wydaje się możliwość ustanowienia inspektora nadzoru przez wykonawcę, a taką rolę na budowie pełnił (...). Nawet jednak jeżeli tak się stało, nie zwalniało to inspektora nadzoru z obowiązku reprezentowania inwestora.

Ad. 2) Nie jest sprzeczne z zasadami doświadczenia życiowego i logicznego rozumowania przyjęcie, że podpisy J. L. i J. W. na protokole odbioru końcowego, potwierdziły zgodność wykonanych prac z umową oraz aneksami nr (...). Dokumenty te wprost zostały wskazane w treści ww. dokumentu (k. 100) i każda inna interpretacja nie wytrzymuje krytyki.

Ad. 3) Zarzut błędnego przyjęcia, że samo podpisanie przez kierownika budowy i kierownika nadzoru inwestorskiego protokołów odbioru częściowego oraz końcowego, potwierdzających prawidłowość wykonanych prac, stanowi jednocześnie potwierdzenie, że inwestor wyraził zgodę na realizację prac, na zasadach określonych aneksami nr (...), jest nieuprawniony. Całkowicie przekonująca jest argumentacja Sądu Okręgowego, że skoro przedstawiciel inwestora potwierdził wykonanie prac z aneksów, musiał wiedzieć o ich istnieniu i istotnej treści. Niezgodne z zasadami doświadczenia życiowego byłoby natomiast przyjęcie, z uwagi na skalę przedsięwzięcia, że wiedzę tę przedstawiciele pozwanej (...) na budowie zachowali dla siebie, nie informując o tym inwestora. Niewątpliwie także, gdyby informacja o aneksach była dla nich nowością w dacie podpisywania protokołu końcowego, znalazłoby to odzwierciedlenie w treści tego dokumentu. Aktualne w tym miejscu pozostają uwagi poczynione przy analizie apelacji (...) co do tego, że prace wskazane w tych aneksach nie mogły pozostać niezauważone przez osoby aktywnie uczestniczące w procesie budowlanym. Do takich, obok inspektora nadzoru i kierownika budowy, zaliczyć należało T. K. (1), który pełnił funkcję kierownika projektu z ramienia (...)S.A. i który zeznał, że na budowie bywał kilka razy w tygodniu. Bez znaczenia jest przy tym, że prace faktycznie wykonywał podwykonawca powoda, skoro nie było między stronami wątpliwości co do roli spółki (...) w procesie budowlanym, a nadto, że zdaniem T. K. charakter umowy „pod klucz” wykluczał możliwość istnienia robót dodatkowych. Pomijając nawet, że świadek nie mógł być uznany za źródło wiadomości specjalnych czy interpretacji prawnych, zauważyć wypada, że w protokole odbioru końcowego wyraźnie powołano się na aneksy do umowy głównej, co byłoby zbędne w przypadku uznania za wystarczający zakresu przewidzianego umową główną.

Nieskuteczne okazały się także pozostałe zarzuty natury prawnoprocesowej podniesione w apelacji(...)

Nietrafnie zarzuca ww. pozwana błędne przyjęcie, iż powód udowodnił, że doszło do wyrażenia zgody przez inwestora na zawarcie aneksów nr (...) oraz, że osoby biorące udział w procesie inwestycyjnym ze strony(...) były upoważnione do składania oświadczeń woli w imieniu inwestora. Pamiętać należy, że Sąd Okręgowy przyjął, że w rozpoznawanej sprawie miała miejsce dorozumiana zgoda na rozszerzenie prac podwykonawczych powoda. Kwestia ta winna zostać poddana ocenie poprzez pryzmat przepisów prawa materialnego, o czym niżej.

Zaskarżony wyrok nie narusza także prawa materialnego, w szczególności przepisów wskazanych w obu apelacjach.

Odnośnie do apelacji (...) wskazać należy, że zarzuty obrazy art. 647 1 §3 i 5 k.c. oraz art. 60 §1 k.c. w zw. z art. 647 1 §2 k.c. są nietrafione. Przede wszystkim Sąd Okręgowy nie przyjął, że aneksy nr (...) zostały przedstawione któremukolwiek z pozwanych. Prawidłowa jest natomiast konstatacja, że (...) wyraził dorozumianą zgodę na wykonywanie rozszerzonego zakresu prac wskazanego w ww. aneksach. Zgodnie z podzielanym przez Sąd Apelacyjnym poglądem orzecznictwa, zgoda inwestora (wykonawcy) na zawarcie przez wykonawcę (podwykonawcę) umowy z podwykonawcą (dalszym podwykonawcą) może być wyrażona w dwojaki sposób: bierny, objawiający się brakiem zgłoszenia przez inwestora na piśmie sprzeciwu lub zastrzeżeń w terminie 14 dni od przedstawienia mu przez wykonawcę umowy z podwykonawcą lub jej projektu, wraz z częścią dokumentacji dotyczącą wykonania robót określonych w umowie lub projekcie, albo czynny, polegający na wyraźnym lub dorozumianym oświadczeniu woli (art. 60 k.c.). Zgoda czynna może przybrać różną formę; inwestor może wyrazić ją w sposób wyraźny pisemnie lub ustnie albo przez inne zachowanie, które w sposób dostateczny ujawnia jego wolę. Może nastąpić to poprzez czynności faktyczne, w sposób dorozumiany, np. przez tolerowanie obecności podwykonawcy na placu budowy, dokonywanie wpisów w jego dzienniku budowy, odbieranie wykonanych przez niego robót oraz dokonywanie innych podobnych czynności. Zgoda, o której mowa, jest jednak oświadczeniem woli o charakterze zindywidualizowanym, dotyczyć ma bowiem zawarcia przez wykonawcę z podwykonawcą konkretnej umowy, o określonej treści. W chwili wyrażenia zgody na zawarcie umowy inwestor powinien więc posiadać wiedzę o jej istotnych postanowieniach, decydujących o zakresie jego solidarnej odpowiedzialności z wykonawcą za zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy albo powinien co najmniej mieć zapewnioną możliwość zapoznania się z tymi postanowieniami. Nie jest jednak w tym celu konieczne przedstawienie inwestorowi umowy z podwykonawcą lub jej projektu wraz z częścią dokumentacji, inwestor nie musi bowiem znać treści całej umowy lub jej projektu. Jego znajomość istotnych postanowień umowy podwykonawczej decydujących o zakresie jego odpowiedzialności nie musi też pochodzić od wykonawcy lub podwykonawcy, może mieć dowolne źródło i nie musi być ukierunkowana na zawarcie umowy podwykonawczej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2016 r., I CSK 645/15). Ponownie w tym miejscu przypomnieć trzeba, że to (...) był autorem projektu porozumienia, w którym nie kwestionował swojej odpowiedzialności za wynagrodzenie za prace objęte aneksami. Niewątpliwie tak poważny przedsiębiorca rozumie zasady odpowiedzialności na podst. art. 647 1 k.c., tym bardziej, że wprost na ten przepis się powołał. W zestawieniu z faktem, że (...) powziął wiedzę o aneksach w trakcie wykonywania robót rozszerzonego zakresu i temu się nie sprzeciwił, uznać należy, że w sposób wyraźny zaakceptował zarówno sam zakres, jak i wynagrodzenie. Podzielić należy prezentowany w orzecznictwie pogląd, zgodnie z którym zgoda inwestora czy generalnego wykonawcy na wykonanie robót przez podwykonawcę może zostać złożona następczo (art. 63 §1 k.c.) ze skutkiem wstecz (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 2008 r., V CSK 492/07).

Odnośnie do braku przedstawienia aneksów do akceptacji inwestorowi, zgodnie z zawartymi w nich zapisami, aktualne pozostają uwagi w tej kwestii poczynione wyżej przy badaniu zarzutów procesowych. Dodatkowo wskazać należy, że nie doszło także do naruszenia art. 65 §2 k.c., albowiem rozumienie relewantnych postanowień aneksów nie było sporne.

Równie niezasadne okazały się zarzuty naruszenia prawa materialnego zawarte w apelacji(...)

Jak wskazano wyżej, Sąd Apelacyjny w pełni podziela argumentację Sądu pierwszej instancji, zgodnie z którą skoro przedstawiciel inwestora potwierdził wykonanie prac z aneksów, musiał wiedzieć o ich istnieniu i istotnej treści. Prace wskazane w tych aneksach nie mogły pozostać niezauważone przez osoby aktywnie uczestniczące w procesie budowlanym. Nic nie stało przy tym na przeszkodzie, aby inwestor zażądał od podwykonawcy wskazania podstawy wykonywania prac o rozszerzonym w stosunku do określonego umową główną zakresie. Jak słusznie wskazuje strona powodowa, prace dodatkowe wskazywane już były w częściowych protokołach odbioru, a w zasadzie w załącznikach do tychże. Akceptowanie przez przedstawicieli inwestora obecności podwykonawcy na budowie, odbieranie wykonanych przez niego prac, a nadto realna możliwość zażądania dokumentów, na podstawie których wykonywane są prace poza zakresem umowy głównej, jak wynika z wcześniej przywołanego poglądu orzecznictwa, traktować należy jako dorozumiane wyrażenie zgody na zawarcie umowy podwykonawczej, a w rozpoznawanym przypadku – aneksów do tejże.

Za nieskuteczny uznać należało również zarzut zasadzający się na twierdzeniu, że o zawarciu aneksów nie mogli wiedzieć członkowie zarządu (...). Przypomnieć w tym miejscu trzeba, że dla przyjęcia dorozumianej zgody inwestora istotna jest sama możliwość zapoznania się z umową podwykonawczą. Pojęcie dorozumianych oświadczeń woli należy odnosić do zachowań ujawniających wolę danej osoby, a nie do stanu jej świadomości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2016 r., I CSK 645/15). Istotne są przy tym okoliczności konkretnego przypadku. W badanej sprawie inwestorem był jeden z największych podmiotów w Polsce. W takiej sytuacji oczywistym wydaje się, że wszelkich procesów inwestycyjnych dokonywać on będzie za pomocą wyspecjalizowanych służb, a nie poprzez zarząd spółki, inaczej niż ma to miejsce w wypadku podmiotów mniejszych. Trudno zatem oczekiwać, że osoby bezpośrednio umocowane do działania w imieniu (...)będą się angażować w proces budowlany, skoro ich interesy miały zabezpieczać takie osoby jak kierownik projektu czy inspektor nadzoru. Konstatacja ta nie jest jednak jednoznaczna z tym, że informacje istotne dla procesu inwestycyjnego, szczególnie o takiej skali, powinny pozostać wyłącznie na poziomie służb pozwanej. Prawidłowo funkcjonujący na rynku przedsiębiorca winien czuwać nad tym, czy umowa realizowana jest prawidłowo i w tym celu kontaktować się z osobami, które w jego imieniu sprawują nadzór nad inwestycją. Zakładając zatem nawet, wbrew temu co wskazywano wyżej, że przedstawiciele pozwanej (...) nie przekazali informacji o zwiększonym zakresie prac osobom umocowanym do działania w imieniu, to osoby te miały realną możliwość powzięcia takiej informacji przy zachowaniu zwykłej staranności.

W świetle powyższych okoliczności uznać należało, że w rozpoznawanej sprawie nie doszło do naruszenia art. 647 1 k.c. (w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania umowy i aneksów) ani art. 60 k.c.

Za prawidłowe uznał także Sąd odwoławczy wywody Sądu Okręgowego odnośnie do zaliczenia wpłat dokonanych na rzecz powoda.

Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelacje jako bezzasadne.

Za podstawę rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego, które po stronie powodowej ograniczyły się do wynagrodzenia radcy prawnego przyjęto art. 98 §1 k.p.c. w zw. z art. 391 §1 k.p.c. oraz §2 pkt 7 w zw. z §10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1804 ze zm.).

SSA Marek Boniecki SSA Hanna Nowicka de Poraj SSO Izabella Dyka