Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 17 grudnia 2013 roku

Sąd Apelacyjny w Lublinie, I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 17 grudnia 2013 roku w Lublinie na rozprawie

sprawy z powództwa S. M.

przeciwko J. M., T. M.

o zachowek

na skutek apelacji pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego w Zamościu z dnia
29 maja 2013 roku, sygnatura akt I C 977/11

oddala apelację.

I ACa 619/13

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 10 października 2011 roku powód S. M. wniósł o zasądzenie tytułem zachowku po matce H. M. od J. M. i T. M. solidarnie kwoty 327.500 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu oraz zasądzenie od pozwanych na rzecz powoda kosztów procesu według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 29 maja 2013 roku Sąd Okręgowy w Zamościu:

I. zasądził solidarnie od pozwanych J. M. i T. M. na rzecz powoda S. M. kwotę 273.743,97 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 08 grudnia 2011 roku;

II. w pozostałej części powództwo oddalił;

III. zasądził solidarnie od pozwanych J. M. i T. M. na rzecz powoda S. M. kwotę 1.200 zł tytułem zwrotu kosztów procesu;

IV. nakazał ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa (kasa Sądu Okręgowego w Zamościu) od pozwanych J. M. i T. M. kwotę 1.960 zł, a od powoda S. M. kwotę 481,41 zł tytułem wydatku przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego rzeczoznawcy.

Sąd Okręgowy ustalił, że powód S. M. jest synem H. M. i S. M.. H. M. zmarła w dniu 19 maja 2008r. i spadek po niej na podstawie testamentu odziedziczyli po ½ części synowie J. M. i T. M.. S. M. zmarł w dniu 9 kwietnia 2002r. i spadek po nim na podstawie ustawy nabyli w ¼ części żona H. M. i synowie S. M., J. M. i T. M.. Testament H. M. został otwarty i ogłoszony w dniu 4 listopada 2008r.

Sąd Okręgowy odwołując się do art. 1007 k.c. oraz art. 8 ustawy z dnia 18 marca 2011r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw uznał za nieuzasadniony podniesiony przez pozwanych zarzut przedawnienia.

W dalszym ciągu Sąd Okręgowy wskazał, że w skład spadku po H. M. wchodzą nieruchomości będące jej majątkiem osobistym jak również udział w nieruchomościach stanowiących majątek wspólny spadkodawczyni i jej męża S. M.. W skład spadku po H. M. wchodzą między innymi udział w 1/3 części we współwłasności nieruchomości położonych w B. oznaczonych numerami działek (...) o łącznej powierzchni 1 ha 7310 m ^{( 2)}. Dla powyższych działek Sąd Rejonowy wB. prowadzi księgę wieczystą Kw Nr (...), w której H. M. ujawniona jest jako współwłaścicielka do udziału 1/3 części, przy czym działka nr (...) o pow. 0,1396 ha na podstawie decyzji nr(...)stanowi obecnie własność Miasta B.. Udział w wysokości 1/3 części przysługujący spadkodawczyni H. M. w działce nr (...) został wywłaszczony na rzecz Miasta B.. Natomiast majątkiem dorobkowym spadkodawczyni H. M. i jej męża S. M. były nieruchomości położone w B. oznaczone nr(...)o pow. 15110 m ^{( 2)}, i nr (...)o pow. 3382 m ^{( 2)}. Dla powyższych nieruchomości prowadzona jest księga wieczysta Kw nr (...). W dziale I tej księgi widnieją nieaktualne numery działek nr (...) odpowiadające działkom nr (...). W dziale II powyższej księgi wieczystej ujawniony jest S. M. syn M.. Zarówno działka nr (...) jak i działka nr (...) zostały nabyte przez S. M. w tym samym czasie, na podstawie tego samego tytułu prawnego, w dacie nabycia powyższych nieruchomości przez S. M., pozostawał on w związku małżeńskim z H. M. i łączyła ich wspólność ustawowa majątkowa.

W świetle powyższych okoliczności Sąd uznał, że w skład spadku po H. M. wszedł udział w wysokości 5/8 we współwłasności nieruchomości oznaczonych numerami (...) (1/2 z tytułu wspólności majątkowej i 1/8 z tytułu spadkobrania po S. M.).

W oparciu o opinie biegłych Sąd Okręgowy ustalił, że łączna wartość nieruchomości (udziały w 1/3 części) wyżej wymienionych, stanowiących majątek osobisty (odrębny) spadkodawczyni H. M. wynosi 82 262 zł. Łączna wartość nieruchomości stanowiących majątek wspólny spadkodawczyni i jej męża wynosi 1.506.323 zł (działka nr (...) – 1.156.323 zł, działka nr (...) – 350.000 zł). Wartość udziału w wysokości 5/8 części przysługujące H. M. wynosi 941.451,87 zł. Łączna wartość spadku po H. M. obejmującego wyżej wskazane nieruchomości wynosi 1.023.713,87 zł (82.262 zł + 941.451,87 zł).

Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, iż w skład spadku po H. M. wchodziły inne jeszcze nieruchomości i prawa. H. M. była współwłaścicielką do udziału 1/6 części w nieruchomościach położonych w B. oznaczonych numerami (...), współwłaścicielką do udziału 3/12 części w nieruchomości oznaczonej nr(...) położonej w B., przysługiwał jej udział w wysokości 1/3 części w prawie wieczystego użytkowania nieruchomości oznaczonej nr (...)położonej w B., ale na wyraźne żądanie powoda wartość powyższych nieruchomości i prawa użytkowania wieczystego Sąd nie uwzględnił przy obliczaniu zachowku.

Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 993 k.c. przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Spadkodawczyni H. M. dokonała darowizn na rzecz swoich synów tj. powoda i pozwanych. Na podstawie umowy darowizny z dnia 22 grudnia 1999r. H. M. darowała pozwanym na współwłasność w częściach równych nieruchomości oznaczone numerami(...) o powierzchni 2.066 m ^{( 2)} położone w B. stanowiące jej majątek osobisty (odrębny). Na mocy tej samej umowy spadkodawczyni i jej mąż S. M. darowali pozwanym na współwłasność w częściach równych nieruchomości stanowiące ich wspólny majątek tj. działkę położoną w K. oznaczoną numerem (...) o pow. 1 ha 26 arów, działki położone w B. oznaczone numerami (...)o łącznej powierzchni 2 ha 51 arów. Co do wartości nieruchomości oznaczonych nr (...) strony zgodnie ustaliły wartość tych nieruchomości na kwotę 130.000 zł. Wartość pozostałych działek Sąd ustalił w oparciu o dowody z opinii biegłych według zgodnego wyboru stron: wartość działki nr (...) wynosi 908.000 zł, wartość działki nr (...) wynosi 65.000 zł, wartość działki nr (...) Sąd ustalił na kwotę 330.000 zł, a wartość działki nr (...) na kwotę 19.500 zł. Łączna wartość działek oznaczonych numerami (...) wynosi kwotę 1.322.500 zł.

Z uwagi na fakt, iż nieruchomości powyższe pochodziły z majątku wspólnego H. i S. małż. M., do obliczenia zachowku należało uwzględnić jedną drugą wartości darowizny czyli kwotę 661.250 zł. Powyższa kwota tj. 661.250 zł i wartość darowizny w postaci nieruchomości nr(...) tj. kwota 130.000 zł składa się na łączną wartość darowizny uczynionej przez spadkodawczynię na rzecz pozwanych wynoszącą kwotę 791.250 zł.

Pozwani wnosili o uwzględnienie w ustaleniu zachowku darowizn uczynionych przez spadkodawczynię i jej męża S. M. na rzecz powoda w postaci 10.000 dolarów USA, 1.700 dolarów USA, 2.500 dolarów USA i 40.000 zł. W piśmie procesowym z dnia 5 listopada 2012r. pozwani poza wyżej wskazanymi darowiznami, podnieśli iż powód otrzymał jeszcze 1.800 dolarów USA.

Okolicznością bezsporną pozostawała darowizna 10.000 dolarów USA uczyniona w 1996r. przez H. i S. M. na rzecz powoda S. M.. Strony zgodnie wskazały, iż aktualna wartość darowizny dokonanej w 1996r. w postaci 10.000 dolarów USA wynosi 69.000 zł, wobec czego wartość darowizny uczynionej przez H. M. na rzecz powoda wynosi połowę kwoty 69.000 zł tj. kwotę 34.500 zł.

Powód S. M. nie kwestionował również otrzymania od rodziców w 1996r. kwoty 1700 dolarów USA. Powód darowiznę tę otrzymał jako prezent ślubny. Cała kwota została przeznaczona przez powoda na urządzenie ślubu i wesela. Tak więc należy przyjąć, iż spadkodawczyni darowała powodowi w prezencie ślubnym kwotę 850 dolarów USA. W ocenie Sądu Okręgowego powyższa darowizna nie podlega zaliczeniu przy obliczaniu zachowku z uwagi na jako drobna darowizna zwyczajowo w danych stosunkach przyjęta spełniająca kryteria określone w art. 994 § 2 kc.

Pozwani natomiast nie udowodnili, iż powód otrzymał od rodziców darowizny w postaci 2500 dolarów USA, 1800 dolarów USA i 40.000 zł. Pozwani nie przedstawili żadnego dowodu, aby takie darowizny zostały na rzecz powoda uczynione.

Łączna wartość substratu zachowku wynosi 1.849.463,87 zł (1.023.713,87 zł - wartość spadku po H. M., 791.250 zł – wartość darowizn na rzecz pozwanych, 34.500 zł – wartość darowizny na rzecz powoda). Ostatecznie uwzględniając treść art. 931 § 1 k.c. i art. 991 § 1 k.c. Sąd Okręgowy uznał, że powodowi należy się 1/6 wartości substratu zachowku tj. kwota 308.243,97 zł (1.849.463,87 zł x 1/6), a po zaliczeniu zgodnie z treścią art. 996 k.c. na zachowek darowizny uczynionej przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku (kwoty 34.500 zł) Sąd uznał, że powództwo zasługuje na uwzględnienie w kwocie 273.743,97 zł. Powyższą kwotę Sąd Okręgowy zasądził solidarnie od pozwanych na mocy art. 1034 § 1 kc.

Sąd Okręgowy wskazał, że na uwzględnienie zasługuje również żądanie w zakresie odsetek od świadczenia głównego od daty doręczenia pozwanym odpisu pozwu, a nie od daty wniesienia powództwa jak żądał powód z uwagi na treść art. 455 k.c.

W pozostałej części żądanie powództwa w zakresie zachowku jak i odsetek podlegało oddaleniu.

Sąd pierwszej instancji uznał za nieuzasadnione stanowisko pozwanych co do sprzeczności żądania powoda z zasadami współżycia społecznego i żądanie obniżenia należnego powodowi zachowku o co najmniej ¾ jego wysokości.

W tym zakresie Sąd wskazał, że pozbawieniu prawa do zachowku z powodu sprzeczności z zasadami współżycia społecznego służą instytucja wydziedziczenia (art. 1008 kc) i uznania uprawnionego za niegodnego dziedziczenia (zachowku) – art. 928 kc. Jednocześnie powołując się na poglądy orzecznictwa i doktryny za dopuszczalne uznał Sąd aby realizację prawa do zachowku in concreto uznać za sprzeczną z art. 5 kc. Jednakże zaznaczył, że okoliczności, które mogą powodować, że żądanie zapłaty zachowku stanowi nadużycie prawa, muszą dotyczyć relacji uprawniony do zachowku – spadkobierca. Okoliczności występujące na linii uprawniony do zachowku – zmarły spadkodawca mogą mieć znaczenie tylko dodatkowe, potęgujące stan sprzeczności z kryterium nadużycia prawa. Ponadto z uwagi na to, że zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu i pozbawić tego udziału na podstawie art. 5 kc można tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych (wyrok SN z dnia 25.01.2001r., IV CKN 250/00, Lex nr 490432).

Sąd Okręgowy stwierdził, że pozwani nie wykazali szczególnych okoliczności uzasadniających zmniejszenie należnego powodowi zachowku. Pozwani nie wykazali przejawów takiego zachowania powoda względem nich, które mogłyby zostać negatywnie ocenione jako rażąco naganne w świetle art. 5 kc. Również pozwani nie wykazali, iż ze względu na ich sytuację osobistą i majątkową, żądanie zapłaty pełnej należności z tytułu zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Pozwani są współwłaścicielami nieruchomości wchodzących w skład spadku po H. M. o wartości 1.023.713,87 zł. Co więcej powyższa kwota nie wyczerpuje całości spadku po H. M.. W świetle powyższego podnoszona okoliczność, iż pozwany T. M. otrzymuje świadczenie rentowe w wysokości 589,47 zł nie może uzasadniać obniżenia należnego powodowi zachowku. Pozwani są również spadkobiercami ustawowymi po zmarłym S. M., a więc ich stan majątkowy w żadnym razie nie może uzasadniać obniżenia zachowku. Pozwani dysponują majątkiem o znacznej wartości pozwalającym im na realizację roszczenia o zachowek przysługującego powodowi.

Na uwzględnienie nie zasługiwały według Sądu również okoliczności mające charakter jedynie uzupełniający, przy ocenie zasadności roszczenia w świetle art. 5 k.c., tj. istniejące na płaszczyźnie powoda ze spadkodawczynią.

Za niewystarczające do zastosowania art. 5 k.c. w rozpoznawanej sprawie Sąd uznał okoliczności wynikające z zeznań świadka C. M..

Jako podstawę rozstrzygnięć o kosztach Sąd Okręgowy wskazał art. 100 k.p.c. i art. 83 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Apelację od powyższego wyroku wnieśli pozwani J. M. i T. M., którzy zaskarżyli wyrok w części, tj. w pkt. I ponad kwotę 64.240,00 zł i w pkt III.

Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucili:

I. błąd prawa materialnego polegający na naruszeniu przepisu art. 5 k.c., w związku z art. 87 krio, poprzez jego niezastosowanie w niniejszej sprawie, a w świetle którego roszczenie powoda nie zasługuje na ochronę w całości lub w części wobec jego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego skoro powód S. M. nie interesował się spadkodawczynią H. M. za jej życia w sposób adekwatny do więzów rodzinnych i nie utrzymywał z nią kontaktu, a nadto przez wzgląd na sytuację finansową pozwanego T. M., który utrzymuje się z niskiego świadczenia rentowego,

II. błąd prawa materialnego polegający na naruszeniu przepisu art. 996 k.c., poprzez jego niezastosowanie przy ustalaniu zachowku przysługującego S. M., a mianowicie niezaliczenie przez Sąd do spadku przy ustaleniu zachowku darowizn poczynionych przez spadkodawczynię na rzecz powoda w postaci znacznych sum pieniężnych tj. 10.000 USD, 2.500 USD i 40.000 zł,

III. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, polegający na błędnym przyjęciu przez Sąd, iż działka o nr (...) weszła w skład spadku, podczas gdy pozwani J. M. oraz T. M. nigdy nie stali się właścicielami tej nieruchomości, a w związku z tym nie powinna być ona brana pod uwagę przy ustalaniu wartości spadku od której naliczono zachowek,

IV. naruszenie przepisu art. 455 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, a przez to błędne ustalenie terminu naliczania odsetek ustawowych w wyroku od dnia doręczenia pozwanym pozwu, podczas gdy terminem naliczania odsetek w niniejszej sprawie powinna być data wyrokowania, skoro obowiązek zapłaty zachowku i jego wysokość ustalone zostały w wyroku a więc dopiero w tej dacie powstał dług po stronie pozwanych i zgodnie z treścią art. 481 k.c. od tej daty pozwani popadli w zwłokę;

-co miało ten wpływ na treść orzeczenia, że Sąd zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę 273.743,97 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8 grudnia 2011 r. i obciążył ich kosztami procesu.

Skarżący wnieśli o:

1. zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zasądzenie solidarnie od pozwanych J. M. i T. M. kwoty 64.240 zł z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia wyrokowania, na rzecz powoda S. M.,

2. oddalenie powództwa w pozostałym zakresie,

3. wzajemne zniesienie kosztów procesu między stronami,

ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd pierwszej instancji.

Na rozprawie odwoławczej pozwany J. M. popierał apelację, zaś powód S. M. wniósł o jej oddalenie.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja jako bezzasadna podlega oddaleniu.

Sąd Apelacyjny podziela ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy, jak też ocenę prawną tych ustaleń.

W apelacji strona pozwana zakwestionowała przyjęcie przez Sąd Okręgowy, że działka nr (...) (w B.) weszła do spadku po H. M.. Jednakże zarzut ten jest nieuzasadniony.

Jak wynika z odpisu księgi wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w B.(obecnie (...)) nieruchomość obejmująca działkę obecnie o numerze (...) zastała nabyta przez S. M. – ojca stron na podstawie decyzji Naczelnika Miasta B. z 15 marca 1980 roku oraz decyzji Wojewody (...) z 8 lipca 1980 roku wydanych na podstawie dekretu z 18 kwietnia 1955 roku o uwłaszczeniu i o uregulowaniu innych spraw, związanych z reformą rolną i osadnictwem rolnym (odpis KW k.340, uzasadnienie postanowienia Sądu Rejonowego w (...) z dnia 8 kwietnia 2013 roku w sprawie (...) k.367). Decyzje wydane w trybie tego dekretu orzekające o nabyciu własności nieruchomości miały charakter konstytutywny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia z dnia 9 lipca 2003 r., IV CKN 328/01, LEX nr 602296), co oznacza, że S. M. nabył własność tych nieruchomości w 1980 roku – w trakcie małżeństwa z matką stron H. M. (trwającego od 1949 roku). To z kolei skutkowało, że nieruchomości te weszły do ich majątku wspólnego (art. 31§ 1 i art. 32 § 1 k.r.o. w ówczesnym brzmieniu) i były objęte wspólnością majątkową małżonków.

W konsekwencji prawidłowo uznał Sąd Okręgowy, że w skład spadku po H. M. wchodził udział 5/8 także w działce nr (...) (1/2 jej cześć w majątku wspólnym + odziedziczona ¼ z 1/2 części małżonka), który to udział oddziedziczyli pozwani i jego wartość winna być uwzględniona przy ustalaniu substratu zachowku.

Kolejny zarzut, który dotyczy częściowo kwestii ustaleń faktycznych, choć został sformułowany jako błąd prawa materialnego – art. 996 k.c., to zarzut zawarty w punkcie II. apelacji niezaliczenia przy ustalaniu zachowku darowizn poczynionych prze spadkodawczynię na rzecz powoda w postaci znacznych sum, tj. 10000 USD, 25000 USD i 40000 zł.

Jeżeli chodzi o darowiznę 10000 dolarów amerykańskich to Sąd pierwszej instancji ustalił, że taka darowizna miała miejsce (ze strony obojga rodziców) i wbrew wywodom apelacji dokonał uwzględnienia tej darowizny i doliczenia jej do spadku (art. 993 k.c.) oraz zaliczenia na należny powodowi zachowek w kwocie 34500 zł (art. 996 k.c.).

Natomiast co do pozostałych wskazywanych w apelacji darowizn, to Sąd Okręgowy uznał, że pozwani nie udowodnili, żeby takie darowizny miały miejsce i to stanowisko jest słuszne. Jeśli chodzi o kwotę 2500 dolarów, to obie strony zgodnie wskazały, że była to pożyczka udzielona powodowi przez pozwanego T. M. (wyjaśnienia powoda k. 343, zeznania pozwanego J. M. k.377), zaś co do kwoty 40000 zł to czynność obejmująca taką kwotę nie została w ogóle wykazana. W apelacji nie wskazano dowodów, z których miałoby wynikać dokonanie przez matkę takich darowizn, w szczególności w żaden sposób nie można się zgodzić żeby powód przyznał takie darowizny na posiedzeniu w dniu 22 kwietnia w sprawie(...)Sądu Rejonowego w (...). Jak wynika z protokołu z tej rozprawy (k.218v-219) S. M. przyznał, ze pożyczył od brata T. 2500 USD w 1994 roku, zaś kwota 40000 zł, a tym bardziej darowizna takiej kwoty w ogóle nie pojawia się w jego wypowiedzi.

Dlatego też Sąd Okręgowy prawidłowo zastosował art. 996 k.c. zaliczając na poczet zachowku powoda jedynie wartość darowizny 10000 USD (w połowie), a nie uwzględniając darowizn 2500 USD czy 40000 zł, skoro brak było podstaw do przyjęcia, żeby takie darowizny miały miejsce.

Nie jest także uzasadniony zarzut naruszenia art. 5 k.c., gdyż Sąd Okręgowy trafnie uznał, że nie zachodziły w niniejszym przypadku przesłanki do zastosowania konstrukcji nadużycia prawa z uwagi na zasady współżycia społecznego.

Należy zaznaczyć, że sama instytucja zachowku w znacznej mierze opiera się na zasadach współżycia społecznego i wynikającym z nich założeniu, że pewnym osobom tylko z uwagi na bardzo bliski stosunek rodzinny ze spadkodawcą przysługuje określona część jego majątku niezależnie od woli spadkodawcy a nawet wbrew tej woli. Dlatego też zastosowanie art. 5 k.c. nie może udaremniać wyżej wskazanego celu zachowku chroniącego interes majątkowy najbliższych członków rodziny bez konieczności spełnienia przez nich jakichkolwiek warunków.

Ponadto, jak słusznie zauważył Sąd pierwszej instancji, w przypadku zachowku, ustawodawca przewidział instytucję, która reguluje kwestię wpływu naruszenia zasad współżycia społecznego przez spadkobiercę na jego uprawnienie do zachowku, mianowicie „wydziedziczenie” czyli pozbawienie prawa do zachowku.

Zgodnie z art. 1008 k.c.: spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W niniejszym przypadku spadkodawczyni H. M. sporządzając testament u notariusza nie zdecydowała się na wydziedziczenie syna S., co sygnalizuje, że nie uważała, żeby jego zachowanie było tego rodzaju, aby zasługiwało na wydziedziczenie i nie było jej wolą pozbawienie go zachowku.

Jak wynika z powyższego unormowania do wydziedziczenia, czyli pozbawienia prawa do zachowku konieczne jest złożenie stosownego oświadczenia przez spadkodawcę w testamencie i ponadto jeszcze kwalifikowana postać naruszenia zasad współżycia, w tym obowiązków rodzinnych – uporczywe ich naruszanie.

Dlatego też pozbawienie, czy ograniczenie uprawnienia do zachowku bez złożenia przez spadkodawcę skutecznego oświadczenia o wydziedziczeniu, z odwołaniem się do naruszenia zasad współżycia w oparciu o art. 5 k.c. może mieć tym bardziej miejsce zupełnie wyjątkowo, musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia prawa, co słusznie podkreślił Sąd Okręgowy odwołując się do orzecznictwa (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 roku, IV CKN 250/00, Lex 490432). Tylko szczególnie rażące, drastyczne naruszanie tych zasad przez spadkobiercę może prowadzić do uznania że nadużywa on swojego prawa oczekując zapłaty zachowku.

W niniejszym przypadku postawa powoda nie daje podstaw do takiej kwalifikacji. Wprawdzie to, że powód przez ostatnich kilka lat życia matki (po śmierci ojca) nie odwiedzał jej, nie udzielał jej żadnego wsparcia i nie kontaktował się z nią zasługuje na negatywną ocenę. Jednakże postępowania powoda nie można w okolicznościach sprawy uznać za rażąco naganne, a tylko wówczas można by rozważać zastosowanie sankcji z art. 5 k.c. do jego roszczenia o zachowek.

Należy zaznaczyć, że w rodzinie stron zachodził taki układ stosunków, że powód mieszkał ze swoją rodziną w W., zaś w domu rodzinnym pozostali z rodzicami pozwani. Niezależnie od tego po śmierci ojca żona powoda przyjechała do B., aby zająć się teściową, jednakże po kilku miesiącach doszło do awantury pomiędzy powodem a jego braćmi, którzy nie życzyli sobie obecności brata w domu i w wyniku tego konfliktu powód z żoną zaprzestali wizyt (S. M. k. 146v, I. M. k. 210v).

Jednocześnie nie można uznać, żeby opieka ze strony powoda była w dalszym ciągu niezbędna, gdyż spadkodawczyni miała zapewnioną opiekę ze strony pozostałych synów. Brak jest danych, żeby H. M. zwracała się do powoda o dodatkową pomoc i nie było takiej sytuacji, żeby odmówił on matce pomocy. Jak już zaznaczono sam fakt, że nie kontaktował się z matką zasługuje na dezaprobatę, ale powód częściowo poniósł konsekwencje takiej sytuacji, gdyż nie otrzymał całości udziału spadkowego, a matka chcąc wynagrodzić pozostałych synów sporządziła testament właśnie wyłącznie na ich rzecz.

Z tych względów nie ma podstaw do przyjęcia, żeby postępowanie powoda wobec matki było na tyle rażąco naganne i nacechowane zła wolą, żeby uznać, iż domagając się zachowku nadużywa swojego prawa.

Także trafnie uznał Sąd Okręgowy, że sytuacja materialna pozwanych, w szczególności niska renta T. M. nie uzasadnia obniżenia zachowku w oparciu o art. 5 k.c. już z tych względów, że pozwani są właścicielami nieruchomości o znacznej wartości, które umożliwiają im zaspokojenie roszczenia powoda. Ponadto dochodząc zachowku powód i tak zrezygnował z uwzględniania całości majątku spadkowego i kwota zasądzona na jego rzecz nie obejmuje wartości wszystkich udziałów w nieruchomościach należnych do matki i dalsze obniżenie zachowku należnego powodowi nie ma uzasadnienia.

W ocenie Sądu Apelacyjnego za chybiony należy uznać zarzut naruszenia art. 455 k.c. i błędnego ustalenia terminu naliczania odsetek ustawowych od doręczenia pozwanym pozwu, nie od dnia wyrokowania.

Zgodnie z art. 481 § 1 k.p.c.: jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Natomiast dłużnik pozostaje w opóźnieniu jeśli nie spełnia świadczenia w terminie, w którym stało się ono wymagalne, czyli w którym miał już obowiązek jego spełnienia.

Nie można się zgodzić jakoby dług pozwanych powstał dopiero w dniu wyrokowania i aby dopiero z tym dniem pozostawali oni w opóźnieniu.

W przypadku zachowku termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony, ani nie wynika z właściwości zobowiązania, wobec zgodnie z art. 455 k.c. świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (które w niniejszym przypadku zostało zastąpione doręczeniem pozwu). W konsekwencji od tego momentu zobowiązany do zachowku popada w opóźnienie i winien uiszczać odsetki, przy czym warunkiem jest aby już wówczas wartość jego świadczenia była możliwa do określenia.

Poglądu powyższego nie podważa stanowisko, że ustalenie wysokości zachowku następuje według cen z daty wyrokowania, gdyż nie może to oznaczać automatycznie tożsamości czasowej wyrokowania o wysokości zachowku z wymagalnością odsetek, w szczególności w aktualnych warunkach ekonomicznych kiedy ceny mają charakter raczej stabilny.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 lutego 2013 roku, II CSK 403/12, Lex 1314389) termin, od którego zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia - warunkujący zasądzenie odsetek ustawowych - należy ustalić indywidualnie z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy. O stanie opóźnienia można mówić wówczas, gdy zobowiązany znał już wszystkie obiektywnie istniejące okoliczności pozwalające mu racjonalnie ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Może to nastąpić także w dacie poprzedzającej chwilę wyrokowania (por. też uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 17 września 2010 roku, II CSK 178/10 LEX nr 942800 ).

W ocenie Sądu Apelacyjnego zasądzenie odsetek dopiero od dnia wyrokowania o zachowku może mieć miejsce, gdy pomiędzy wezwaniem do zapłaty a wyrokowaniem nastąpiła zmiana stosunków, w szczególności co do wartości spadku, tak że zasądzona kwota odbiega od tej jaka przypadałby uprawnionemu w momencie wezwania, a zasądzenie zwiększonej kwoty rekompensuje brak wcześniejszego spełnienia świadczenia. Wówczas dopiero można powiedzieć, że zachowek był wymagalny w tej zasądzonej kwocie dopiero od daty wyrokowania.

W niniejszym przypadku wartość nieruchomości spadkowych w znacznej części była ustalana (zgodnie ze stanowiskiem stron) w oparciu o opinie biegłych, które były wydawane w innej sprawie przed wniesieniem pozwu, jak też brak jest danych aby uznać, że pomiędzy doręczeniem pozwu a wyrokowaniem nastąpiły znaczne zmiany w wartości nieruchomości wchodzących w skład spadku. Oznacza to, że już w momencie gdy powód wystąpił z pozwem, który został doręczony pozwanym w grudniu 2011 roku (k.22-23) winni oni uiścić zachowek w kwocie, w jakiej powództwo zostało uwzględnione i już od tego momentu pozostawali w opóźnieniu. Nie ma żadnych podstaw aby pozbawiać powoda odsetek od kwoty zachowku za czas trwania postępowania. Tym bardziej, że oznaczałoby, iż pozwani odnoszą korzyść z tej racji, że nie spełnili świadczenia w terminie, co nie ma uzasadnienia.

Dlatego też zarzuty apelacji pozwanych nie zasługiwały na uwzględnienie i na mocy art. 385 k.p.c. Sąd Apelacyjny ją oddalił.