Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 maja 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Lublinie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 27 maja 2020 r. w Lublinie

sprawy M. T.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w L.

o odmowę uchylenia decyzji w przedmiocie ustalenia prawa do emerytury

o prawo do emerytury

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w L.

od wyroku Sądu Okręgowego w Lublinie

z dnia 11 grudnia 2019 r. sygn. akt VIII U 1444/19

oddala apelację.

Elżbieta Czaja Małgorzata Pasek Barbara Mazurkiewicz-Nowikowska

Sygn..akt. III AUa 105/20

UZASADNIENIE

Decyzją z 17 kwietnia 2019r. ZUS Oddział w L. odmówił M. T. uchylenia decyzji z 23.10.2013r i stwierdził jej wydanie z naruszeniem prawa. W uzasadnieniu wskazał, że zgodnie z art. 146 § 1 kpa uchylenie decyzji z powodu orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją na podstawie którego została wydana decyzja nie może nastąpić, jeżeli od doręczenia decyzji upłynęło pięć lat. W takim przypadku, zgodnie z art. 151 § 2 kpa organ administracji publicznej ogranicza się do stwierdzenia wydania zaskarżonej decyzji z naruszeniem prawa. Uchylenie decyzji z 23.10.2013 nie jest możliwe z uwagi na upływ 5 lat od jej doręczenia.

Odwołanie od decyzji złożyła M. T..

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy podtrzymał stanowisko zawarte w uzasadnieniu decyzji i wniósł o oddalenie odwołania.

Wyrokiem z dnia 11 grudnia 2019 roku Sąd Okręgowy w Lublinie zmienił zaskarżoną decyzję o tyle, że dodatkowo ustalił M. T. prawo do przeliczenia emerytury przyznanej decyzją z dnia 23 października 2013 roku bez pomniejszania jej wysokości o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur przyznanych przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Swoje rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach faktycznych i ich ocenie prawnej.

M. T. urodziła się (...) Decyzją z 26.03.2008r. ZUS przyznał jej emeryturę w wieku obniżonym od (...) Wysokość emerytury została obliczona w oparciu o art. 53 ustawy emerytalnej.

Decyzją z 23.10.2013r. na skutek złożonego wniosku o emeryturę ZUS przyznał od (...) emeryturę M. T., po osiągnięciu przez nią powszechnego wieku emerytalnego. Wysokość emerytury obliczono z zastosowaniem art. 25 ust. 1 b ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), czyli podstawę emerytury pomniejszono o sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne. Wyliczona kwota emerytury wyniosła 1399,46zł. Wypłata emerytury została zawieszona, gdyż korzystniejszym świadczeniem była dotychczasowa emerytura o symbolu (...), której wysokość wynosiła 1647,00 zł.

Wyrokiem z 06.03.2019r. wydanym w sprawie sygn. akt P 20/16 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 25 ust. 1 b ustawy z dnia 17.12. 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 oraz z 2019, poz. 39) w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 r. w zakresie w jakim dotyczy urodzonych w (...) r. kobiet, które przed 01 stycznia 2013 r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 tej ustawy jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

W dniu 04.04.2019r. M. T. złożyła wniosek o wznowienie postępowania i ponowne naliczenie emerytury.

Postanowieniem ZUS, wskazując na przepisy art. 124 ustawy z 17.12.1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DZ.U. z 2018r. poz. 1270) i art. 145a§1, art. 149§1, 150§1 wznowił postępowanie w sprawie zakończonej decyzją z 23.10.2013r. z uwagi na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 06.03.2019r. Decyzją z 17.04.2019r. r. ZUS odmówił uchylenia decyzji z 23.10.2013r. i stwierdził jej wydanie z naruszeniem prawa. W uzasadnieniu wskazał, że zgodnie z art. 146 §1 kpa uchylenie decyzji z powodu orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, na podstawie którego została wydana decyzja nie może nastąpić jeżeli od doręczenia decyzji upłynęło pięć lat. W takim przypadku, zgodnie z art. 151§2 kpa organ administracji publicznej ogranicza się do stwierdzenia wydania zaskarżonej decyzji z naruszeniem prawa.

Wysokość emerytury wnioskodawczyni ustalona w oparciu o art. 26 ustawy emerytalnej, bez potrącania kwot pobranych emerytur na dzień (...) wynosiłaby 1769,24zł. a od 01.03.2019r. 1973,02zł (pismo ZUS k. 11 as)

Jak z powyższego wynika, wypłacana wnioskodawczyni emerytura o symbolu (...), której wysokość ustalono według zasad wynikających z art. 53 ustawy w dacie uzyskania emerytury w wieku powszechnym była niższa (1647,00 zł. – k. 11ae) niż wysokość emerytury ustalona w oparciu o art. 26 ustawy, gdyby nie potrącać kwot pobranych emerytur.

Sąd Okręgowy stwierdził, że wnioskodawczyni składając wniosek w kwietniu 2019 roku domagała ponownego ustalenia wysokości emerytury przy uwzględnieniu treści wyroku TK z 06.03.2019r.

ZUS wznowił postępowanie w tym zakresie a następnie odmówił uchylenia w/w decyzji, wskazując, że po upływie 5 lat od dnia doręczenia decyzji nie jest możliwe jej uchylenie. Jednocześnie stwierdził, że decyzja została wydana z naruszeniem prawa.

W konsekwencji wnioskodawczyni nadal jest wypłacana emerytura w wysokości ustalonej według art. 53 ustawy emerytalnej. Wnioskodawczynię pozbawiono możliwości wypłaty emerytury ustalonej w sposób prawidłowy według zasad wynikających z art. 26 ustawy emerytalnej z uwzględnieniem skutków wynikających z orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 06.03.2019r.

W tej sytuacji Sąd Okręgowy stwierdził, że po pierwsze należy ocenić czy ZUS odmawiając uchylenia decyzji z 21.10.2013r. wypowiedział się w przedmiocie wniosku ubezpieczonej o przeliczenie emerytury przy uwzględnieniu wyroku TK czy też należy wniosek ten ponownie przekazać organowi do rozpoznania celem merytorycznego rozstrzygnięcia. Ma to istotne znaczenie, gdyż w myśl ustalonej judykatury - zakres i przedmiot rozpoznania sądowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyznacza przedmiot decyzji organu rentowego i żądanie zgłoszone w odwołaniu wniesionym do Sądu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2018 r., w sprawie I UK 529/16). W postępowaniu, wywołanym odwołaniem do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych sąd nie rozstrzyga o zasadności pierwotnie zgłoszonego w organie rentowym wniosku, lecz o prawidłowości zaskarżonej decyzji. Sąd nie działa w zastępstwie organu rentowego, w związku z czym nie ustala prawa do świadczeń, i choć samodzielnie oraz we własnym zakresie rozstrzyga wszelkie kwestie związane z prawem lub wysokością świadczenia objętego decyzją, to jego rozstrzygnięcie odnosi się do zaskarżonej decyzji (art. 477 § 2, art. 477 ¹⁴ § 2 i art. 477 ^14a k.p.c.

Zdaniem Sądu zaskarżoną decyzją ZUS odmawiając uchylenia decyzji z 2013 roku i stwierdzając, że została ona wydana z naruszeniem prawa w ten sposób odmówił ponownego przeliczenia świadczenia emerytalnego z pominięciem art. 25 ust 1b ustawy emerytalnej i wypłaty wyrównania, kierując się jedynie przepisami proceduralnymi dotyczącymi wznowienia postępowania, określonymi w przepisach kodeksu postępowania administracyjnego. Rozstrzygnął wniosek, ale uniknął oparcia się o normy ustawy emerytalnej.

Zatem brak podstaw do przekazania wniosku do rozpoznania i obowiązkiem Sądu jest merytoryczne rozpoznanie prawidłowości zaskarżonej decyzji i wydania orzeczenia odpowiadającego zgłoszonemu wnioskowi, o ile znajduje to uzasadnienie w odpowiednich przepisach. (por. SA w Szczecinie – postanowienie z 06.08.2019r. w sprawie III Uz 75/19, podobnie SA w Krakowie)

Odwołanie do sądu od decyzji wydanej na podstawie art. 151§1 kpa wszczyna postępowanie cywilne w sprawach z ubezpieczeń społecznych. W postępowaniu cywilnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych sąd orzeka o prawach lub obowiązkach stron na podstawie przepisów prawa materialnego, dokonując merytorycznej, a więc uwzględniającej przepisy prawa materialnego kontroli prawidłowości aktu organu emerytalnego. Uwzględniając odwołanie zobowiązany jest zmienić decyzję i orzec o istocie sprawy. Konsekwentnie, podstawą rozstrzygnięcia sądowego powinny być przepisy prawa materialnego a więc ustawy o emeryturach i rentach z FUS a nie przepisy procedury administracyjnej.

Orzeczeniem z 06.03.2019r. TK uznał, że art. 25 ust. 1b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 oraz z 2019 r. poz. 39), w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 r., w zakresie, w jakim dotyczy urodzonych w (...) r. kobiet, które przed 1 stycznia 2013 r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Przepis uznany za niekonstytucyjny zobowiązywał przy ustalaniu wysokości emerytury określonej w art. 24 ustawy do pomniejszania podstawy obliczenia emerytury o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne. W taki sposób wysokość emerytury wnioskodawczyni została ustalona decyzją z 23.10.2013r.

W okolicznościach niniejszej sprawy ustalenie wysokości emerytury z pominięciem niekonstytucyjnego przepisu pozwalało by na ustalenie wysokości i wypłatę emerytury w wyższej wysokości niż dotychczas. Natomiast rozstrzygnięcie organu emerytalnego w postaci odmowy uchylenia decyzji z 23.10.2013r. i odmowa ponownego przeliczenia emerytury skutkuje przede wszystkim tym, że na przyszłość sankcjonuje wypłatę świadczenia w nieprawidłowej, zaniżonej wysokości. Przyznając, że decyzja z 23.10.2013r. wydana jest z naruszeniem prawa i jednocześnie odmawiając w kolejnej decyzji prawidłowego ustalenia wysokości emerytury funkcję ochronną wynikającą z orzeczenia TK organ uczynił fikcją.

Nie ulega wątpliwości, że mimo wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku z 06.03.2019r. decyzja ta nie utraciła mocy obowiązującej. Bez skutecznego jej wzruszenia (uchylenia) ustalenie prawidłowej wysokości emerytury przez organ emerytalny, nawet w sytuacji utraty mocy obowiązującej przepisów, na podstawie których została oparta, nie jest możliwe.

Data wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego ma takie znaczenie, że powoduje zmianę obowiązującego do tej pory stanu prawnego przez wyeliminowanie z obrotu prawnego przepisu niezgodnego z Konstytucją. Oceniany przez TK przepis nie staje się niezgodny z Konstytucją od daty wejścia w życie wyroku TK, lecz jest i był już niezgodny z ustawą zasadniczą od wejścia w życie przepisu w brzmieniu nadanym przez ustawodawcę. Wyrok TK stanowi jedynie potwierdzenie niekonstytucyjności badanej regulacji od daty jej wprowadzenia. Przepisy o wznowieniu postępowania nakazują, w przypadku skutecznego złożenia skargi o wznowienie, stosowanie niewadliwego prawa, a tym samym niwelowanie jego skutków w przeszłości.

W postanowieniu z 10.01.2014r. w sprawie III UZP 3/13 SN wyjaśnił, że naturalną konsekwencją orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygniecie w innych sprawach, wynikającą z art. 190 ust. 4 Konstytucji RP, jest to, że orzeczenie to stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS, na podstawie której została wydana decyzja przeliczająca emeryturę, nie zawiera odpowiedniej regulacji określającej wprost zasady i tryb postępowania w omawianym przypadku. Sąd uznał, że można by rozważać zastosowanie w takiej sytuacji art. 114 ust.1 ustawy, zgodnie z którym prawo do świadczeń i ich wysokości ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeśli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. Jednak Sąd Najwyższy uznał to za nieuprawnione. Art. 190 ust. 4 Konstytucji wyraźnie odsyła w przypadku w nim określonym do przepisów określających zasady i tryb wznowienia postępowania. Tymczasem instytucja przewidziana w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach (..) nie jest wznowieniem postępowania sensu stricto, lecz co najwyżej „swoistym wznowieniem postępowania” i ma szerszy charakter niż wznowienie postępowania nieco odmienne od niego przesłanki. Z istoty swej służy też innym celom, pozwalając ponownie ustalić prawo do świadczeń emerytalnych lub ich wysokość przy wykorzystaniu mniej rygorystycznych podstaw niż określone w przepisach kpa podstawy wznowienia postępowania. Nie jest też ograniczone jakimkolwiek terminem. Orzeczenie o jakim mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji stanowi samodzielną i szczególną podstawę wznowienia postępowania wymienioną expressis verbis w przepisach regulujących zarówno postępowania sądowe jak i administracyjne (145a kpa).

Stosownie do art. 124 ustawy o emeryturach w postępowaniu w sprawach o świadczenia określone w powołanej ustawie stosuje się przepisy kpa, chyba że ustawa stanowi inaczej. Za przepis, na podstawie którego może dojść do wzruszenia decyzji organu rentowego wydanej w oparciu o akt normatywny uznany orzeczeniem TK za niezgodny z Konstytucją, należy uznać art. 145a kpa, w myśl którego można żądań wznowienia postępowania również w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o jego niezgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego została wydana decyzja (§1), przy czym w sytuacji określonej w §1 skargę o wznowienie postępowania wnosi się w terminie 1 miesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego(§2). Po złożeniu takiej skargi do organu rentowego dochodzi do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji dotkniętej opisaną wadą i zastąpienia jej decyzją uwzględniającą stan prawny, który pomija regulację derogowaną orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego. W okolicznościach faktycznych sprawy, w której przedstawione zostało SN zagadnienie prawne, Sąd uznał, że zastosowanie omawianego przepisu art. 145a kpa polega na złożeniu przez ubezpieczonego do organu skargi (wniosku) o wznowienie postępowania zakończonego prawomocną decyzją. Po jego rozpoznaniu organ winien wznowić postępowanie, uchylić decyzję i wydać nową wznawiającą wypłatę wstrzymanej emerytury z równoczesnym przyznaniem stosownego wyrównania za cały okres, w którym wypłata świadczenia była wstrzymana, jeśli zważyć, że wstrzymanie wypłaty nastąpiło wskutek zastosowania niekonstytucyjnego przepisu, który był niekonstytucyjny od chwili jego uchwalenia, a wiec także w chwili stosowania przez organ.

Faktem jest, że w omawianym przez SN przypadku nie upłynął od wydania (doręczenia) prawomocnej decyzji 5 lat. Zaznaczyć należy, że poglądy te powstały na kanwie spraw związanych z wstrzymaniem prawa do emerytur w związku z kontynuowaniem zatrudnienia, które nie mieszczą się w katalogu spraw objętych dyspozycją art. 114 ustawy emerytalnej, który dotyczy wyłącznie kwestii prawa do świadczenia lub jego wysokości stwierdzonej prawomocną decyzją ZUS. (wyrok SN z 17.05.2017r. III UK 117/16, postanowienie SN z 23.08.2018r. I UK 355/17)

Sąd Okręgowy podzielił stanowisko SN, że podstawą wznowienia postępowania w przypadku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją RP aktu prawnego stanowiącego podstawę prawną decyzji jest art. 145a kpa. Nie przyjął jednak bezkrytycznie, że w niniejszej sprawie wyłączona jest dodatkowo możliwość zastosowania art. 114 ustawy emerytalnej do ponownego ustalenia wysokości emerytury wnioskodawczyni, tym bardziej, że zgodnie z art. 180§1 kpa w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stosuje się przepisy kodeksu, chyba że przepisy dotyczące ubezpieczeń ustalają odmienne zasady postępowania w tych sprawach.

Kpa w art. 180 jak i ustawa o emeryturach (..) w art. 124 daje pierwszeństwo stosowania ustawy o emeryturach i rentach z FUS w sytuacji gdy dana kwestia jest regulowana w przepisach ubezpieczeniowych. Taką odmienną zasadę postępowania w sprawie zakończonej prawomocną decyzją reguluje sygnalizowany wyżej art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Z ust.1 wynika, że w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli:

1) po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono nowe okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość i (…)

6) przyznanie świadczeń lub nieprawidłowe obliczenie ich wysokości nastąpiło na skutek błędu organu rentowego.

Według ust. 1e art. 114 uchylenie lub zmiana decyzji, o której mowa w ust. 1, nie może nastąpić, jeżeli od dnia jej wydania upłynął okres:

1) 10 lat - w przypadkach określonych w ust. 1 pkt 2-4;

2) 5 lat - w przypadkach określonych w ust. 1 pkt 1 i 5;

3) 3 lat - w przypadku określonym w ust. 1 pkt 6, przy czym według ust. 1f przepisu ust. 1e nie stosuje się, jeżeli wg pkt 1 w wyniku uchylenia lub zmiany decyzji z przyczyn określonych w ust. 1 osoba zainteresowana nabędzie prawo do świadczenia lub świadczenie w wyższej wysokości;

Taka sytuacja zachodzi w niniejszym postępowaniu. „Nową okolicznością” wynikającą z uznania przez TK, że przepis stanowiący podstawę ustalenia wysokości emerytury jest niezgodny z Konstytucją jest ujawnienie faktu, że wysokość emerytury jest nieprawidłowa.

W wyniku ponownego przeliczenia emerytury wnioskodawczyni z pominięciem niekonstytucyjnego przepisu wnioskodawczyni nabędzie prawo do świadczenia w wyższej wysokości, co w pełni uzasadnia zastosowanie tego przepisu i dodatkowo uwzględnia specyfikę spraw emerytalnych a więc świadczeń wypłacanych na przyszłość. Samo ujawnienie, że tego typu świadczenie jest ustalone błędnie, niezależnie od przyczyny błędu zawsze powinno dawać podstawę do jego przeliczenia.

Art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej judykatura traktuje jako podstawę prawną dla weryfikacji i wzruszalności decyzji organów rentowych, w których zawarto ustalenia pozostające w obiektywnej sprzeczności z ukształtowanym ex lege stanem uprawnień emerytalno-rentowych zainteresowanych. Taka niezgodność powstaje w sytuacji, gdy decyzja o wysokości świadczenia jest wydana na podstawie niekonstytucyjnego przepisu. Eliminacja tych sprzeczności zawsze stanowi uzasadnienie dla ponowienia postępowania zakończonego ostateczną decyzją organu rentowego, której rozstrzygnięcie jest niezgodne z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną ubezpieczonego.

Zgodnie z art. 145 a §1 kpa można żądać wznowienia postępowania również w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego została wydana decyzja. Przy czym art. 146 § 1 kpa stanowi, że uchylenie decyzji z przyczyn określonych w art. 145a nie może nastąpić jeżeli od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji upłynęło pięć lat. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 151 § 2 kpa organ administracji publicznej ogranicza się do stwierdzenia wydania zaskarżonej decyzji z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których nie uchylił tej decyzji. Przyjmując, że ZUS rozpoznając wniosek ubezpieczonej zastosował wyłącznie przepisy kodeksu postępowania administracyjnego takiemu rozstrzygnięciu nie można nic zarzucić. Jednakże nie oznacza ono, że jest ono w pełni prawidłowe i uwzględnia specyfikę spraw ubezpieczeniowych związanych z periodycznie wypłacanymi świadczeniami, zwłaszcza gdy ich wysokość jest ustalona w zaniżonej wysokości.

Utrwalony jest w judykaturze pogląd o retroaktywnym skutku orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego derogujących konkretne przepisy jako niezgodne z Konstytucją RP. Uznany przez TK za niezgodny z Konstytucją przepis prawa nie może być stosowany przez sądy i inne organy w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału. Oznacza to, że w przypadku ponownej oceny uprawnień ubezpieczonego do określonej wysokości emerytury, w okresie kiedy ta wysokość została ustalona według treści przepisu uznanego za niekonstytucyjny, ocena ta powinna być dokonywana w ten sposób, jakby przepisy powodujące zaniżenie wysokości emerytury nie obowiązywały.

Tymczasem, skoro decyzje organu rentowego sprowadzają się zasadniczo do deklaratywnego potwierdzenia uprawnień przysługujących ubezpieczonym z mocy prawa, to przepisy odnoszące się do trwałości i wzruszalności decyzji organu rentowego nie mogą być interpretowane i stosowane w taki sposób, który prowadziłby do trwałego pozbawienia osób ubezpieczonych uprawnień przysługujących im z mocy prawa. Deklaratywny charakter decyzji organu emerytalnego potwierdzających przysługiwanie ubezpieczonemu prawa do określonego świadczenia rzutuje szczególnie na ograniczenie ostateczności decyzji odmawiających prawa do świadczenia, ponieważ stabilność negatywnego rozstrzygnięcia o prawach jednostki nie jest w tym przypadku wartością, która mogłaby przeważyć nad rzeczywistą realizacją konstytutywnego prawa do zabezpieczenia społecznego. (tak SN w wyroku z 29.11.2016r. w sprawie II UK 416/15, z 17.08.2016 I UK 333/15)

Rzeczywista realizacja prawa do zabezpieczania społecznego wyraża się także w tym, aby dane świadczenie było ustalane w wysokości zgodnej z prawem. W szczególności ma to znaczenie przy ustalaniu świadczeń emerytalnych na nowych zasadach, gdy wysokość emerytury jest uzależniona od opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne.

Podzielając stanowisko SN zawarte w w/w wyroku podkreślić należy, że funkcję usuwania z obrotu prawnego wadliwych decyzji organu rentowego pełni art. 114 ustawy emerytalnej. Celem tego przepisu jest podważenie obiektywnie wadliwej decyzji organu rentowego. Przepis ten powinien mieć zastosowanie do eliminacji z obrotu wadliwych decyzji, które w wyniku błędnej (ze strony organu) wykładni przepisów lub błędnego zastosowania przepisów do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego, doprowadziły do pozbawienia jednostki faktycznego korzystania z przysługujących jej z mocy prawa świadczeń.

Utrwalone jest stanowisko judykatury tzw. obiektywnej błędności decyzji i przyjmowania, że określenie „błąd organu rentowego” obejmuje sytuacje, w których organ miał podstawy do przyznania świadczenia lub ustalenia go w określonej wysokości, lecz z przyczyn leżących po jego stronie tego nie uczynił. Za takie przyczyny uznaje się wszelkie zaniedbania organu, każdą obiektywną wadliwość decyzji, niezależnie od tego, czy jest to skutkiem zaniedbania, pomyłki, celowego działania organu czy też rezultatem niewłaściwych działań pracodawców albo wadliwej techniki legislacyjnej i w konsekwencji niejednoznaczności obowiązujących przepisów. Oznacza to, że przedmiotowe pojęcie obejmuje również niedopełnienie przez organ obowiązku działania z urzędu na korzyść osób uprawnionych do świadczeń.

W ocenie Sądu konsekwencją uznania art. 25 ust. 1 b ustawy o emeryturach (…) za niekonstytucyjny w dacie jego stosowania przez organ emerytalny do sytuacji faktycznej i prawnej wnioskodawczyni jest ustalenie, że poddane kontroli w niniejszej sprawie czynności organu związane z decyzją z 23.10.2013 roku podjęte zostały z naruszeniem prawa i to naruszenie należy uznać za błąd organu emerytalnego. Tym bardziej, że potwierdza to sam ZUS w skarżonej decyzji przyznając, że decyzja wydana została z naruszeniem prawa. Skoro wydana jest z naruszeniem prawa to jest to decyzja nieprawidłowa, błędna i winna być usunięta, zwłaszcza, że dotyczy tak podstawowego prawa jak prawa do zabezpieczenia emerytalnego. Jest to świadczenie, które z reguły jest wypłacane osobom, które zakończyły już aktywność zawodową i które mają znacznie ograniczone możliwości uzyskania środków finansowych na bieżące utrzymanie. Emerytura zwykle stanowi jedyne źródło utrzymania i jest wypłacana w przyszłości przez wiele lat. Zatem nie ma żadnego przekonywującego uzasadnienia, aby jedynie na skutek faktu, że do wydania wyroku Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzającego niekonstytucyjność przepisu na podstawie którego ustalono wysokość świadczenia, doszło po upływie 5 lat od wydania decyzji ustalającej nową wysokość emerytury na stałe utrzymywać niewłaściwie wyliczoną emeryturę i pozbawiać świadczeniobiorcę słusznie należącego mu się środka.

Zdaniem Sądu opierając się na treści przepisu art. 114 ust. 1pkt 6 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przyjmując, że nieprawidłowe ustalenie wysokości emerytury wnioskodawczyni wynikało z szeroko rozumianego błędu organu emerytalnego zaskarżoną decyzję należało zmienić o tyle, że dodatkowo ustalić M. T. prawo do przeliczenia emerytury przyznanej decyzją z 23.10.2013r. bez pomniejszania jej wysokości o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur przyznanych przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Ustalenie wysokości emerytury winno nastąpić od daty złożenia wniosku o wznowienie postępowania gdyż wniosek ten wszczynał postępowanie zmierzające do ustalenia prawidłowej wysokości świadczenia.

Podsumowując art. 114 ust. 1 pkt 6 ustawy emerytalnej jest pełnowartościową podstawą prawną pozwalająca na merytoryczne rozstrzygniecie o prawie strony do przeliczenia nieprawidłowo obliczonej emerytury.

Z tych wszystkich względów orzeczono jak w wyroku na zasadzie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku złożył pozwany organ rentowy zaskarżając wyrok w całości i zarzucając:

1)  naruszenie art. 477 ¹⁰ § 2 k.p.c. w zw. z art. 477 ¹⁴ § 2 i § 3 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie i rozstrzygnięcie w zakresie nowego żądanie ubezpieczonej, które nie było rozpoznane przez organ rentowy oraz wydanie orzeczenia w przedmiocie, który nie był objęty zaskarżoną decyzją, co spowodowało

2)  naruszenie art. 190 ust. 4 Konstytucji RP w zw. z art. 114 ust. 1 pkt 6 i art. 124 cyt. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zw. z art. 145a, art. 146 i art. 180 k.p.a. przez ich błędną wykładnię i uznanie, że art. 114 ust. 1 pkt 6 stanowi podstawę prawną pozwalającą na merytoryczne rozstrzygnięcie o wznowieniu postępowania i przeliczeniu emerytury, w sytuacji gdy działanie organu rentowego na podstawie przepisów uznanych następnie za niekonstytucyjne nie może być uznane za błąd organu rentowego;

3)  naruszenie art. 26 w zw. z art. 25 ust. 1b cyt. ustawy emerytalnej przez jego błędne zastosowanie, gdyż przepis ten nie znajduje zastosowania do przeliczenia emerytury ale do ustalania prawa i obliczania emerytury po raz pierwszy.

Wskazując na powyższe zarzuty pozwany wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania oraz zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego za II instancję.

W uzasadnieniu apelacji pozwany przedstawił szczegółową argumentację na poparcie przedstawionych w apelacji zarzutów. W odpowiedzi na apelację wnioskodawczyni wnosiła o oddalenie apelacji i pozytywne załatwienie odwołania.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja organu rentowego nie zasługuje na uwzględnienie. Sąd Apelacyjny akceptuje niesporne ustalenia faktyczne, dokonane przez Sąd Okręgowy, zatem nie zachodzi konieczność ich powtarzania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1998 r. II CKN 923/97, OSNC 1999/3/60).

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w sprawie niniejszej sporna pozostaje ocena stanu prawnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia a nadto rozważenia wymaga czy Sąd Okręgowy wydając wyrok zmieniający zaskarżoną decyzję przekroczył zakres jej rozstrzygnięcia.

Z dokumentacji zawartej w aktach rentowych wynika, że w dniu 4 kwietnia 2019 roku wnioskodawczyni złożyła wniosek o przeliczenie emerytury zgodnie z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 marca 2019 r. Treść odwołania skarżąca oparła na wyroku Trybunału Konstytucyjnego.

W odpowiedzi na wniosek pozwany wznowił postępowanie ale decyzją
z dnia 17 kwietnia 2019 roku odmówił uchylenia decyzji z dnia 23 października 2013 roku, przyznającej emeryturę w związku z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, wywodząc, że od doręczenia tej decyzji upłynęło ponad 5 lat. Organ rentowy uznał w tej sytuacji, że nie jest możliwe uchylenie decyzji przyznającej wnioskodawczyni prawo do emerytury, gdyż od daty jej doręczenie upłynęło 5 lat i jest to sprzeczne z art. 146 § 1 k.p.a.

Należy stwierdzić, że słusznie Sąd Okręgowy podnosi, że istota sporu w niniejszej sprawie sprowadza się do ponownego obliczenia wysokości emerytury wnioskodawczyni. Intencją wnioskodawczyni było bowiem uzyskanie nowej wysokości emerytury po prawidłowym zastosowaniu obwiązujących przepisów prawa, z uwzględnieniem treści wyroku Trybunału. Składając wniosek o wznowienie postepowania skarżąca domagała się wydania nowej decyzji, w której emerytura zostanie obliczona bez zastosowania niekonstytucyjnego przepisu. Odmawiając wznowienia postępowania pozwany odmówił jednocześnie ponownego obliczenia emerytury. Sąd Okręgowy był zatem w pełni uprawniony do rozstrzygnięcia o żądaniu skarżącej i nie wyszedł poza zakres decyzji. Zarzut apelacji naruszenia art. 477 ¹⁰ § 2 k.p.c. w zw. z art. 477 ¹⁴ § 2 i § 3 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie i rozstrzygnięcie w zakresie nowego żądania ubezpieczonej, które nie było, zdaniem organu rentowego dotychczas rozpoznane przez ten organ , należy uznać za chybiony.

Wskazać należy, że skarga o wznowienie postępowania nie jest w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jedyną możliwością ubiegania się o ponowne obliczenie emerytury. Swoistym wznowieniem postępowania jest bowiem, nieograniczony czasowo, w przeciwieństwie do reguł wynikających z kodeksu postępowania administracyjnego, tryb postępowania przewidziany w art. 114 cyt. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przepis powyższy reguluje możliwość wzruszenia decyzji rentowych w sposób odrębny, szczególny i co istotne korzystający z pierwszeństwa w stosunku do przepisów kodeksu postępowania cywilnego i kodeksu postępowania administracyjnego (por. Inetta Jędrasik-Jankowska Komentarz do art.114 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych stan prawny na 1 sierpnia 2019 r.). Tym samym wnioskodawczyni może skutecznie domagać się ponownego obliczenia emerytury, przyznanej w związku z osiągnięciem wieku powszechnego.

Podnieść nadto należy, że co do zasady art. 190 ust. 4 Konstytucji RP normuje możliwość wznowienia postępowania na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach. Pojęcie "wznowienia postępowania", o którym mowa w cyt. przepisie, ma szerokie znaczenie, gdyż dotyczy przepisów „właściwych dla danego postępowania”, a zatem obejmuje wszelkie instrumenty proceduralne, których wykorzystanie umożliwia przywrócenie stanu konstytucyjności orzeczeń wydanych na podstawie aktu normatywnego, uznanego późniejszym orzeczeniem Trybunału za niezgodny z Konstytucją (por. postanowienie TK z dnia 14 kwietnia 2004 r., sygn. akt SK 32/01, OTK-A 2004/4/35). Obejmuje zatem wszelkie środki prawne, pozwalające na ponowne rozstrzygnięcie sprawy, według stanu prawnego obowiązującego już po wyeliminowaniu niekonstytucyjnych przepisów (por. wyroki TK: z 11 czerwca 2002 r., sygn. SK 5/02, publ. OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 41; z 9 czerwca 2003 r., sygn. SK 12/03, publ. OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 51; z 27 października 2004 r., sygn. SK 1/04, publ. OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 96).

Takim środkiem prawnym jest swoiste wznowienie postępowania, przewidziane w treści art. 114 cyt. ustawy.

Zgodnie z treścią art. 114 ust. 1 cyt. ustawy w sprawie zakończonej prawomocną decyzją organ rentowy, na wniosek osoby zainteresowanej uchyla lub zmienia decyzję i ponownie ustala prawo do świadczeń lub ich wysokość, jeżeli spełnione są przesłanki wymienione w cyt. przepisie. Jedną z tych przesłanek jest ujawnienie, po uprawomocnieniu decyzji, nowych okoliczności, istniejących przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na wysokość świadczenia – art. 114 ust. 1 pkt 1 cyt. ustawy.

W sprawie niniejszej decyzją z dnia 23 października 2013 roku organ rentowy przyznał wnioskodawczyni emeryturę od dnia (...), w związku z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Wysokość emerytury została obliczona z pomniejszeniem o sumę kwot pobranych emerytur, stosownie do treści art. 25 ust. 1b cyt. ustawy. Zgodnie z jego treścią jeżeli ubezpieczony pobrał emeryturę na podstawie m.in. przepisów art. 46, 50, 50a, 50e, podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, ustaloną zgodnie z ust. 1, pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne. Przepis powyższy jest jasny, nie budzi wątpliwości interpretacyjnych i został prawidłowo, w zgodzie z wykładnią gramatyczną, zastosowany przez organ rentowy. Wyeliminowanie tego przepisu z obrotu prawnego stało się możliwe dopiero na skutek wyroku wydanego przez Trybunał Konstytucyjny w dniu 6 marca 2019 r. (sygn. akt P 20/16). Wyrokiem tym Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 r., w zakresie, w jakim dotyczy urodzonych w (...) r. kobiet, które przed 1 stycznia 2013 r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W ocenie Trybunału ustawodawca, dokonując zmiany zasad ustalania wysokości emerytury powszechnej w stosunku do kobiet urodzonych w (...) roku, naruszył zasadę lojalności państwa względem obywateli. Gdyby ubezpieczone w momencie podejmowania decyzji o przejściu na emeryturę wiedziały jakie okażą się konsekwencje dla ustalania wysokości emerytury powszechnej, być może nie skorzystałyby z tego uprawnienia.

Przepis art. 25 ust. 1b cyt. ustawy naruszał ustawę zasadniczą już od dnia jego wejścia w życie (ex tunc), jednakże dopiero od opublikowania wyroku Trybunału powstaje nowy stan prawny, pozwalający na ponowne ustalenie praw wnioskodawczyni do obliczenia emerytury z pominięciem niekonstytucyjnego przepisu. Należy w sposób jednoznaczny stwierdzić, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego dał podstawę do uznania, po stwierdzeniu niekonstytucyjności spornego przepisu, że zaistniała sytuacja przed wydaniem decyzji o przyznaniu wnioskodawczyni prawa do emerytury w wieku powszechnym, która doprowadziła do ustalenia zaniżonej emerytury.

Nie sposób w tej sytuacji zgodzić się z twierdzeniem pozwanego organu, że po wydaniu wyroku przez Trybunał Konstytucyjny, nie zaistniały nowe okoliczności w sprawie, które uzasadniają prawo wnioskodawczyni do przeliczenia świadczenia. Przed wydaniem decyzji z dnia 23 października 2013 roku istniał inny stan prawny a po wydaniu decyzji ten stan uległ zmianie, ale nie z powodu zmiany przepisu, tylko z powodu wyeliminowania przepisu z obrotu prawnego w związku z wydanym wyrokiem przez Trybunał Konstytucyjny. Organ rentowy rozważał w piśmie z dnia 19 maja 2020 roku czy nową okolicznością w rozumieniu art. 114 ust 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ( tekst. Jedn. : Dz.U z 2020 roku, poz 53) jest wyrugowanie z obrotu prawnego wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego przepisu, który pozwalał na ustalenie podstawy obliczenia emerytury z pomniejszeniem o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur. Organ rentowy uważał za istotne zwrócenie się z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego na podstawie art. 390§1k.p.c. o rozstrzygnięcie tej kwestii. Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie zachodziła jednak podstawa do zwrócenia się do Sądu Najwyższego na podstawie art. 390§1k.p.c. o udzielenie odpowiedzi na postawione przez organ rentowy pytanie prawne. Nie ulega wątpliwości, że wydanie wyroku przez Trybunał Konstytucyjny spowodowało konieczność oceny sytuacji zaistniałej przed wydaniem decyzji o przyznaniu wnioskodawczyni prawa do emerytury w wieku powszechnym i po wydaniu tego wyroku . Ta sytuacja została jednak oceniona przez Sąd Okręgowy i doprowadziła do trafnego twierdzenia przez ten Sąd, że doszło do ustalenia wnioskodawczyni zaniżonej emerytury.

W ocenie Sądu Apelacyjnego pojęcie „nowych okoliczności" istniejących przed wydaniem decyzji organu rentowego a mających wpływ na ustalenie wysokości emerytury wnioskodawczyni obejmuje okoliczności sprawy a zatem zarówno okoliczności faktyczne jak i prawne. W wyroku z dnia 26 lipca 2013 r. Sąd Najwyższy wyjaśnił znaczenie zawartego w art. 114 cyt. ustawy zwrotu "ujawnienie okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji", stanowiącego przesłankę ponownego ustalenia prawa do świadczenia emerytalnego ( III UK 145/12 LEX nr 1408199). Sąd Najwyższy podkreślił, że kontekst przepisu art. 114 ust. 1 cyt. ustawy nie stwarza podstaw do ograniczenia znaczenia występującego w nim zwrotu "okoliczności" wyłącznie do "okoliczności faktycznych". Dlatego nie można przypisywać pojęciu "okoliczności" wyłącznie wąskiego znaczenia. Pogląd ten Sąd Apelacyjny w całości podziela. Prowadzi to do wniosku, że niniejszy skład Sądu Apelacyjnego uważa, że zachodzą w sprawie nowe okoliczności, w rozumieniu tych zawartych w art. 114 ust 1 ustawy emerytalnej. Wbrew stanowisku prezentowanemu przez inne Sądy, to właśnie nową okolicznością w rozumieniu art. 114 ust. 1 pkt 1 cyt. ustawy będzie zatem nie tylko okoliczność faktyczna ale też prawna a zatem ogół wymagań formalnych i materialnoprawnych, związanych z ustaleniem prawa do świadczeń lub ich wysokości (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2004 r., II UK 228/03, OSNP 2004 Nr 19, poz. 341).

W sprawie niniejszej taką nową okolicznością prawną jest wyeliminowanie z obrotu prawnego przepisu, który pozwalał na ustalenie podstawy obliczenia emerytury z pomniejszeniem o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur.

W ocenie Sądu Apelacyjnego słusznie Sąd Okręgowy przyjął jako podstawę rozstrzygnięcia treść art. 114 ust. 1 cyt. ustawy, jednakże zgodzić należy się z organem rentowym, że Sąd I instancji nieprawidłowo przypisał pozwanemu błąd w ustaleniu wysokości emerytury z zastosowaniem art. 25 ust. 1b cyt. ustawy. Przepis art. 25 ust. 1b oraz przepisy wprowadzające tj. art. 22 ustawy z dnia z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 roku, poz. 637) były zredagowane w sposób jasny i tak też, zgodnie z wykładnią gramatyczną zostały przez pozwanego zastosowane.

Podsumowując, w sprawie niniejszej wprawdzie nie występują przesłanki do zastosowania art. 114 ust. 1 pkt 6 cyt. ustawy, jednakże zachodzą podstawy do ponownego obliczenia emerytury wnioskodawczyni z uwagi na treść art. 114 ust. 1 pkt 1 cyt. ustawy, w związku z wyrokiem wydanym przez Trybunał Konstytucyjny w dniu 6 marca 2019 r.

Dodatkowo stwierdzić należy, wbrew stanowisku pozwanego organu rentowego, że Sąd Okręgowy nie dokonał „przeliczenia emerytury” ale ponownego obliczenia wysokości świadczenia, przyznanego po raz pierwszy decyzją z dnia 3 grudnia 2013 roku, na co zezwala przepis art. 114 ust. 1 cyt. ustawy. Sąd Okręgowy nie ustalił też daty od której przysługuje prawo do wypłaty wyrównania świadczenia. Oznacza to, że datę wypłaty wyrównania świadczenia określi organ rentowy w decyzji wykonującej wyrok Sądu Okręgowego. Sąd Okręgowy przy wyrokowaniu nie naruszył przepisów prawa materialnego. Wyrok Sądu Okręgowego jest zgodny z obowiązującymi przepisami prawa.

Mając powyższe względy na uwadze Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego jako bezzasadną w trybie art. 385 k.p.c.

Elżbieta Czaja Małgorzata Pasek Barbara Mazurkiewicz-Nowikowska