Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 3 czerwca 2020 roku

Sąd Okręgowy w Sieradzu Wydział I Cywilny

w składzie:

Przewodniczący Sędzia Katarzyna Powalska

Sędziowie Joanna Składowska

Barbara Bojakowska

Protokolant sekretarz sądowy Elwira Kosieniak

po rozpoznaniu w dniu 3 czerwca 2020 roku w Sieradzu

na rozprawie sprawy

z wniosku A. J.

z udziałem H. B. (1), M. M. (1), G. N. i B. N.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji uczestniczki postępowania B. N.

od postanowienia Sądu Rejonowego w Łasku

z dnia 20 września 2019 roku, sygnatura akt I Ns 206/19

postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Łasku, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt I Ca 555/19

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem Sąd Rejonowy w Łasku w sprawie z wniosku A. J. z udziałem H. B. (1), M. M. (1), G. N., B. N. stwierdził, że spadek po Z. N. córce W. i J. zmarłej 9 lutego 1990 r. na podstawie ustawy nabyły dzieci spadkodawczyni: J. N. syn I. i Z., M. M. (2) z domu K. córka B. i Z., H. B. (2) z domu N. córka I. i Z., S. N. syn I. i Z. w ¼ części każde z nich, z tym, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne nabył w całości S. N. syn I. i Z., przy uznaniu, że każdy z uczestników ponosi koszty postępowania związane ze swoim udziałem w sprawie.

Powyższe orzeczenie zapadło w oparciu o następujące ustalenia i wnioski:

Spadkodawczyni Z. N. zmarła 9 lutego 1990 r. w P.. Przed śmiercią mieszkała na stałe w miejscowości P. gmina W.. Zmarła jako wdowa, pozostawiając dzieci: (...), M. M. (1), H. B. (1), S. N.. W skład spadku wchodziło gospodarstwo rolne. S. N. uczęszczał do szkoły przysposobienia rolniczego i zdał egzamin końcowy. W chwili śmierci Z. N. pozostałe jej dzieci nie pracowały w rolnictwie. H. B. (1) mieszkała i pracowała w P., J. N. pracował poza rolnictwem.

Przywołując treść art. 931 § 1, prawdopodobnie ustawy Kodeks cywilny, a nie jak wskazano w uzasadnieniu k.p.c., w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku, do kręgu spadkobierców po Z. N., zmarłej jako wdowa, wchodziły jej dzieci. Zatem dziedziczą one zatem spadek po ¼ części.

Zważywszy na przynależność do spadku gospodarstwa rolnego, przepisy obowiązujące w dacie otwarcia spadku - art. 1058 k.c. i art. 1059 k.c. stanowiły podstawę oceny dziedziczenia gospodarstwa rolnego w kontekście posiadania przez spadkobierców szczególnych uprawnień wymaganych do jego dziedziczenia. Do warunków tych należało : odpowiadanie warunkom wymaganym do nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności ( stała praca w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej, kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego – art. 160 k.c.), małoletniość bądź pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół albo trwała niezdolność do pracy. Spośród dzieci zmarłej, wedle ustaleń sądu meriti, jedynie S. N. ukończył szkołę przysposobienia rolniczego. Zgodnie zaś z treścią § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych, kwalifikacją do prowadzenia gospodarstwa rolnego było ukończenie szkoły rolniczej, przysposobienia rolniczego lub uzyskanie tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych. Pozostałe dzieci spadkodawczyni nie posiadały kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Nie pracowały również w chwili śmierci spadkodawczyni bezpośrednio przy produkcji rolnej (takiego warunku nie spełnia okazjonalna pomoc w pracach rolniczych), nie były małoletnie, nie pobierały nauki w szkole ani nie były trwale niezdolne do pracy. Nie zostały również spełnione warunki do zastosowania art. 1060 kc i 1062 kc .

Apelację od powyższego postanowienia w ustawowym terminie wywiodła uczestniczka B. N., która zaskarżyła orzeczenie w całości i zarzuciła mu:

-

naruszenie prawa materialnego - art. 1059 pkt. 1 kc w zw. z art. 160 pkt. 2 kc (w brzmieniu obowiązującym na dzień 09.02.1990 r.) - poprzez stwierdzenie, że wchodzące w skład spadku po zmarłej Z. N. gospodarstwo rolne nabył w całości S. N. -jako jedyna spośród spadkobierców osoba spełniająca wymóg posiadania kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego (ukończenie szkoły rolniczej), podczas gdy w rzeczywistości nikt spośród spadkobierców (również S. N.) w dniu otwarcia spadku nie pracował w gospodarstwie rolnym, ani nie posiadał wykształcenia rolniczego.

-

naruszenie prawa procesowego mające istotny wpływ na wynik sprawy - art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13§ 2 k.p.c- poprzez przekroczenie zasad swobodnej oceny dowodów i uznanie że S. N. spełniał przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego (tj. ukończył szkołę przysposobienia rolniczego i zdał egzamin końcowy) - podczas gdy uczestnicy postępowania zeznali, że w rzeczywistości nikt spośród nich (w tym S. N.) nie uczęszczał do szkoły rolniczej, a zaświadczenie S. N. zostało „kupione".

W oparciu o powyższe zarzuty skarżąca wniósła o zmianę zaskarżonego postanowienia i stwierdzenie, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne wszyscy spadkobiercy ustawowi odziedziczyli w częściach równych - na zasadach ogólnych (art. 1063 k.c.), bądź ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji wraz z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach instancji odwoławczej.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja uczestniczki postępowania przez pryzmat zarzutów w niej podniesionych i popartych uzupełnionym w postępowaniu apelacyjnym materiałem dowodowym okazała się zasadna, choć nie była możliwa zamiana zaskarżonego orzeczenia w kierunku postulowanym w tym środku zaskarżenia.

Na wstępie należy zaznaczyć, że sąd rejonowy trafnie przywołał przepisy obowiązujące w dacie otwarcia spadku, tj. 09 lutego 1990 r., zgodnie bowiem z podstawową zasadą prawa spadkowego o zastosowaniu określonych przepisów decyduje data śmierci spadkodawcy.

W tym okresie obowiązujące były szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Przepisy te nakładające na spadkobierców obowiązek legitymowania się w dacie otwarcia spadku szczególnymi warunkami uprawniającymi do dziedziczenia gospodarstwa rolnego zostały uchylone co do spadków otwartych po dniu 14 lutego 2001 r. na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. (P. 4/99). Rozstrzygnięto w nim, że przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych nie są zgodne z Konstytucją RP. Jedynie jeżeli zgon spadkodawcy miał miejsce przed dniem wejścia w życie wyroku TK (przed 13 lutego 2011 r.), szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych znajdą zastosowanie do ustalenia spadkobierców.

Otwarcie spadku po Z. N. nastąpiło 9 lutego 1990 r. Zgodnie z art. 1058 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci spadkodawczyni, dziedziczenie gospodarstw rolnych odbywało się z uwzględnieniem szczególnych zasad Tytułu X Księgi czwartej kodeksu cywilnego. Zgodnie z treścią art. 1059 pkt 1 k.c. - w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 13 ustawy z dnia 26 marca 1982 r. (Dz. U. Nr 11, poz. 81) - spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom wymaganym do nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności. Warunki te określał art. 160 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem własność nieruchomości rolnej lub jej część może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy, gdy nabywca:

a) stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej;

b) ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego.

W art. 160 § 3 k.c. upoważniono Radę Ministrów do określenia w drodze rozporządzenia m.in., jakie kwalifikacje uważa się za kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Wykonując to upoważnienie ustawowe Rada Ministrów wydała rozporządzenie z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (jedn. tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86 ze zm.). W § 3 ust. 1 tego rozporządzenia stwierdzono, że za kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego uważa się ukończenie szkoły rolniczej, przysposobienia rolniczego lub uzyskanie tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych. Jednakże takie określenie kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego nie usuwało w praktyce wszystkich wątpliwości powstających przy kwalifikowaniu konkretnych szkół jako szkół rolniczych, przy precyzowaniu warunków, jakie musi spełniać przysposobienie rolnicze, czy też ustalenie, w jakim trybie może nastąpić uzyskanie tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych. Z tego też względu, przy podobnym brzmieniu § 3 powołanego rozporządzenia (przed zmianą wprowadzoną rozporządzeniem z dnia 16 listopada 1982 r. - Dz. U. Nr 37, poz. 245), Minister Rolnictwa wydał instrukcję nr 2 z dnia 25 kwietnia 1973 r. w sprawie stosowania przepisów kodeksu cywilnego dotyczących przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. Urz. Min. Roln. Nr 7, poz. 35), w której wyjaśnił bliżej, o jakie kwalifikacje chodzi. W szczególności w § 7 ust. 2 tej instrukcji wyjaśniono, że przez świadectwo ukończenia szkoły rolniczej lub przysposobienia rolniczego - stwierdzającego posiadanie kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego przez nabywcę lub spadkobiercę nieruchomości rolnej - należy rozumieć:

a) świadectwo ukończenia co najmniej szkoły przysposobienia rolniczego, zasadniczej szkoły rolniczej lub ogrodniczej (co najmniej rocznej lub dwuzimowej szkoły rolniczej czy ogrodniczej);

b) świadectwo lub zaświadczenie ukończenia trzech stopni przysposobienia rolniczego;

c) świadectwo lub dyplom uzyskania tytułu kwalifikacyjnego uzyskanego na podstawie uchwały nr 367 Rady Ministrów z dnia 21 sierpnia 1959 r. w sprawie przyznawania robotnikom tytułów kwalifikacyjnych (M. P. Nr 76, poz. 402) w zawodzie rolnika lub innych pokrewnych, szczegółowo wymienionych w instrukcji.

W przedmiotowej sprawie wnioskodawczyni powoływała się na ukończenie przez jej ojca – S. N. trzystopniowego przysposobienia rolniczego w latach 1974/77 w zespole przysposobienia rolniczego w P., zakończonego zdaniem egzaminu końcowego przed Państwową Komisją Egzaminacyjną, co miało wynikać ze złożonego „świadectwa” datowanego na 31 marca 1977 r. Dokument ten uczestniczki postępowania kwestionowały, twierdząc, że S. N. nie uczęszczał do szkoły rolniczej, a zaświadczenie zostało „kupione”. W procesie sąd mógłby powiedzieć, że w myśl art. 252 k.p.c. ciężar udowodnienia, iż dokument urzędowy nie odpowiada prawdzie spoczywa na stronie, która zaprzecza jego prawdziwości, dopóki zaś strona takiego dowodu nie przeprowadzi, dopóty obowiązuje domniemanie autentyczności dokumentu i domniemanie prawdziwości tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone (art. 244 § 1 k.p.c.). Na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. przepisy o procesie stosuje się do innych rodzajów postępowań unormowanych w tym kodeksie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Wynika stąd, że obowiązek dowodowy nałożony w art. 252 k.p.c. na stronę procesową, nie może mieć zastosowania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku w takim zakresie, w jakim przepisy szczególne - art. 670 § 1 i 2 k.p.c. - nakładają na sąd spadku obowiązek działania z urzędu. A zatem w razie zaprzeczenia przez uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku prawdziwości dokumentu urzędowego, z którego treści wynika spełnienie przez spadkobiercę warunku do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, obowiązkiem sądu spadku jest wyjaśnienie autentyczności tego dokumentu. Ponieważ wątpliwości te zostały przez skarżącą podniesione w apelacji oraz w toku postępowania, Sąd Okręgowy w Sieradzu zwrócił się do Dyrektora Zespołu Szkół (...) w O. o nadesłanie kopii świadectwa znajdującego się w aktach sprawy, o udzielenie odpowiedzi czy szkoła prowadzi rejestr absolwentów, czy S. N. ukończył szkołę w 1977 r. i zdał egzamin oraz czy we wskazanym roku szkoła posługiwała się załączonym wzorem świadectwa i wskazanym wzorem pieczątki. Z odpowiedzi przesłanej przez Dyrektora Zespołu Szkół (...) w O. wynika jednoznacznie, że świadectwa szkolne z 1977 r. nie były przekazywane innym podmiotom, że absolwenci szkoły kwitują odbiór świadectwa ukończenia szkoły w księdze świadectw i brak jest wpisu o wydaniu świadectwa S. N., brak jest arkusza ocen S. N., brak jest wpisu do ewidencji uczniów ucznia S. N.. Przeprowadzone przez Sąd Okręgowy uzupełniające postępowanie dowodowe wyraźnie potwierdziło zarzut apelacji, co do tego, że S. N. nie ukończył kursu przysposobienia rolniczego, co jest jednym z warunków uprawniających do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, niezależnie od istniejącego dokumentu w postaci „świadectwa”. Ustawodawca w cytowanych bowiem na wstępie przepisach rozporządzenia z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, przewidział dla legitymowania się kwalifikacjami tzw. teoretycznymi „ukończenie” m.in. kursu przysposobienia rolniczego, a ta okoliczność w świetle powyższego nie zaistniała.

Sąd Rejonowy w tej mierze poczynił jedynie dalsze ustalenia co do tego, że żadne spośród pozostałych dzieci spadkodawczyni nie legitymowały się tzw. kwalifikacjami teoretycznymi, a którekolwiek z nich, w tym także S. nie pracowali w dacie otwarcia spadku bezpośrednio przy produkcji rolnej i nie spełniały pozostałych warunków, przewidzianych w treści art. 1059 k.c.

W tych okolicznościach, skoro odpadła podstawa dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego przez syna spadkodawczyni – S. N., przy braku warunków dziedziczenia gospodarstwa rolnego przez którekolwiek z dzieci spadkodawczyni, nie jest możliwe bez poczynienia dodatkowych ustaleń, stwierdzenie o dziedziczeniu tegoż gospodarstwa na zasadach ogólnych przez wszystkie dzieci spadkodawczyni w częściach równych. Sąd rejonowy w tym względzie zawarł jedynie w pisemnych motywach postanowienia stwierdzenie o tym, że nie zostały również spełnione warunki do zastosowania art. 1060 i 1062 k.c. , gdy tymczasem w toku czynności prowadzonego postępowania brak jakichkolwiek ustaleń w tej mierze co do wnuków spadkodawczyni, czy jej rodzeństwa. Obowiązujący zaś do przedmiotowego stanu faktycznego stan prawny przewidywał, że w granicach określonych w art. 931 § 2 k.c. wnuki spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 i 2, dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 k.c., a przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. Wreszcie zgodnie z treścią art. 1062 § 1 k.c. rodzeństwo spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiada warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 i 2 , dziedziczy gospodarstwo rolne także wtedy, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 lub w art. 1060. Treść § 2 art. 1062 k.c. przewiduje podstawy do dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego przez dzieci rodzeństwa i dalszych ich zstępnych.

Stwierdzenie porządku dziedziczenia wedle treści art. 1063 k.c. , zatem na zasadach ogólnych, jest możliwe dopiero wówczas gdy żaden z krewnych spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy wedle kolejności wyżej przedstawionej, nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego, albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Wymaga to jednak poczynienia szczegółowych ustaleń co do istnienia kwalifikacji uprawniających do dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego przez krąg osób wyżej wymienionych, czego sąd pierwszej instancji nie uczynił. Brak takich ustaleń czyni zaś niemożliwym ocenę prawidłowości wydanego w pierwszej instancji orzeczenia i oznacza nierozpoznanie istoty sprawy.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd pierwszej instancji musi poczynić ustalenia w aspekcie istnienia szczególnych warunków dziedziczenia gospodarstwa rolnego , zgodnie z przytoczonymi wyżej przepisami prawa, poczynając od dalszych zstępnych spadkodawczyni i w razie ich braku poszukując kolejno w kręgu rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawczyni. Dopiero przy wyczerpaniu możliwości dziedziczenia przez te osoby, możliwym będzie stwierdzenie dziedziczenia na zasadach ogólnych, wynikających z treści art. 1063 k.c.

Z tych powodów zaskarżone orzeczenie podlegało uchyleniu na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. , przy przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji i pozostawieniu temuż sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego w oparciu o przepis art. 108 § 2 k.p.c.