Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 kwietnia 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 29 kwietnia 2020 r. w Katowicach

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa B. B.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej w K.

o ustalenie i zapłatę

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 8 listopada 2019 r., sygn. akt II C 166/19

1)  uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1. w części oddalającej powództwo o ustalenie oraz w punkcie 2. i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Katowicach pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej;

2)  oddala apelację w pozostałej części.

SSA Ewa Jastrzębska SSA Małgorzata Wołczańska SSO Tomasz Tatarczyk

Sygn. akt I ACa 24/20

UZASADNIENIE

Wyrokiem z 8 listopada 2019 r. Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo, którym powódka dochodziła stwierdzenia nieważności umowy pożyczki zawartej przez jej matkę i brata z pozwanym bankiem oraz zasądzenia od pozwanego na jej rzecz 24 191,52 zł z tytułu zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy, zasądził od powódki na rzecz pozwanego 5 417 zł z tytułu kosztów procesu. Sąd ustalił, że powódka jest córką J. N. (1), która zamieszkiwała ze swoim synem J. N. (2) do czasu jego śmierci, tj. do dnia 1 sierpnia 2018 r. W dniu 27 października 2016 r. J. N. (3) i J. N. (2) zawarli z pozwanym bankiem umowę pożyczki na kwotę 70 390,80 zł. Spłata pożyczki nastąpić miała w 96 ratach miesięcznych z rachunku, którego współposiadaczami byli pożyczkobiorcy. Na rachunek ten wpływały świadczenia emerytalne matki powódki. W okresie od grudnia 2016 r. do listopada 2018 r. na poczet spłaty pożyczki pozwany pobrał z tego rachunku 24 191,52 zł. Postanowieniem Sądu Okręgowego w Częstochowie z 30 sierpnia 2019 r. J. N. (3) została ubezwłasnowolniona całkowicie z powodu zespołu otępiennego. Oddalenie powództwa o ustalenie nastąpiło w rezultacie stwierdzenia przez Sąd, że powódka nie ma legitymacji czynnej i że po stronie pozwanej nie występują w sprawie wszystkie osoby zainteresowane ustaleniem nieważności umowy. Wskazał, że uczestniczyć w procesie, który za przedmiot ma ustalenie nieważności umowy powinny wszystkie osoby będące stronami tej umowy. Podstawę zgłoszonego na pierwszym miejscu żądania powódki stanowi art. 189 k.p.c. Według tego przepisu, powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Stronami umowy pożyczki, której stwierdzenia nieważności powódka się domaga, byli jej matka i brat oraz pozwany bank. Nie wykazała powódka, że jest następcą prawnym zmarłego brata J. N. (2). Roszczeń dochodziła w imieniu własnym, a nie jako przedstawiciel matki, której notabene opiekunem prawnym w chwili zamknięcia rozprawy nie była. Okoliczności podnoszone przez powódkę wskazują na brak jej interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy pożyczki. Nie dotyczy ta umowa praw i obowiązków powódki, nie wywołuje stanu niepewności prawnej po jej stronie. Powołała się powódka w pozwie na niemożność pokrycia w pełni kosztów utrzymania matki, którą się opiekuje oraz jej zobowiązań finansowych. Nie obciąża powódki obowiązek zwrotu pożyczki. Przyznała ona w toku postępowania, że spłata pożyczki następowała ze środków pieniężnych jej matki zgromadzonych na rachunku bankowym. Nie jest więc powódka legitymowana do żądania zwrotu na swoją rzecz spełnionych z tytułu rat pożyczki świadczeń. O kosztach procesu orzekł Sąd na zasadzie art. 98 § 1 k.p.c.

W apelacji powódka zarzuciła naruszenie prawa procesowego – art. 64, 65 i 189 k.p.c. przez błędne ustalenie, że nie posiada ona czynnej legitymacji w sprawie oraz interesu prawnego by żądać stwierdzenia nieważności umowy pożyczki, którą z pozwanym bankiem zawarli jej matka i brat w sytuacji, gdy powódka i jej matka J. N. (3) należą do kręgu spadkobierców J. N. (2), powódka zaś jest obecnie opiekunem prawnym matki znajdującej się w chwili zawierania umowy w stanie wyłączającym świadome oraz swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; domagała się skarżąca uchylenia wyroku i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Pozwany wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie od powódki kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje :

Nie mógł Sąd Okręgowy, jak utrzymuje apelacja, naruszyć art. 64 i 65 k.p.c. przez ustalenie, że nie posiada powódka czynnej legitymacji procesowej w sprawie oraz interesu prawnego w żądaniu stwierdzenia nieważności umowy. Określają te przepisy zdolność sądową i procesową strony, a nie jej legitymację i interes prawny w dochodzeniu roszczenia o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa.

Dokonał ten Sąd w sprawie prawidłowych ustaleń faktycznych, które przyjął Sąd drugiej instancji za własne.

W świetle tych ustaleń skutku nie mogła odnieść apelacja w zakresie żądania zapłaty.

Ustalił wszak Sąd Okręgowy, wbrew twierdzeniom pozwu, a apelacja ustaleń tego Sądu nie podważa, że spłata pożyczki w ratach, których suma wyniosła 24 191,52 zł nastąpiła ze środków matki powódki zgromadzonych na rachunku bankowym. Nie jest więc powódka, jak trafnie wskazał ten Sąd, legitymowana do żądania zwrotu na swoją rzecz spełnionych przez J. N. (1) świadczeń z tytułu rat pożyczki.

Odniosła natomiast apelacja skutek, jak idzie o żądanie ustalenia nieważności umowy.

Z motywów zaskarżonego wyroku wynika, że nie miał Sąd Okręgowy wątpliwości co do koniecznego udziału w sprawie, w której rozpatrywane jest roszczenie o ustalenie nieważności umowy, wszystkich jej kontrahentów. Dał temu wyraz stwierdzając, że w procesie, który za przedmiot ma ustalenie nieważności czynności prawnej powinny uczestniczyć wszystkie osoby będące stronami tej czynności.

Powód nie musi być kontrahentem umowy, której nieistnienia w oparciu o art. 189 k.p.c. dochodzi. Żądanie powinien jednak skierować przeciwko wszystkim jej kontrahentom. Zachodzi bowiem między nimi współuczestnictwo konieczne, o którym mowa w art. 72 § 2 k.p.c.

W przypadku braku legitymacji po stronie czynnej lub biernej sąd nie może orzec o zasadności roszczenia poddanego jego badaniu. Dlatego brak ten powinien uwzględnić z urzędu.

Występowanie w sprawie po stronie czynnej lub biernej współuczestnictwa koniecznego uzasadnia zastosowanie art. 195 § 1 i 2 k.p.c.

Przepis ten obliguje sąd do działania z urzędu niezależnie od aktywności stron. W sposób w nim określony sąd obwiązany jest postąpić ustaliwszy, że nie występują w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny ( por. wyrok SN z 26 października 2017 r., II CSK 790/16 ).

Powódka w pozwie wskazała, że umowę pożyczki objętej żądaniem stwierdzenia nieważności zawarli z pozwanym bankiem jej matka, o ubezwłasnowolnienie której wystąpiła oraz brat, zmarły w dniu 1 sierpnia 2018 r. Do pozwu załączona została kserokopia odpisu skróconego aktu zgonu J. N. (2), z której wynika, że zmarły był kawalerem. Nie można wszak było wykluczyć, że powódka jest jego spadkobiercą ustawowym, a w rezultacie posiada legitymację czynną do dochodzenia roszczenia o ustalenie nieważności umowy, której spadkodawca był stroną.

Skoro treść pozwu wskazywała na to, że zachodzą braki w zakresie pełnej legitymacji procesowej, a w sprawie nie występują osoby, których udział w niej jest konieczny, obowiązkiem sądu było uzyskanie od powódki potrzebnych danych umożliwiających uzupełnienie tych braków, z kolei wezwanie do udziału w sprawie w charakterze pozwanych matki powódki oraz spadkobierców jej brata.

Zgodnie z ar. 1027 k.c., względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku albo zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia.

W ramach wezwania strony powodowej przez sąd, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby niebiorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie było możliwe, a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora możliwe było wszczęcie przez powódkę postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po J. N. (2), co z kolei uzasadniać by mogło zawieszenie postępowania w niniejszej sprawie, a następnie jego podjęcie z udziałem wezwanych do udziału w niej następców prawnych J. N. (2).

Z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku wystąpiła powódka po wydaniu zaskarżonego wyroku, co udokumentowała składając apelację. Obecnie pełni ona funkcję opiekuna całkowicie ubezwłasnowolnionej matki J. N. (1).

Stwierdzenie, że powódka ma w sprawie legitymację procesową czynną jako spadkobierca J. N. (2) stworzy nową perspektywę oceny jej interesu prawnego w dochodzeniu roszczenia o ustalenie.

Naruszenie art. 195 k.p.c. sąd drugiej instancji jest zobowiązany wziąć pod uwagę z urzędu. W postępowaniu odwoławczym uchybienie to nie może być sanowane, gdyż dokonanie przekształceń podmiotowych w tym postępowaniu wyklucza art. 391 § 1 k.p.c.

Zaniechanie przez Sąd Okręgowy zastosowania w sprawie art. 195 k.p.c. jest równoznaczne z nierozpoznaniem istoty sprawy.

Dlatego zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu, a sprawa przekazaniu temu Sądowi do ponownego rozpoznania, w trakcie którego podejmie Sąd działania mające na celu sanowanie braku w zakresie pełnej legitymacji procesowej, w związku z tym rozważy zawieszenie postępowania w zależności od stanu sprawy o stwierdzenie nabycia spadku po J. N. (2), zapewni należytą reprezentację J. N. (1) po jej wezwaniu do wzięcia udziału w sprawie, zważywszy na fakt, że w podwójnej roli nie może działać w postępowaniu powódka będąca jej opiekunem prawnym, po prawidłowym ukształtowaniu procesu podmiotowo dokona potrzebnych ustaleń i ocenie podda zasadność roszczenia o ustalenie nieważności umowy.

Z tych przyczyn orzekł Sąd Apelacyjny jak w sentencji wyroku na podstawie art. 386 § 4 i 385 k.p.c., o kosztach postępowania apelacyjnego po myśli art. 108 § 2 k.p.c.

SSA Ewa Jastrzębska SSA Małgorzata Wołczańska SSO Tomasz Tatarczyk