Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I C 329/17

Uzasadnienie wyroku z dnia 22 września 2017 roku.

Powódki Z. B. i T. R. wniosły o zobowiązanie pozwanych - J. N., M. W., I. W. i Z. S. „do wycofania złożonego przez nie sprzeciwu na dokonanie ekshumacji (zwłok W. R. (1) zmarłego 11 maja 1962 r. pochowanego na cmentarzu parafialnym w M.) w postępowaniu toczącym się przed Państwowym Powiatowym Inspektorem Sanitarnym w K.” ewentualnie do złożenia oświadczenia woli o następującej treści: „wyrażam zgodę na ekshumację zwłok W. R. (1) zmarłego 11 maja 1962 r. pochowanego na cmentarzu parafialnym w M. i na ponowne pochowanie na cmentarzu komunalnym w G. Nowym (...) w grobie, w którym została pochowana żona W. R. (1), A. R. (1) zmarła 10 stycznia 1983 r.” Uzasadniając powyższe żądania powódki wyjaśniły, że ich ojciec W. R. (1) zmarł 11 maja 1962 roku natomiast matka A. R. (1) przebywała u swojej córki C. F. w G. i tam zmarła 10 stycznia 1983 roku. A. R. (1) pod koniec swego życia wyraziła wolę, aby pochowano ją w G. z uwagi na fakt, iż grób jej męża był stale bardzo zaniedbany. Życzyła sobie, aby w grobie jej męża został pochowany syn A. R. (2) z małżonką, a w jej grobie została pochowana córka T.. Niestety tak się nie stało, gdyż A. R. (2) zmarły 2014 roku nie został pochowany wraz z ojcem W.. Wobec tego powódki podjęły działania w celu przeniesienia szczątków W. R. (1) do grobu jego żony w G., ale sprzeciwiły się temu pozwane. Większa część rodziny zamieszkuje w G. „lub ich odległość od G. jest mniejsza niż odległość od M.”, a możliwość dojazdu jest bardziej dogodna. Zdaniem powódek ich dobro osobiste sprowadzające się do kultu zmarłego zostało naruszone dwukrotnie, po raz pierwszy „poprzez zaniechanie (przez pozwane) wypełnienia woli zmarłej babci z uwagi na niepochowanie swojego zmarłego ojca A. R. (2) w grobie W. R. (1)”, a po raz drugi „wyrażając sprzeciw na dokonanie ekshumacji szczątków W. R. (1) i przeniesienia go do grobu żony”. Pozwane odmawiając zgody na ekshumację przypisały sobie prawo do decydowania jako osoby (rzekomo należycie i wyłącznie) opiekujące się grobem W. R. (1). Jednakże grób ten zawsze był zaniedbany, a jedyną nadzieją na to, że ktoś będzie opiekował się grobem w przyszłości było pochowanie w nim zmarłego A. R. (2) jednak „wola A. R. (1) wyrażona w tym zakresie nie została spełniona”. Powódki nie sprzeciwiły się takiemu postępowaniu żony i córek zmarłego A. R. (2) uznając ich prawo do decydowania o miejscu pochówku męża i ojca. Biorąc pod uwagę, że grób W. R. (1) był i jest zaniedbany a wola A. B. nie została spełniona (pochowano A. R. w grobie teściów) powódka Z. B. podjęła czynności aby przenieść szczątki ojca do grobu matki jednakże sprzeciwiły się temu pozwane. Ponadto podeszły wiek i stan zdrowia powódek ze względu na odległość grobu ojca od ich miejsca zamieszkania poważnie utrudnia im kultywowanie pamięci o zmarłym ojcu. Prawo pochowania osoby zmarłej wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięć o osobie zmarłej stanowią dobra osobiste chronione przepisami prawa (art. 23 i 24 k.c.), a każde jego naruszenia godzi w podstawowe i niezbywalne prawa człowieka. Zdaniem powódek, postępowanie pozwanych wynika z długoletniej i wzajemnej niechęci pomiędzy powódką Z. B., a matką pozwanych T. R., a nie z chęci ochrony miejsca spoczynku ich dziadka W. R. (1), którego nie zdążyły poznać, gdyż urodziły się po jego śmierci.

Pozwane wniosły o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Pozwane zarzuciły, że rodzina pozwanych nigdy nie czyniła żadnych przeszkód powódkom, aby oddawały cześć zmarłemu W. R. (1). Powódki przyjeżdżając na grób W. R. (1) zatrzymywały się u rodziców pozwanych, a potem w domu J. N.. Pozwane zawsze chętnie witały powódki i wspólnie też pielęgnowały grobowiec W. R. (1). Nie może być wyłączną podstawą roszczenia powódek fakt, że łatwiej byłoby im dojeżdżać na grób ojca, zwłaszcza że przez tyle lat mogły bez przeszkód tam dojechać i nikt nie ingerował w sferę kultu zmarłych. Pozwane odkąd zaczęły samodzielnie zajmować się grobem W. R. (1), nagrobek utrzymany jest w nienagannym stanie i zawsze przystrojony na ważne święta kościelne. Dowodzi tego zaświadczenie wydane przez proboszcza Parafii w M., z dnia 12 czerwca 2017 r. o tym, że pozwane jako córki A. R. (2) tj. wnuczki śp. W. R. (1) troszczą się należycie o grób swego dziadka. Według pozwanych wolą zarówno W. R. (1), jak i A. R. (1) było, aby W. R. (1) pochowany został na cmentarzu przy domu rodzinnym właśnie w M..

Sąd Okręgowy ustalił i zważył, co następuje.

Nieżyjący już małżonkowie A. i W. R. (2) byli rodzicami powódek i ostatnio mieszkali wspólnie we wsi R., gmina M. gdzie prowadzili gospodarstwo rolne. Po śmierci W. R. (1) w dniu 11 maja 1962 roku w domu rodzinnym powódek w R. pozostała wdowa A. R. (1) i troje dzieci – A. R. (2), który był wówczas pełnoletni, L. R., który miał wówczas lat 15 i powódka Z. B., która miała lat 10. W. R. (1) został pochowany na cmentarzu parafialnym w M. ponieważ do śmierci mieszkał w tej parafii, a pogrzeb urządziła jemu wdowa A. R. (1). Ojciec powódek został pochowany w nowym grobie ziemnym we wskazanym przez niego uprzednio miejscu co nastąpiło za zgodą ówczesnego proboszcza Parafii w M.. Miejsce na cmentarzu, gdzie jest pochowany W. R. (1) wykupiła jego żona A. R. (1).

Wdowa po W. A. R. w 1966 r. wyjechała do G. do córki C. F. i odtąd mieszkała z tą córką w G.. A. R. (1) chorowała na serce, miażdżycę i nerwicę żołądka. Na gospodarstwie rolnym rodziców powódek został wówczas ich brat A. R. (2), ojciec wszystkich pozwanych. A. R. (1) chciała być najpierw pochowana razem z mężem na cmentarzu w M. ale 8 lat przed śmiercią stwierdziła, że chce być pochowana w G. ponieważ grób męża jest zaniedbany i „nie chce leżeć w zielsku”. A. R. (1) zmarła w dniu 10 stycznia 1983 roku i została pochowana przez córkę C. F. na Cmentarzu Komunalnym w G. – Nowym (...). Za życia A. R. (1) mówiła swoim dzieciom w tym powódkom, że z W. R. (1) ma być pochowany jego syn A. R. (2). Według powódek to było przyczyną dla której A. R. (1) nie planowała przenieść szczątków męża do G.. Jednak po śmierci A. R. (2) w 2014 roku został on pochowany w grobie swoich teściów. Powódki twierdzą, że nastąpiło to niezgodnie z wolą ich matki A. R. (1). W latach 90-tych ubiegłego wieku grób W. R. (1) został urządzony w ten sposób, że wykonano betonowe obramowanie z elementami z lastryka i położono na nim płytki (kopie fotografii, k.25, k.26), a prace z tym związane wykonał brat powódek I. R. i jego syn A., którzy mieszkali wówczas w C. na P..

W dniu 24 kwietnia 2017 roku do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w K. wpłynął wniosek o ekshumację zwłok W. R. (1), pochowanego na Cmentarzu Parafialnym w M. i przeniesienie ich do grobu rodzinnego na Cmentarz Komunalny w G. - (...) (...). Wniosek ten złożyła powódka Z. B. zamieszkała w D., uzasadniając go przeniesieniem zwłok ojca do grobu, w którym pochowana jest jej matka (w miejscu zamieszkania jej siostry – powódki T. R.). W trakcie postępowania w tej sprawie w dniu 4 maja 2017 roku wpłynęło oświadczenie podpisane przez pozwane J. N., M. W., I. W. i Z. S. - wnuczki zmarłego W. R. (1), a córki jego syna A. R. (2), które powołując się na wolę swojego nieżyjącego ojca i swoją nie wyraziły zgody na ekshumację zwłok W. R. (1). Państwowy Powiatowy Inspektora Sanitarnego w K. uznał, że spór między osobami, którym przysługuje prawo do pochowania i ekshumacji zwłok (art. 15 ust. l pkt 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Dz. U. z 2015r. poz. 2126 ze zm. w zw. z art. 10 ust. l tej ustawy), nie może być rozstrzygnięty w postępowaniu administracyjnym. Prawomocną decyzją z 25 maja 2017 roku nr 10.D.HŚ-K.2017 znak HŚ-K.4416.8.2017 nie zezwolił więc na ekshumację zwłok /szczątków/ W. R. (1) zmarłego dnia 11 maja 1962 r. i pochowanego na Cmentarzu Parafialnym w M. (kopia decyzji, k.27).

Wnukowie A. i W. K. C. (zam. G.), B. P. (zam. G.), A. S. (zam. G.), W. F. (zam. P.), A. R. (3) (zam. I.), a także Ł. R., M. P., E. O., D. R., D. W. oświadczyli, że wyrażają zgodę na ekshumację szczątków W. R. (1) i pochowanie ich w grobie ze zmarłą żoną A. R. (1) na Cmentarzu Komunalnym w G. – (...) (...).

Istnieje możliwość pochowania szczątków po ekshumacji W. R. (1) do grobu jego żony A. R. (1), pochowanej na cmentarzu Komunalnym w G. - (...) (...) (zaświadczenie Przedsiębiorstwa Produkcyjno- Usługowego (...) Sp z o.o., k.69).

Powódka Z. B. ma wykształcenie średnie i z zawodu jest pielęgniarką. Urodziła się (...) i ma dwie córki z których D. M. mieszka w I., a M. mieszka w M.. Powódka ta po urodzeniu mieszkała z rodzicami we wsi R. i pamięta ojca W. R. (1). Powódka Z. R. w 1971 r. zamieszkała w I., a następnie mieszkała w K. w latach 1973-1975. Od 1975 r. powódka ta mieszka z mężem w D.. Przyjeżdżała ona ze swoim mężem na cmentarz w M., aby odwiedzić grób ojca i zajeżdżała wówczas do brata A. R. (2), przy czym nieraz nocowała u niego z mężem. Z bratem tym powódka dobrze żyła. Powódka Z. B. jeździła na grób ojca minimum dwa razy do roku i nikt nie utrudniał jej odwiedzin grobu ojca. Na grób W. R. (1) powódka przyjeżdżała częściej przed świętem zmarłych aby umyć pomnik, zapastować go i kilka razy żeby wypisać litery czarną farbą, kto jest pochowany w tym grobie. Ostatni raz powódka Z. B. była w R. na pogrzebie brata A. R. (2) w 2014 r. natomiast ostatni raz była na grobie ojca na cmentarzu w M. w maju 2017 roku (wcześniej była tam w październiku 2016 r.), przetarła płytki, wyszorowała cały pomnik, zapastowała i wypisała litery farbą. Z D. do G. powódka Z. B. ma 200 km i możliwość korzystania z połączenia kolejowego między tymi miastami. Powódka Z. B. choruje między innymi na zakrzepicę żył oraz nie może jeździć samochodem. Orzeczeniem (...) do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w D. z 2 czerwca 2009 roku została ona zaliczona na stałe do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. Powódka Z. B. chce przenieść szczątki ojca W. do grobu w G. w którym pochowana jest jej matka A., żeby rodzice byli razem i żeby powódka mogła z siostrą T. R. iść na grób obojga rodziców. Spośród dzieci W. i A. R. (1) żyją tylko powódki.

Powódka T. R. urodziła się (...) Ma wykształcenie średnie i z zawodu jest technikiem technologii drewna. Jest osobą przewlekle chorą, a stan jej zdrowia uniemożliwia wielogodzinną podróż bez opieki. Z domu rodzinnego powódka T. R. wyprowadziła się w 1959 r. do siostry C. F. do G. i odtąd mieszka cały czas w G.. Za mąż nie wyszła i dzieci nie ma. Powódka ta była na pogrzebie ojca W. R. (1). Powódka T. R. chce, żeby przenieść szczątki ojca na cmentarz w G., bo powódka Z. B. będzie miała bliżej i powódki będą się spotykać. Powódka T. R. chce być na grobie obojga rodziców na Wszystkich Świętych, a poza tym w G. mieszkają dzieci C. F. i C. R., rodzeństwa powódek. C. R. mieszkał w G. i zmarł w 2006 czy 2004 r. miał dwie córki. Są to A. S. i B. P., które mieszkają w G.. Siostra powódek C. F. mieszkała w G., zmarła w 2000 roku i jest pochowana w G.. Pozostawiła ona czworo dzieci, przy czym trzy jej córki - K. C., A. K. i B. K. mieszkają w G..

Po śmierci A. R. (1), powódka T. R. zajmowała się grobem matki natomiast pracowała w gastronomii i urlopów jej nie udzielano i dlatego grobu ojca nie odwiedzała co roku. Ostatni raz na grobie ojca była w 2014 r. jak zmarł jej brat A. R. (2) i był jego pogrzeb. Wcześniej nie bywała na grobie ojca po tym jak jej siostra Z. B. przestała mieszkać w K., ponieważ nie miała możliwości dojeżdżania do M.. Wcześniej jak przyjeżdżała na grób ojca to zajeżdżała do brata A. R. (2).

Powódki nie mają możliwości korzystania z bezpośredniego połączenia kolejowego bądź autobusowego między miejscami ich zamieszkania a M..

Pozwane J. N., M. W., I. W. i Z. S. są córkami nieżyjącego brata powódek - A. R. (2). Pozwana J. N. urodziła się (...). Dziadka W. R. (1) nie znała bo zmarł przed ślubem jej rodziców, nie pamięta też babci A. R. (1). Była u babci A. R. (1) na pogrzebie w G., pojechała z rodzicami i siostrą M.. Pozwana J. N. dowiedziała się od swojej mamy i C. F., że babcia nie chciała być pochowana w M.. Rok po śmierci W. R. (1) ojciec pozwanej A. R. (2) zaczął prowadzić gospodarstwo rolne na gruntach o powierzchni 6 ha. Grobem W. R. (1) zajmowali się rodzice pozwanej i siostra W. J. W., która zmarła 15 lat po jego śmierci. Według pozwanej J. N., jej rodzice zadecydowali, że chcą być pochowani w 4-osobowym grobie rodziców jej matki ponieważ obok dziadka W. R. (1) w jego grobie jest tylko jedno miejsce, a rodzice pozwanej chcieli być pochowani razem. W domu pozwanych nie było wspominane, że obok dziadka ma być pochowany ojciec pozwanych czyli A. R. (2).

Pozwana J. N. nie zgadza się z żądaniem powódek, aby przenieść dziadka do G., ponieważ jak pamięta, jej matka ją na grób dziadka prowadzała i jest to pierwszy grób, którym się pozwane opiekowały. Powódki były zawsze mile widziane, ale powódka T. R. nie była na grobie W. R. (1) od ślubu pozwanej Z. S. (tj. około roku 1997), aż do pogrzebu A. R. (2) (tj. w 2014 r.). Pozwana M. W. urodziła się (...) i wyprowadziła się z domu rodzinnego w 1984 r. Pozwana I. W. urodziła się (...) i wyprowadziła się z domu rodzinnego w 1992 r. Pozwana Z. S. urodziła się (...) i z domu rodzinnego wyszła w 1997 r. Pozwane troszczą się należycie o grób swojego dziadka W. R. (1) w M. (zaświadczenie proboszcza Parafii w M., k.24) i grób ten nie jest zaniedbany (kopie fotografii, k.25, k.26).

Powyższy stan faktyczny ustalono na podstawie zaświadczenia Proboszcza Parafii w M., kopii zdjęć i decyzji Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w K. (k.24-k.27), kopii innych dokumentów (k.37-k.42, k.44-k.69), zeznań świadków A. R. (4) (k.30v), J. R. k.30v-k.31), B. K. (k.31), A. K. (k.31-k.31v), Ł. R. (k. 31v) i J. B. (k.32) oraz na podstawie zeznań pozwanych, częściowo natomiast na podstawie zeznań świadka G. J. (k.91-karta 91v) oraz wyjaśnień i zeznań powódek.

Nie jest spornym pomiędzy stronami, że grób W. R. (1) został w latach 90-tych ubiegłego zmodernizowany i doprowadzony do istniejącego aktualnie stanu przez I. R. i jego syna A.. Nie zasługują więc na wiarę zeznania świadka G. J. o tym, że grób w ten sposób urządzili rodzice pozwanych.

Nie jest spornym pomiędzy stronami, że od czasu pogrzebu W. R. (1) w jego grobie nie pochowano innych osób natomiast powódki bez przeszkód ze strony pozwanych i ich rodziców oraz dalszych krewnych kiedy tylko chciały mogły odwiedzać grób W. R. (1) i stosownie do potrzeb kultywować pamięć zmarłego ojca. Nie są jednak wiarygodne wyjaśnienia i zeznania powódek o tym, że pozwane nie dbały należycie o grób W. R. (1) w tym nie sprzątały i nie porządkowały go oraz nie dbały o jego wystrój i dekorowanie a czyniła to wyłącznie powódka Z. B.. Przeczy temu stan w jakim aktualnie znajduje się grób ojca powódek i dziadka pozwanych (kopie fotografii, k.25, k.26) zaś uznane w tej kwestii za wiarygodne twierdzenia pozwanych znalazły potwierdzenie w treści zaświadczenia Proboszcza Parafii w M. (k.24).

Porządkowanie i dekorowanie grobu W. R. (1) przez powódkę Z. B. potwierdzone w szczególności zeznaniami świadka J. B., które z uwagi na odległość od miejsca zamieszkania powódek odbywało się stosunkowo rzadko i od przypadku do przypadku, nie wykluczało przecież wykonywania takich samych i podobnych czynności przez pozwane w tym i przez pozwaną J. N..

Kult pamięci tej samej osoby zmarłej stanowi dobro osobiste więcej niż jednego człowieka (np. kilku krewnych). Każda z tych osób może samodzielnie i niezależnie od pozostałych zaspokajać swoje potrzeby uczuciowe związane z kultem pamięci zmarłego i w tym celu wykonywać przysługujące jej uprawnienia. Ponieważ jednak każdej z nich przysługuje również ochrona prawna przed zagrożeniem lub naruszeniem jej dobra osobistego, przeto pozostałe osoby mają obowiązek powstrzymywania się od wszelkich działań, które by stanowiły takie zagrożenie lub naruszenie (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu - I Wydział Cywilny z dnia 22 sierpnia 2012 r., sygn. akt I ACa 718/12, Legalis nr 745500).

Powyższe stwierdzenie dotyczy zarówno powódek jak i pozwanych. Pozwane nie sprzeciwiają się kultowi przez powódki pamięci W. R. (1) tak jak był on sprawowany przez nie do tej pory przez ponad 50 lat natomiast uwzględnienie powództwa i doprowadzenie do ekshumacji szczątków W. R. (1) prowadziłoby do naruszenia dóbr osobistych pozwanych w omawianej kwestii.

W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10.12.2015 r. V CSK 2021/15 wskazano, że w orzecznictwie powszechnie jest przyjmowane, iż prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej wraz z prawem do ekshumacji oraz prawo do kultywowania pamięci o niej stanowi dobro osobiste, zwane prawem do grobu, chronione przepisami art. 23 i 24 KC (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 52 oraz wyroki: z dnia 31 marca 1980 r., II CR 88/80; z dnia 14 października 2011 r., III CSK 340/10). Zakres prawa do pochowania nie wyczerpuje się z chwilą pochówku zwłok określonej osoby, lecz obejmuje również możność żądania ekshumacji w celu pochowania zwłok w innym stosownym miejscu. Wszakże, co zgodnie podkreśla się w orzecznictwie, żądanie takie wysunięte w razie sporu między pozostałymi bliskimi zmarłych, może być uwzględnione jedynie wówczas, gdy szczególne względy ochrony dóbr osobistych za tym przemawiają. W kolizji zasady niezakłócenia miejsca spoczynku zmarłych z brakiem zgody w rodzinie, co do miejsca pochowania zmarłych, wskazana zasada dominuje wyraźnie (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 16 czerwca 1998 r., sygn. akt I CKN 729/97, Legalis nr 345585). Ekshumacja może być orzeczona tylko wtedy, gdy szczególne względy ochrony dóbr osobistych za tym przemawiają, regułą jest bowiem, że powinna zwyciężyć zasada niezakłócania spokoju zmarłych w zetknięciu z brakiem zgody osoby uprawnionej na pochowanie określonych zwłok (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 lutego 2016 r. sygn. akt III CSK 84/15, Legalis nr 1460993).

Pochowanie W. R. (1) na cmentarzu parafialnym w M. zgodne było z wolą zmarłego – mieszkał on bowiem wraz z żoną A. R. (1) i dziećmi w pobliskiej miejscowości R., która stanowiła jego centrum życiowe (znalazło to potwierdzenie w zeznaniach świadka A. R. (4)). Wdowa A. R. (1) podjęła natomiast decyzję o tym, aby pochowano ją w w G. (zeznania świadków J. R., B. K., A. K., Ł. R., J. B.). Należało zatem uznać, że godziła się na to, że mąż jej będzie pochowany w M. a ona w G.. I taki stan rzeczy, po śmierci A. R. (1) w 1983 roku trwał przez wiele lat, a dzieci W. i A. R. (1) dzieliły się obowiązkiem opieki nad grobami rodziców. Brak jest przy tym wystarczających podstaw do przyjęcia, że brat powódek A. R. (2) i jego rodzina, w tym pozwane, zaniedbywali grób W. R. (1). Na cmentarz w M. trzeba przejść 5 km lasem (zeznania świadka A. K.). Nawet jeżeli latem wyrosły na tym grobie chwasty, a było to jeszcze wówczas gdy grób ten był ziemny czyli przed wyłożeniem go terakotą, a więc około 20 lat temu to jednak na uroczystość Wszystkich Świętych grób był ustrojony kwiatami i stały na nim znicze (zeznania świadka J. R.). Okoliczność, że w czasie pogrzebu A. R. (2) w maju 2014 roku na grobie W. R. (1) były sztuczne wypłowiałe kwiaty, puste znicze (zeznania świadka B. K.) również nie świadczy o jakiś szczególnych zaniedbaniach grobu i wyjątkowych okolicznościach uzasadniających konieczność przeniesienia szczątków W. R. (1), tym bardziej, że „grobem dziadka zajmowali się wszyscy, część dzieci jeździło na grób W., a część na grób żony i tak było co roku” (zeznania świadka A. K.). Z okoliczności sprawy wynika, że na grób W. R. (1) sporadycznie przyjeżdżali także A. R. (4), J. R., B. K., A. K., Ł. R. (zeznania tych osób jako świadków). Aktualnie grób W. R. (1) jest wyłożony terakotą i od wielu lat nie rosną na nim żadne chwasty nawet w okresie letnim. Wcześniej na tym grobie chociaż była ziemia ogrodzona łańcuszkami też były posadzone kwiaty i było czysto. T. R. – żona A. R. (2), ze swoimi córkami „odszykowywała” grób W. R. (1). W ubiegłym roku wszystkie pozwane w okresie Wszystkich Świętych odwiedziły grób W. R. (1). Grobem najbardziej zajmowała się pozwana J. N.. Na grobie W. R. (1) zawsze było czysto ponieważ pozwane zmywały pomnik W. R. (1) (zeznania świadka G. J.).

Z wyjaśnień i zeznań pozwanych wynika, że są one związane z grobem dziadka na który przychodziły z rodzicami od najmłodszych lat i kultywują pamięć po nim. Nikt z pozwanych nie zabrania powódkom odwiedzin grobu ojca W. R. (1) i jego wnuk A. R. (4) częściej bywał na grobie dziadka niż na grobie babci pomimo, że ma do G. bliżej (zeznania świadka A. R. (4)).

Nie jest wystarczającym do uznania powództwa za uzasadnione fakt, że A. R. (2) został pochowany w grobie swoich teściów chociaż wolą jego matki jak twierdzą powódki było aby został on pochowany w grobie ojca W. R. (1). Wybór miejsca tego pochówku stanowił dobro osobiste żony i dzieci A. R. (2), a brak jest podstaw do przyjęcia, że nastąpiło to wbrew woli A. R. (2). Z wyjaśnień pozwanych wynika, że A. R. (2) został pochowany w grobie teściów z uwagi na to, że jest tam więcej miejsca i po śmierci zostanie tam złożone również ciało jego żony T. R., a matki pozwanych. Powódki uczestniczyły w pogrzebie brata A. R. (2) w 2014 r. i wówczas nie wyrażały swojej dezaprobaty co do miejsca jego pochówku. W ocenie Sądu pozwane przez niepochowanie swojego ojca A. R. (2) w grobie W. R. (1) nie naruszyły więc w żaden sposób dóbr osobistych powódek.

W ocenie Sądu Okręgowego brak jest również szczególnych względów dotyczących ochrony dóbr osobistych powódek z uwagi na które można by było zobowiązać pozwane do wyrażenia zgody na ekshumację zwłok W. R. (1) i ponowne pochowanie ich na Cmentarzu Komunalnym w G. - (...) (...) w grobie w którym pochowana została A. R. (1). Z uwagi na dominującą zasadą niezakłócania spoczynku zmarłego brak było podstaw do uznania, że istniejący aktualnie wiek powódek i stan ich zdrowia był wystarczającą podstawą do uwzględnienia powództwa.

W tym stanie rzeczy na podstawie art. 23 k.c. i art. 24 § 1 k.c. orzeczono jak w pkt I. sentencji wyroku rozstrzygając o kosztach procesu z uwagi na wynik procesu na podstawie art. 98 § 1 i § 3 k.p.c. jak w pkt II. sentencji wyroku. Na rzecz pozwanych należało zasądzić 720 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa prawnego (§ 8 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm.) oraz 34 zł tytułem zwrotu opłat skarbowych od pełnomocnictw (k.20, k.23).