Pełny tekst orzeczenia

Sygn.akt III AUa 1319/13

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 marca 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Maria Jolanta Kazberuk (spr.)

Sędziowie: SA Bohdan Bieniek

SA Piotr Prusinowski

Protokolant: Magda Małgorzata Gołaszewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 marca 2014 r. w B.

sprawy z odwołania J. J.

przy udziale zainteresowanego F. J.

przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

o wysokość świadczenia

na skutek apelacji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

od wyroku Sądu Okręgowego w Suwałkach III Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 24 czerwca 2013 r. sygn. akt III U 352/13

oddala apelację.

Sygn. akt III AUa 1319/13

UZASADNIENIE

Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego decyzją z dnia 12 kwietnia 2013 roku, wydaną na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 roku, Nr 50, poz. 291 ze zm.), naliczył J. J. nadpłatę renty rolniczej z powodu wyłączenia małżonka wnioskodawczyni F. J. z ubezpieczenia społecznego rolników z mocy ustawy od dnia 8 lutego 2010 roku. Organ rentowy stwierdził, iż jest ona zobowiązana do zwrotu kwoty 4.331,22 złotych za okres od dnia 1 września 2011 roku do dnia 31 sierpnia 2012 roku, stanowiącej nadpłatę części uzupełniającej świadczenia rentowego w wymiarze 50 %.

J. J. w odwołaniu od powyższej decyzji domagała się jej zmiany i stwierdzenia, że nie jest zobowiązana do zwrotu powyższej kwoty. Podniosła, że pobierała rentę w stałej wysokości, nigdy w wysokości wyższej, niż wynikało to z decyzji. Nadto wskazała, że została błędnie pouczona przez organ rentowy o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie wypłaty świadczenia w całości lub w części.

Sąd Okręgowy w Suwałkach III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych po rozpoznaniu powyższego odwołania, wyrokiem z dnia 24 czerwca 2013 roku zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że J. J. nie jest zobowiązana do zwrotu świadczenia pobranego za okres od dnia 1 września 2011 roku do dnia 31 sierpnia 2012 roku w kwocie 4.331,22 złotych. Z ustaleń Sądu I instancji wynika, że na podstawie decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 30 stycznia 2009 roku przyznano J. J. prawo do renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy od dnia 1 grudnia 2008 roku. Wnioskodawczyni była wypłacana część składkowa renty oraz 50 % części uzupełniającej. Z uwagi na przyznanie prawa do renty od dnia 1 grudnia 2008 roku dwuletni okres wynikający z art. 28 ust. 6 pkt 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 roku, Nr 50, poz. 291 ze zm.) upłynął w dniu 30 listopada 2010 roku. Decyzją w/w rolniczego organu rentowego z dnia 18 listopada 2010 roku zawieszono wnioskodawczyni cześć uzupełniającą świadczenia w wymiarze 100 % od dnia 1 grudnia 2010 roku. Kolejną decyzją z dnia 24 stycznia 2011 roku podjęto wypłatę 50% części uzupełniającej renty od dnia 1 grudnia 2010 roku. Na podstawie decyzji z dnia 22 marca 2012 roku zmieniono status podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników męża wnioskodawczyni - F. J. z mocy ustawy na ubezpieczenie na wniosek od dnia 14 września 2009 roku w związku ze złożonym przez niego oświadczeniem, iż prowadzi działalność rolniczą na gruntach poniżej 1 hektara przeliczeniowego. Na podstawie decyzji z dnia 17 grudnia 2012 roku ponownie ustalono podleganie przez F. J. ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w związku z posiadaniem gospodarstwa o powierzchni przekraczającej 1 hektar przeliczeniowy. Kolejną decyzją z dnia 31 grudnia 2012 roku organ rentowy stwierdził podleganie przez zainteresowanego ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w okresie od dnia 14 września 2009 roku do dnia 7 lutego 2010 roku. Powyższe decyzje są prawomocne. Ostatecznie organ rentowy ustalił, że F. J. w okresie od dnia 8 lutego 2010 roku do dnia 11 września 2012 roku podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników na wniosek, natomiast od dnia 12 września 2012 roku – z mocy ustawy. W związku ze zmianą od dnia 1 stycznia 2013 roku przepisów w/w ustawy KRUS decyzją z dnia 9 stycznia 2013 roku z urzędu podjął od dnia 1 stycznia 2013 roku wypłatę części uzupełniającej świadczenia wnioskodawczyni w wymiarze 100 %. Z dalszych ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że w wyniku zmiany statusu ubezpieczenia społecznego rolników męża wnioskodawczyni z datą wsteczną organ rentowy zweryfikował wysokość pobieranej przez nią renty rolniczej. Decyzją z dnia 7 lutego 2013 roku naliczył nadpłatę części uzupełniającej świadczenia rentowego w wymiarze 50 % od dnia 1 grudnia 2010 roku do dnia 31 sierpnia 2012 roku w kwocie 7.412,94 złotych i zobowiązał wnioskodawczynię do zwrotu nienależnie pobieranego świadczenia, gdyż w tym czasie jej mąż nie podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy. Wskutek odwołania J. J. od powyższej decyzji KRUS uchylił decyzję z dnia 7 lutego 2013 roku. Uwzględniając fakt, iż od grudnia 2012 roku organ rentowy posiadał wiedzę odnośnie zmniejszenia powierzchni gospodarstwa rolnego wnioskodawczyni i jej męża (poniżej 1 hektara przeliczeniowego) ponownie naliczył nadpłatę części uzupełniającej świadczenia wnioskodawczyni w wymiarze 50 % i odstąpił od żądania nienależnie pobranego świadczenia za okres od dnia 1 grudnia 2010 roku do dnia 31 sierpnia 2011 roku w kwocie 3.081,72 złotych. Sąd Okręgowy wskazał, iż w odniesieniu do ustalonego stanu faktycznego znajduje zastosowanie przepis art. 28 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2013 roku. Stosownie do ust. 6 pkt 1 powyższego przepisu wypłata części uzupełniającej renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy ulega zawieszeniu w połowie, jeżeli emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą z małżonkiem, który nie ma ustalonego prawa do emerytury albo renty i nie spełnia warunków do uzyskania emerytury rolniczej albo renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli małżonek ten podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy ustawy. Zgodnie zaś z art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 roku, Nr 153, poz. 1227 ze zm.) osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 1 w/w ustawy uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania (art. 138 ust. 2 pkt 1 w/w ustawy). Mając na względzie powyższe przepisy Sąd I instancji stwierdził, że pobierane przez wnioskodawczynię świadczenie rentowe przy uwzględnieniu 50 % części uzupełniającej było świadczeniem nienależnym. Uznał jednak, że sytuacja ta została spowodowana błędnym działaniem organu rentowego, wynikającym z nieprawidłowego pouczenia wnioskodawczyni o okolicznościach powodujących zmiany w wysokości wypłacanego świadczenia rentowego. Pouczenie,
o którym mowa w przepisie art. 138 ust. 2 pkt 1 w/w ustawy to takie, w którym organ rentowy informuje ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia, gdy wystąpią okoliczności, które zgodnie z przepisami spowodują utratę tego prawa. Jak wskazał Sąd Okręgowy, pouczenie to może polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności, jednakże musi być na tyle zrozumiałe, aby świadczeniobiorca mógł je odnieść do własnej sytuacji (konkretyzacja pouczenia). Zdaniem Sądu I instancji, w niniejszej sprawie organ rentowy nie skierował do wnioskodawczyni pouczenia czyniącego zadość powyższym wytycznym, stąd niezasadnie zobowiązano ją do zwrotu świadczenia. Z uwagi na powyższe jak w sentencji wyroku orzeczono na podstawie art. 477 14 § 2 k.p.c.

Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zaskarżył powyższy wyrok w całości, zarzucając mu:

- obrazę przepisu prawa materialnego, tj. art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 roku, Nr 50, poz. 291 ze zm.) w zw. z art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 roku, Nr 153, poz. 1227 ze zm.) poprzez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż świadczenie wypłacone wnioskodawczyni nie było świadczeniem nienależnie pobranym, a jedynie nienależnym, gdyż, jak twierdzi Sąd I instancji, nieprawidłowo pouczono wnioskodawczynię o okolicznościach powodujących zmiany w wysokości wypłacanego jej świadczenia,

- obrazę przepisów prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c. z uwagi na przekroczenie przez Sąd I instancji granic swobodnej oceny dowodów poprzez uznanie, iż decyzje KRUS nie zawierają pouczenia w zakresie zawieszalności świadczeń rolniczych, a w konsekwencji definicji i okoliczności zwrotu nienależnie pobranego świadczenia,

- błędne ustalenie przez Sąd I instancji, iż organ rentowy nie skierował do wnioskodawczyni pouczenia o okolicznościach powodujących zmiany w wysokości wypłacanych świadczeń. Wskazując na powyższe zarzuty organ rentowy domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia odwołania, ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu w Suwałkach do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie jest zasadna.

Rozpoznając niniejszą sprawę Sąd Okręgowy dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych oraz właściwie zastosował przepisy ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 roku, Nr 50, poz. 291 ze zm.) oraz ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 roku, Nr 153, poz. 1227 ze zm.). Sąd Apelacyjny w całości podziela i przyjmuje za własne ustalenia faktyczne oraz wykładnię przepisów.

Stan faktyczny sprawy nie pozostawał sporny. Organ rentowy nadpłacił wnioskodawczyni w okresie od dnia 1 września 2011 roku do dnia 31 sierpnia 2012 roku część uzupełniającą świadczenia rentowego w wymiarze 50 %. Powyższe świadczenie było więc świadczeniem nienależnym.

Organ rentowy na odwrocie decyzji kierowanych do J. J. przytoczył m.in. treść przepisu art. 28 ust. 6 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2013 roku, zgodnie z którym wypłata części uzupełniającej renty rolniczej ulega zawieszeniu w połowie, jeżeli emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą z małżonkiem, który nie ma ustalonego prawa do emerytury albo renty i nie spełnia warunków do uzyskania emerytury rolniczej albo renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli małżonek ten podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy ustawy (k. 40 v., 67 v., 108 v. akt ZUS).

Zarzuty apelacyjne poczynienia przez Sąd I instancji błędnych ustaleń faktycznych oraz naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. są zatem niezasadne.

Przedmiotem sporu pozostawało natomiast to, czy wnioskodawczyni została przez organ rentowy prawidłowo pouczona o braku prawa do pobierania powyższego świadczenia, zaś w konsekwencji czy świadczenie to było świadczeniem nienależnie pobranym w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zw. z art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Ugruntowane orzecznictwo Sądu Najwyższego pozwala na przyjęcie, że nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, to świadczenie wypłacane mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia na skutek okoliczności leżących po stronie ubezpieczonego. Inaczej mówiąc, nie można przyjąć, aby doszło do nienależnego pobrania świadczenia, jeżeli jego wypłata (mimo zaistnienia wskazanych okoliczności) nastąpiła z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego. Mogą to być zarówno przyczyny leżące po stronie organu rentowego (błąd) lub niezależne od tego organu. Sąd Najwyższy nadto zważył, że na podstawie art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Pouczenie musi być należyte, czyli wyczerpujące i wyraźnie wskazujące okoliczności w jakich dochodzi do nienależnego pobrania świadczenia, dokonane w taki sposób, aby było zrozumiałe dla osoby, do której było skierowane. Pouczenie nie może być abstrakcyjne, obciążone brakiem konkretności (por. wyrok Sądu Najwyższego z 17 listopada 1998 roku w sprawie o sygn. akt II URN 46/95, OSNP 1996/12/174, lex numer 23750 i z dnia 17 lutego 2005 roku w sprawie o sygn. akt II UK 440/03, OSNP 2005/18/291, lex numer 155203). Warunkiem uznania świadczenia za nienależnie pobrane jest pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie w czasie pobierania świadczenia powoduje jego utratę (w całości lub w części). Pouczenie o takich okolicznościach nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie, gdyż nie da się przewidzieć, które z różnorodnych okoliczności wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy. W tym sensie wystarczające jest przytoczenie przepisów określających te okoliczności. Jednakże pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie mógł je odnieść do własnej sytuacji. Ponieważ pouczenie dotyczy zmian w stanie faktycznym i prawnym w stosunku do stanu istniejącego w dacie przyznania świadczenia, pobierający świadczenie musi mieć możność skonfrontowania zmian, jakie zaszły w jego przypadku, z treścią pouczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2008 roku w sprawie o sygn. akt I UK 394/07, lex numer 494135).

W ocenie Sądu II instancji, pouczenie organu rentowego nie spełnia powyższych wymagań. Jak wyżej wskazano organ rentowy pouczył wnioskodawczynię o treści art. 28 ust. 6 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników – w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania decyzji. Treść tego przepisu odnosi się m.in. do kwestii podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy ustawy. Podkreślić należy, że pouczenie nie zawierało treści przepisu art. 16 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników, określającego przesłanki podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy ustawy. Stosownie do art. 16 ust. 1 pkt 1 w/w ustawy ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu podlega z mocy ustawy rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny. Objecie ubezpieczeniem społecznym rolników z mocy ustawy zależy więc od wielkości posiadanych przez rolnika hektarów przeliczeniowych. Termin zaś hektara przeliczeniowego nie jest pojęciem z zakresu języka potocznego, lecz ma charakter terminu technicznego, którego treść została określona w przepisach ustawy z dnia 15 listopada 1984 roku o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 roku, Nr 94, poz. 431 ze zm.). Co więcej, przy ustalaniu podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników liczbę hektarów przeliczeniowych określa się bez uwzględnienia wyłączeń niektórych obszarów użytków rolnych z podstawy wymiaru podatku rolnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2002 roku w sprawie o sygn. akt II UKN 512/01, OSNP 2004/4/67, lex numer 57045). Decyzje KRUS kierowane do wnioskodawczyni nie zawierały powyższych wyjaśnień dotyczących tego, co należy rozumieć przez pojęcie hektara przeliczeniowego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego były one niezbędne, gdyż od powierzchni gospodarstwa rolnego męża wnioskodawczyni, liczonego w hektarach przeliczeniowych zależała kwestia podlegania przez niego ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy, zaś od powyższej okoliczności uzależniona była kwestia zawieszenia części uzupełniającej świadczenia rentowego przysługującego wnioskodawczyni. Stąd też uzasadnione jest przyjęcie, iż J. J. nie posiadała w świetle uzyskanego pouczenia wiedzy, co do okoliczności mających wpływ na wypłatę części uzupełniającej renty rolniczej. Pouczenie nie zawierało w/w szeregu istotnych dla wnioskodawczyni informacji. Stąd też nie może być ono ocenione jako spełniające warunki, od których uzależniona jest możliwość żądania zwrotu świadczenia.

Tym samym Sąd Okręgowy dokonał prawidłowej wykładni przepisu art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zw. z art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników przyjmując, że brak było podstaw do żądania od wnioskodawczyni zwrotu pobranego świadczenia.

Mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji wyroku na podstawie art. 385 k.p.c.

A.K.