Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 października 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 28 października 2016 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa B. O. i E. S.

przeciwko B. Ż. (1) i M. Ż. (1)

o zobowiązanie

na skutek apelacji powódek

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 28 stycznia 2016 r., sygn. akt II C 752/14

1)  oddala apelację;

2)  zasądza od powódek na rzecz pozwanej B. Ż. (1) 810 (osiemset dziesięć) złotych z tytułu kosztów postępowania apelacyjnego.

SSO del. Aneta Pieczyrak-Pisulińska SSA Ewa Tkocz SSA Lucyna Świderska-Pilis

I ACa 569)16

UZASADNIENIE

Powódki B. O. i E. S. domagały się nakazania pozwanym B. Ż. (2) i M. Ż. (1) złożenia oświadczenia woli o następującej treści „B. Ż. (1) i M. Ż. (2) wyrażają zgodę na ekshumację urny z prochami L. Ż. (1) zmarłego dnia 2 marca 2013 r. w K. z rodzinnego grobowca położonego na cmentarzu w K. przy ul. (...) należącym do Parafii Pod Wezwaniem (...), transport urny z prochami zmarłego L. Ż. (1) do nowego miejsca pochówku i ponowny pochówek w grobie jednournowym”.

Uzasadniając swoje żądanie powódki wskazywały, że zmarły L. Ż. (1), był ich bratem, a ojcem pozwanych. Został pochowany w rodzinnym grobowcu, w którym wcześniej spoczęli rodzice zmarłego i powódek oraz bracia powódek. W czasie swego życia L. Ż. (1) wielokrotnie okradał, krzywdził i znieważał swoją rodzinę oraz inne osoby. Pochowanie L. Ż. (1) w rodzinnym grobowcu wraz z pozostałymi członkami rodziny, których spotkała z jego strony wielka krzywda, stanowi naruszenie dobra osobistego - kultu pamięci zmarłych bliskich członków rodziny. Pozostawienie urny z prochami zmarłego w grobie rodzinnym stanowi naruszenie prawa powódek, aby ich prochy znalazły się w grobie rodzinnym obok osób im bliskich i z dala od osoby, która dopuściła się przestępstw na ich szkodę, nawet jeżeli jest członkiem rodziny. Powódki zwróciły się do córek zmarłego o zgodę na przeniesienie urny z prochami zmarłego z grobu rodzinnego i pochowanie w innym miejscu. Córka N. Ż. wyraziła zgodę na piśmie. Córka B. Ż. (1) takiej zgody nie udzieliła. Córka M. Ż. (1) nie wyraziła jednoznacznego oświadczenia woli w tej materii.

Pozwana B. Ż. (1) wnosiła o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódek na swoją rzecz kosztów postępowania.

Uzasadniając swe stanowisko pozwana podnosiła, że pochówek ojca L. Ż. (1) w grobowcu rodzinnym był realizacją jego ostatniej woli. Oprócz powódek krewnymi bocznymi uprawnionymi do decyzji o ekshumacji są jeszcze inne osoby. Niektóre z tych osób nie wyrażają zgody na zamierzoną przez powódki czynność. Ekshumacja zwłok może być dokonana na umotywowaną prośbę wszystkich uprawnionych do pochowania zwłok, za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego, zatem zobowiązanie pozwanej do złożenia określonego oświadczenia woli nie pozwoli powódkom na dokonanie zamierzonej czynności. Pozwana podniosła, iż pozew nie dotyczy naruszenia dóbr osobistych, którego miałaby się dopuścić pozwana. Żądanie powódek natomiast narusza dobra osobiste pozwanej. Pozwana zaprzeczyła wszystkim twierdzeniom dotyczącym rzekomego niewłaściwego zachowania zmarłego wobec powódek, czy też innych osób pochowanych w grobie rodzinnym. Grób rodzinny, w którym pochowano L. Ż. (1) został wybudowany dla rodziców powódek oraz całego rodzeństwa. W konsekwencji zmarły L. Ż. (1) również miał prawo spodziewać się, że po śmierci zostanie w nim pochowany. Taką właśnie wolę zmarły wyraził wobec pozwanej, która wolę tę wykonała.

Pozwana M. Ż. (1) oświadczyła, że jest jej obojętne gdzie będzie znajdował się grób zmarłego ojca.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo oraz zasądził od powódek na rzecz pozwanej B. Ż. (1) 377 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że zmarły w dniu 2 marca 2013 roku L. Ż. (1) był bratem powódek i ojcem pozwanych. Na terenie cmentarza Parafii (...) w K. znajduje się grób rodziny Ż.. Zamiarem rodziny było aby w grobie tym spoczywał ojciec powódek, jego pierwsza żona, matka powódek i rodzeństwo. W 1999 r., po śmierci matki powódek, grób został przebudowany w ten sposób, że jego powierzchnia została podzielona na 8 kwater przeznaczonych na prochy rodziców oraz sześciorga rodzeństwa. Powódki pozostawały wiele lat, na tle relacji rodzinnych, w konflikcie z bratem L. Ż. (1). W 2007 roku L. Ż. (1) nawiązał kontakt listowny z B. O., informując ją, że jest chory. B. O. przekazała tą wiadomość E. S.. W związku z chorobą brata powódki wspierały go finansowo. W jakiś czas potem pomiędzy rodzeństwem ponownie doszło do konfliktu, który już nie ustał. W związku z ciężką chorobą, ostatni czas swojego życia L. Ż. (2) spędził w hospicjum. W chorobie wspierała go wyłącznie córka B. Ż. (3). W czasie rozmów jakie B. Ż. (1) prowadziła z ojcem przed jego śmiercią ten wyraził wolę, aby został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu przy ul. (...) w K.. Będąc już w hospicjum, L. Ż. (1) nie spotkał się z powódkami. Zmarł dnia 2 marca 2013 r. Powódki nie godziły się na pochowanie brata L. Ż. (1) w rodzinnym grobowcu. W związku z problemami czynionymi z pochowaniem zmarłego L. Ż. (2) i domaganiem się usunięcia urny z jego prochami, odniósł się do tego Proboszcz Parafii (...) w K. (...). Prałat A. S.. Prezentując stanowisko Parafii wskazał, że L. Ż. (1), za życia był bezpośrednim opiekunem grobu i o ten grób przez wiele lat dbał. W księgach parafialnych widnieje jako osoba mająca prawo do opieki nad nim.

Konflikt rodzinny skutkował m.in. tym, że toczyły się postępowania sądowe z udziałem L. Ż. (1). Na skutek złożenia przez powódkę B. O. w dniu 21 czerwca 2011 roku w Prokuraturze Rejonowej K. – P. w K. zawiadomienia o popełnieniu przez L. Ż. (1) przestępstwa, przed Sądem Rejonowym (...) w K. prowadzone było przeciwko L. Ż. (1) postępowanie w sprawie o sygnaturze akt III K 628/12 o czyn z art. 286 kk w zw. z art. 12 kk, które to postanowieniem z dnia 20 marca 2014 roku zostało umorzone z powodu śmierci L. Ż. (1). Powódka E. S. wystąpiła przeciwko L. Ż. (1) z prywatnym aktem oskarżenia. Przed Sądem Rejonowym (...) w K., w sprawie pod sygnaturą akt III K 64/14, prowadzone było przeciwko L. Ż. (1) postępowanie o popełnienie czynu z art. 216 kk. W ramach tego postępowania L. Ż. (2) złożył przeciwko E. S. wzajemny akt oskarżenia. Postanowieniem z dnia 11 marca 2013 r. Sąd umorzył postępowanie z oskarżenia prywatnego E. S. na podstawie art. 17 §1 pkt 1 kpk z uwagi na śmierć oskarżonego L. Ż. (1) oraz na podstawie art. 469 § 1 kpk Sąd umorzył postępowanie karne z oskarżenia prywatnego L. Ż. (1) przeciwko E. S.. Z udziałem L. Ż. (3) toczyły się również inne postępowania sądowe. Na skutek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa złożonego przez J. Ż. (córkę A. Ż. brata L. Ż. (1)) w dniu 24 lipca 2007 roku, w Prokuraturze Rejonowej (...) w K. przeciwko L. Ż. (1) prowadzone było postępowanie karne o czyn z art.190§1 kk. Na mocy wyroku Sądu Rejonowego (...) w K. z dnia 30 czerwca 2008 r., utrzymanym w mocy wyrokiem Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 8 grudnia 2008 r., L. Ż. (1) został uznany winnym popełnienia czynu z art. 190 §1 kk, za który wymierzono mu karę 2 miesięcy pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono na okres 2 lat. Przed Sądem Okręgowym w Katowicach prowadzona była sprawa, pod sygnaturą akt IIC 442/08, z powództwa L. Ż. (1) przeciwko M. Ż. (1). Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2009 roku, Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo. Wyrokiem z dnia 13 października 2009 roku Sąd Apelacyjny w Katowicach oddalił apelację od tego wyroku wywiedzioną przez L. Ż. (1). Przed Sądem Rejonowym (...) w K. prowadzona była sprawa (sygn. akt IC 934/07) z powództwa M. Ż. (1) przeciwko L. Ż. (1) o zapłatę. Wyrokiem z dnia 20 października 2009 r. Sąd Rejonowy (...) w K. zasądził od L. Ż. (2) na rzecz pozwanej M. Ż. (1) kwotę 10 000 zł. Wyrokiem z dnia 28 stycznia 2010 r. Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił apelację od wyroku złożoną przez L. Ż. (1). Z powództwa L. Ż. (1) przed Sądem Rejonowym (...) w K. prowadzona była sprawa, o sygnaturze I C 934/07, z przeciwko M. Ż. (1) o zapłatę z tytułu naruszenia dóbr osobistych. Wyrokiem z dnia 14 października 2010 roku Sąd Rejonowy (...) w K. oddalił powództwo.

W ocenie Sądu pierwszej instancji przesłanką odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych jest zgodnie z art. 24 kc bezprawność działania sprawcy, czyli działanie sprzeczne z prawem, jak również działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Pozwanej B. Ż. (1) bezprawności postępowania przypisać nie można. Pozwana realizowała w ramach dobra osobistego tj. kultu pamięci o osobie zmarłej, jako osoba uprawniona z ustawy (art. 10 ustawy o cmentarzach), ostatnią wolę jej zmarłego ojca.

Od powyższego rozstrzygnięcia apelację złożyły powódki, wnosząc o jego zmianę poprzez uwzględnienie powództwa i zasądzenie kosztów procesu za obie instancje.

Skarżące zarzucały:

1)  naruszenie prawa procesowego tj. art. 233 § 1 kpc, poprzez dokonanie dowolnej oceny materiału dowodowego, skutkujące błędem w ustaleniach faktycznych w postaci uznania, że L. Ż. (1) opiekował się grobem rodzinnym oraz, że ostatnią wolą zmarłego był pochówek w rodzinnym grobie;

2)  naruszenie prawa materialnego tj. art. 23 kc i 24 kc, poprzez uznanie, że naruszanie w przeszłości przez L. Ż. (1) czci i dobrego imienia osób bliskich powódkom nie stanowi naruszenia dóbr osobistych powódek, w sytuacji gdy czyny zabronione (oraz czyny sprzeczne z zasadami współżycia społecznego), których dopuszczał się L. Ż. (1) względem osób bliskich powódkom, stanowią naruszenie prawa podmiotowego powódek do kultywowania pamięci zmarłych członków rodziny oraz zapewnienia zmarłym bliskim właściwej czci związanej z pochówkiem w godnym otoczeniu (w otoczeniu życzliwych bliskich);

3)  naruszenie prawa materialnego tj. art. 23 kc i 24 k,c poprzez uznanie, że pochówek L. Ż. (1) w grobie rodzinnym przygotowanym przez powódki oraz pozostałych braci nie narusza czci i godności powódek, w sytuacji, gdy wiadomym jest w takiej sytuacji, że powódki są pozbawione spokojnego miejsca pochówku w grobie, który został przygotowany przez nie same oraz pozostałych braci;

4)  naruszenie prawa materialnego tj. art. 5 kc, poprzez uznanie, że roszczenie powódek stanowi nadużycie prawa podmiotowego w sytuacji, gdy roszczenie powódek zostało wymuszone działaniem pozwanej B. Ż. (1), która doprowadziła wbrew znanej jej woli powódek do pochówku L. Ż. (1) w grobie rodzinnym;

5)  naruszenie prawa materialnego tj. art. 5 kc, poprzez uznanie, że działanie pozwanej B. Ż. (1) prowadzące do pochówku L. Ż. (1) w grobie rodzinnym, stanowi wykonanie jej prawa podmiotowego, kiedy z okoliczności sprawy wynika, że działanie to motywowane było postąpieniem wbrew woli powódek (naruszeniem ich dóbr osobistych) oraz nie było w żadnym stopniu podyktowane wolą zmarłego L. Ż. (1), a tym samym nie zasługuje na ochronę (stanowi nadużycie prawa oraz jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego).

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powódek nie może odnieść skutku.

W pierwszej kolejności podnieść należy, że Sąd pierwszej instancji ustalił prawidłowy stan faktyczny, który Sąd Apelacyjny bez zbędnego powielania podziela i przyjmuje za własny.

Zarzut naruszenia prawa procesowego tj. art. 233 § 1 kpc, poprzez dokonanie dowolnej oceny materiału dowodowego, skutkujące błędem w ustaleniach faktycznych w postaci uznania, że L. Ż. (1) opiekował się grobem rodzinnym oraz, że ostatnią wolą zmarłego był pochówek w rodzinnym grobie nie może zostać uznanym za uprawniony. Sąd pierwszej instancji nie ustalił bowiem, by zmarły L. Ż. (1) opiekował się rodzinnym grobem. Ustalił jedynie, że Proboszcz Parafii (...) w K. (...). Prałat A. S. w swym liście skierowanym do powódki E. S. podał, że L. Ż. (1), za życia był bezpośrednim opiekunem grobu i w księgach parafialnych widnieje jako osoba mająca prawo do opieki nad nim. Wynika to z treści owego pisma (K-93), które zresztą zostało nawet złożone przez powódki. Jeśli chodzi o ostatnią wolę zmarłego, że pragnie być pochowanym w rodzinnym grobowcu, to słusznie w tym zakresie Sąd dał wiarę pozwanej B. Ż. (1), która (jako jedyna z całej rodziny) bezpośrednio przed śmiercią ojca opiekowała się nim i miała z nim kontakt. Nadto – w świetle niżej przedstawionych wywodów dotyczących prawidłowości zastosowania prawa materialnego – owe dwie wyżej kontestowane okoliczności nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszego sporu.

Za nieuprawnione uznać należy zarzuty naruszenia prawa materialnego.

Każdy spór – o ile przepisy nie przewidują innej drogi – winien zostać rozpoznany przez sąd, stąd i też obowiązkiem stało się rozstrzygnięcie niniejszej sprawy. Jak widać konflikt w rodzinie stron nabrzmiał do olbrzymich rozmiarów, nie jest jednak rzeczą sądu osądzanie owego sporu, lecz jedynie kwestii dotyczącej ewentualnej ekshumacji prochów zmarłego L. Ż. (1).

Nie można oceniać sprawy pod kątem własności grobu, jak zdają się to przyjmować powódki. Teren gdzie znajduje się grób stanowi własność Parafii p.w. (...). Prawo powódek, a także i pozwanych stanowi wartość niematerialną – jako prawo związane z miejscem pamięci zmarłej rodziny, miejscem kontemplacji i czci. Tu jedynie sfera uczuciowa związana z kultem pamięci zmarłych może stanowić przedmiot ochrony prawnej. W takiej sytuacji jedynymi przepisami prawa, na podstawie których należy rozstrzygać niniejszy spór, są przepisy odnoszące się do dóbr osobistych (art. 23 i 24 kc) a także przepisy ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (teks jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 2126).

Należy podzielić stanowisko Sądu pierwszej instancji, że powódki nie mogą wywodzić swych roszczeń z faktu ewentualnego naruszenia czci osób już zmarłych. Z tych też względów wystarczające jest stwierdzenie, że zindywidualizowanie przez stronę powodową dobra osobistego jako naruszenie czci i dobrego imienia osób już zmarłych nie jest więc dobrem osobistym powódek. Istnienie dobra osobistego po stronie podmiotu dochodzącego ochrony z tytułu naruszenia dóbr osobistych stanowi pierwszą z przesłanek do uznania odpowiedzialności strony pozwanej z tytułu naruszenia dóbr osobistych. Brak tej przesłanki czyni roszczenie z tytułu naruszenia dóbr osobistych nieusprawiedliwionym w zasadzie. Żądanie tak umotywowane powódki wywodziły z dóbr osobistych rodziców, rodzeństwa. Ma ono charakter osobisty, jest zatem w rozumieniu art. 922 §1 kc, prawem zmarłego ściśle związanym z jego osobą, które nie wchodzi do spadku.

Ewentualne roszczenia powódki wywodzić mogą z faktu, że wskutek konfliktu i pogrzebania zmarłego w rodzinnym grobie, zaburzona zostanie ich sfera uczuciowa, związana miejscem pochówku najbliższych i z kultem pamięci zmarłych oraz ewentualnie z tego że grób ów stanowić ma w przyszłości ich miejsce pochówku. Wobec olbrzymiego zaognienia konfliktu rodzinnego, owa wyżej wskazana sfera uczuciowa powódek może zostać naruszona wskutek pochówku w rodzinnym grobie ich brata L. Ż. (1).

Owo ewentualne naruszenie rozsądzić należy pod kątem oceny działania związanego z pochówkiem i ewentualną ekshumacją zmarłego. Niewątpliwie zmarły L. Ż. (1) był osobą, która dopuszczała się naruszeń dóbr osobistych niektórych członków rodziny (świadczą o tym sprawy sądowe) ale nie jest rzeczą Sądu rozstrzygającego niniejszy spór, czynienie obecnie sądu nad zmarłym i w zależności od tego wymierzanie mu kary w postaci usunięcia z rodzinnego grobu, bądź nie. Zmarły L. Ż. (1) pochowany został zgodnie z ustawą o cmentarzach, a to art. 10 ustawy. Jak wyraził się Sąd Najwyższy w cytowanym przez Sąd pierwszej instancji wyroku z dnia 7 czerwca 1966 r. ( I C 346/65, LEX nr 5998) powołany powyżej przepis nie zastrzega na rzecz pewnych osób prawa pochowania zwłok z pierwszeństwem przed prawem innych osób, stanowiąc jedynie wskazówkę, komu przysługuje prawo (w zasadzie, kogo obciąża obowiązek) pochowania. Wskazano tam również, że skoro ów przepis dotyczy prawa osobistego i podlega reżimowi art. 24 § 1 kc to każda osoba wymieniona w art. 10 ust. 1 władna jest przystąpić do wykonywania prawa pochowania, a inne z osób należące do tego kręgu mogą skutecznie domagać się zaniechania jedynie wtedy, gdy wspomniane działanie przedstawia się, jako bezprawne. Z kolei w wyroku z dnia 25 września1972 r. ( II CR 353/72, OSNC z 1973 r., nr 6, poz. 109) Sąd Najwyższy wskazał, że w myśl art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach, który to przepis ustala kolejność osób uprawnionych do pochowania zwłok, prawo pochowania zwłok danej osoby przysługuje osobie wymienionej w dalszej kolejności (np. krewnym w linii bocznej) dopiero wtedy, gdy brak jest osoby wymienionej w bliższej kolejności, albo gdy osoba ta, prawa tego nie chce lub nie może wykonywać. Pogląd ten został podzielony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 listopada 1976 r. (II CR 415/76, LEX 7870), gdzie wskazano, że pierwszeństwo do pochowania zwłok ma pozostały małżonek i dzieci. W świetle powyższego orzecznictwa działanie pozwanej B. Ż. (2) należy ocenić jako zgodnie z prawem a nie bezprawne.

Zgodnie z treścią art. 23 kc i art. 24 kc odpowiedzialność z tytułu naruszenia dóbr osobistych uzależniona jest od trzech przesłanek: istnienia dobra osobistego, jego naruszenia oraz bezprawności działania. Jak zostało wyżej przedstawione ostatnia z wymienionych przesłanek nie ma miejsca. Już tylko z tej przyczyny powództwo przyjdzie uznać za nieuprawnione.

Dodatkowo Sąd Apelacyjny wskazuje że i ekshumacja może być przeprowadzona na umotywowaną prośbę osób uprawnionych (art. 15 ustawy). W sytuacji gdy nie ma na to zgody wszystkich uprawnionych, Sąd Apelacyjny nie widzi potrzeby przychylenia się do stanowiska części rodziny. Nie można tutaj ważyć głosów większościowo, czy też nadawać głosom większej lub mniejszej wagi w zależności od stopnia pokrewieństwa, a już na pewno sądzić postępków zmarłego. Skoro zmarły L. Ż. (1) został już pochowany, i to pochowany zgodnie z prawem, nie należy już naruszać jego prochów dla udzielenia którejkolwiek z żyjących stron satysfakcji wynikającej z konfliktu rodzinnego.

Sąd pierwszej instancji nie dopuścił się naruszenia powoływanego w apelacji art. 5 kc. Przepis ów w ogóle nie ma zastosowania w sprawie, zdawać się może, że Sąd pierwszej instancji przywołał go z daleko idącej ostrożności. Działanie pozwanej – pochowanie ojca w rodzinnym grobie – nie było bezprawne, stąd też i nie można przyjąć, że żądanie powódek nie zasługuje na uwzględnienie, z uwagi na to że czynią ze swego prawa użytek, który jest sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.

Zarzut zawarty w pkt. 5 apelacji - naruszenie prawa materialnego tj. art. 5 kc, poprzez uznanie, że działanie pozwanej B. Ż. (1) prowadzące do pochówku L. Ż. (1) w grobie rodzinnym, stanowi wykonanie jej prawa podmiotowego, kiedy z okoliczności sprawy wynika, że działanie to motywowane było postąpieniem wbrew woli powódek (naruszeniem ich dóbr osobistych) oraz nie było w żadnym stopniu podyktowane wolą zmarłego L. Ż. (1), a tym samym nie zasługuje na ochronę (stanowi nadużycie prawa oraz jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego) – jest całkowicie nieuprawniony. Działanie pozwanej B. Ż. (1) nie należy oceniać pod kątem art. 5 kc (która to norma w zasadzie odnosi się do oceny prawa strony czynnej w procesie), lecz pod kątem art. 23 i 24 kc, co zostało dokonane.

Z przedstawionych względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 kpc apelację oddalił.

Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w przedmiocie kosztów procesu za instancję odwoławczą uzasadniają normy z art. 108§1 kpc i art. 98 kpc. Zasądzona na rzecz pozwanej B. Ż. (1) kwota 810 zł stanowi honorarium jej pełnomocnika procesowego, ustalone na podstawie § 8 ust. 1 pkt. 2 w związku z § 10 ust 1 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. z 2015 r., poz. 1800).

SSO Aneta Pieczyrak-Pisulińska SSA Ewa Tkocz SSA Lucyna Świdesrska-Pilis