Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 marca 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w składzie:

Przewodniczący: Sędzia SA Ewa Stryczyńska (spr.)

Sędziowie: Sędzia SA Renata Szelhaus

Sędzia SO del. Marzena Wasilewska

Protokolant: praktykant Tomasz Bilewski

Po rozpoznaniu na rozprawie 20 lutego 2020 r.

sprawy W. O.

przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział (...) w W.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji W. O.

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie XIV Wydział Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 29 listopada 2017 r. sygn. akt XIV U 2896/16

I.  oddala apelację;

II.  nie obciąża W. O. kosztami zastępstwa prawnego Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział (...) w W. w instancji odwoławczej.

Renata Szelhaus Ewa Stryczyńska Marzena Wasilewska

Sygn. akt III AUa 270/18

UZASADNIENIE

Decyzją z 19 sierpnia 2016r., na podstawie art. 59 ust. 3, art. 36, art. 52 ustawy z 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2016 r., poz. 277 ze zm.) oraz na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2015r, poz. 121 ze zm.) w związku z art. 57, art. 158 § 1 k.p.a., P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego stwierdził nieważność decyzji znak: (...) z 9 sierpnia 2007r. znak: (...) w przedmiocie podlegania W. O. ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy.

Decyzją z 30 września 2016r. znak: (...), dotyczącą żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalno-rentowych przez W. O., P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego naliczył nadpłatę emerytury rolniczej od 1 sierpnia 2008r. do 31 maja 2016r. z powodu niepowiadomienia Oddziału, że W. O. pobiera świadczenie z powszechnego systemu. Stwierdzono, ze świadczenie to nie przysługiwało od 1 sierpnia 2008r.

Odwołanie od decyzji z 19 sierpnia 2016r. złożył odwołujący się zaskarżając tę decyzję w całości i zarzucając organowi rentowemu naruszenie prawa materialnego oraz naruszenie przepisów prawa procesowego. W związku z powyższym odwołujący się wniósł o zmianę zaskarżonej decyzji w całości, przeprowadzenie zawnioskowanych dowodów oraz zasądzenie kosztów postępowania od organu rentowego na rzecz odwołującego się, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Także od decyzji z 30 września 2016r. W. O. złożył odwołanie, zaskarżając decyzję w całości, zarzucił organowi rentowemu naruszenie prawa materialnego tj.:

⚫

art. 138 ust. 4 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez niewłaściwe zastosowanie polegające na bezzasadnym żądaniu zwrotu świadczeń za okres przekraczający 3 lata;

⚫

art. 33 ust. 1 i 2 ustawy z 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przez niewłaściwe zastosowanie polegające na bezzasadnym zastosowaniu tego przepisu w sytuacji, gdy odwołujący się nie miał świadomości co do okoliczności wyłączających możliwość pobierania świadczeń, skoro podlegał on także ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy;

⚫

art. 33 ust. 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przez niewłaściwe zastosowanie polegające na braku uprzedniego wydania decyzji w przedmiocie rozstrzygnięcia kwestii zbiegu świadczeń;

⚫

art. 33 ust. 1 i 2 ww. ustawy przez niewłaściwe zastosowanie polegające na wydaniu skarżonej decyzji przedwcześnie, bez uprzedniego wezwania odwołującego się do złożenia oświadczenia, które świadczenie chce pobierać ;

⚫

art. 138 ust. 1 w związku z art. 138 ust. 2 pkt. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez niewłaściwe zastosowanie tych przepisów polegające na bezzasadnym przyjęciu przez organ rentowy, że odwołujący się jest obowiązany do zwrotu kwoty 38.121,66 zł bez uwzględnienia przez organ rentowy okoliczności, że nie posiadał wiedzy co do tego, że nienależnie pobiera świadczenie, skoro w decyzjach z 15 maja 1996r., znak (...) oraz z 9 sierpnia 2007r., znak (...) stwierdzono, że podlega on ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy, ponadto pobrane świadczenie zostało w całości spożytkowane na bieżące utrzymanie;

⚫

art. 138 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 84 ust. 8 pkt. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez niezastosowanie tych przepisów w szczególnie uzasadnionych okolicznościach sprawy i brak odstąpienia od żądania zwrotu całości wypłacanego świadczenia, zwłaszcza ze względu na podeszły wiek odwołującego się, brak świadomości co do nienależności świadczenia, skoro świadczenie było mu wypłacane, nieodwracalne spożytkowanie świadczenia w całości na bieżące utrzymanie.

Ponadto odwołujący się zarzucił, że:

⚫

organ rentowy błędnie ustalił stan faktyczny, tj. że odwołujący się pobierał nienależne świadczenie mając wiedzę i świadomość co do jego nienależności;

⚫

nieuwzględnienie okoliczności, że nie otrzymał on decyzji będącej podstawą zaprzestania pobierania świadczenia z KRUS, a także, że

⚫

P. KRUS na wcześniejszym etapie nie dostrzegł bezzasadności pobierania świadczenia, co doprowadziło z winy organu rentowego do wzrostu nienależnie pobranych świadczeń aż do kwoty ponad 80 000 złotych;

⚫

nieuwzględnienie okoliczności, że podlegał on ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy, a decyzja z 19 sierpnia 2016r., znak (...)stwierdzająca nieważność w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy została uchylona w całości 25 października 2016r. na skutek odwołania pełnomocnika odwołującego się, a okoliczność podlegania temu ubezpieczeniu odwołujący się interpretował jako posiadanie tytułu prawnego do pobierania świadczeń z KRUS.

Dalej odwołujący się zarzucił naruszenie przepisów prawa procesowego tj. art. 7 w zw. z art. 77 § 1 kodeksu postępowania administracyjnego, polegające na wybiórczym zebraniu i rozpatrzeniu materiału dowodowego, bez uwzględnienia całości dowodów w sprawie, w szczególności przez pominięcie faktu, że odwołujący się nie posiadał świadomości co do nienależności pobranego świadczenia; art. 80 k.p.a. polegające na wydaniu orzeczenia bez uwzględnienia faktu, że świadczenie to przez organ rentowy było wypłacane, a odwołujący się posiadając wiedzę co do tego, że podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników nie miał świadomości tego, że świadczenie jest mu nienależne; art. 107 § 3 k.p.a. polegające na braku wskazania w uzasadnieniu decyzji, dlaczego organ rentowy odstępuje od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w części, a nie w całości i dlaczego odstępuje od żądania w kwocie 45.770,30 zł, a nie w innej kwocie.

Mając na uwadze powyższe odwołujący się wniósł o rozpoznanie niniejszego odwołania pomimo, że zostało złożone po upływie terminu z uwagi na fakt, że przekroczenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się, a w przypadku nieuwzględnienia niniejszego wniosku, rozpoznanie niniejszego odwołania z uwagi na okoliczności podniesione w załączonym wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia odwołania; zmianę zaskarżonej decyzji w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez ustalenie, że W. O. nie ma obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalno-rentowych.

Z ostrożności procesowej, w przypadku nieuwzględnienia powyższego wniosku, odwołujący się wniósł o zmianę zaskarżonej decyzji w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez odstąpienie od żądania od odwołującego się zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalno-rentowych w całości z uwagi na szczególnie uzasadnione okoliczności oraz o przeprowadzenie zawnioskowanych dowodów.

W odpowiedzi na odwołanie od decyzji z 19 sierpnia 2016r organ rentowy wniósł o odrzucenie odwołania, ponieważ decyzja została przez organ uchylona decyzją z 25 października 2016r.

W odpowiedzi na odwołanie od decyzji z 30 września 2016r. organ rentowy wniósł o jego odrzucenie w całości i oddalenie wniosku o przywrócenie terminu do złożenia odwołania, w uzasadnieniu podając, że odwołanie od decyzji z 30 września 2016r. pełnomocnik odwołującego się złożył 14 listopada 2016r., a zatem po terminie do tego przewidzianym.

Wyrokiem z 29 listopada 2017r. Sąd Okręgowy w Warszawie XIV Wydział Ubezpieczeń Społecznych o ddalił odwołanie W. O. od decyzji P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z 30 września 2016r. nr (...)oraz umorzył postępowanie odnośnie do decyzji z 19 sierpnia 2016r. znak (...)

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego stanowiły następujące ustalenia stanu faktycznego:

Odwołujący się 13 sierpnia 2008r. złożył wniosek o emeryturę z tytułu pracy
w gospodarstwie rolnym. We wniosku tym zaznaczył, że nie ma ustalonego prawa do renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Decyzją z 27 sierpnia 2008r. P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego przyznał odwołującemu się prawo do emerytury rolniczej od 1 sierpnia 2008r. Integralną częścią tej decyzji było pouczenie, w którym wskazano, że ubezpieczony obowiązany jest zawiadomić organ wypłacający świadczenie o pobieraniu emerytury lub renty z innego tytułu, przyznanej przez inny organ.

Odwołujący się w okresie od 15 października 1996r. do 10 sierpnia 2013r. pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy. Decyzją z 16 sierpnia 2013r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w W. przyznał W. O. emeryturę od 11 sierpnia 2013r.

Emeryturę z KRUS odwołujący się otrzymał po przepracowaniu 12 lat
w rolnictwie, przy czym decyzję o przyznaniu emerytury z ZUS otrzymał po ukończeniu 67 roku życia. Odwołujący się nie poinformował KRUS o pobieraniu emerytury z ZUS, ponieważ jak twierdzi podczas składania wniosku o emeryturę, pracownik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych poinformował go, że może pobierać oba świadczenia. Odwołujący się nie czytał pouczeń znajdujących się w decyzjach KRUS o obowiązku zawiadamiania organu rentowego o okolicznościach mających wpływ na pobieranie świadczenia z KRUS, uważał że może pobierać jednocześnie dwa świadczenia, gdyż inni rolnicy również otrzymują dwa świadczenia. Podczas składania przez ubezpieczonego dokumentacji do KRUS, pracownicy nie zgłaszali do niej żadnych zastrzeżeń, także z ZUS odwołujący się nie otrzymał żadnej informacji
o zbiegu świadczeń. Podczas składania wniosku o emeryturę z KRUS odwołujący się nie wskazał, że pobiera rentę z ZUS wniosku.

Decyzją z 19 sierpnia 2016r. P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego stwierdził nieważność decyzji znak: (...)oraz z 9 sierpnia 2007r znak: (...)w przedmiocie podlegania W. O. ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy.

Decyzją z 30 września 2016r. dotyczącą zwrotu nienależnie pobranych świadczeń emerytalno-rentowych przez W. O. P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego naliczył nadpłatę emerytury rolniczej od 1 sierpnia 2008r. do 31 maja 2016r. z powodu niepowiadomienia Oddziału, że W. O. pobiera świadczenie z powszechnego systemu i stwierdził, ze świadczenie to nie przysługiwało od 1 sierpnia 2008r.

Decyzją z 25 października 2016r. P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego uchylił decyzję z 19 sierpnia 2016r. w przedmiocie stwierdzenia nieważności decyzji ostatecznych.

Decyzją z 2 listopada 2016r. na podstawie art. 59 ust. 3, art. 36, art. 52 ustawy z 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2016r., poz. 277 ze zm.) oraz art. 83a ust.2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2015r., poz. 121 ze zm.) w zw. z art. 156 §1 pkt 2 , art. 157, art. 158 §1 Kodeksu postępowania administracyjnego, P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego stwierdził nieważność decyzji z 27 października 1998r. w części I pkt 1 i części II pkt 1 oraz z 9 sierpnia 2007r. w całości w przedmiocie podlegania W. O. ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy. Decyzja ta nie została zaskarżona.

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie znajdujących się w aktach sprawy i w aktach rentowych dokumentów oraz zeznań odwołującego się, któremu jednak Sąd nie dał wiary w kwestiach dotyczących braku świadomości prawnej co do niemożności jednoczesnego pobierania świadczeń z ubezpieczenia w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, gdyż przeczy temu treść pouczeń, które w tej materii zawiera każda decyzja ZUS i KRUS przesyłana adresatowi jak również treść druków wniosków
o przyznanie powyższych świadczeń, przy czym niezapoznanie się z treścią pouczeń nie ma znaczenia w sprawie.

Uwzględniając powyższe Sąd Okręgowy uznał odwołanie za niezasadne
i wskazał, że zgodnie z odpowiednio stosowanym art.33 ust.2 ustawy z 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, art.138 ust.1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Ustęp 2 pkt 1 powołanego przepisu stanowi natomiast, że za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust.1 uważa się: świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania.

Obowiązek informowania KRUS o okolicznościach mających wpływ na wysokość i prawo pobierania świadczeń został nałożony na osobę pobierającą świadczenia z ubezpieczenia treścią art.37 ust.2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Dodatkowo, ubezpieczony był pouczony o powyższym, w decyzji z 27 sierpnia 2008r. Niemniej jednak wnioskodawca nie dopełnił tego obowiązku.

Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach za okres dłuższy niż 3 lata (ust. 4).

Odnosząc powyższe do niniejszej sprawy, Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że
z niespornych ustaleń stanu faktycznego wynikało, że w decyzji przyznającej ubezpieczonemu prawo do emerytury rolniczej organ rentowy umieścił stosowne, standardowe pouczenie o obowiązku informowania organu o zmianie okoliczności mających wpływ na prawo do świadczenia - poinformowania o przyznaniu emerytury lub renty przez inny organ oraz, że ubezpieczony pouczeń tych nie czytał (zeznania odwołującego się, k. 91-93 a.s.), to jednak nie sposób było przyjąć, aby wymóg prawidłowego pouczenia nie został w niniejszej sprawie spełniony .

Sąd stwierdził, że zgromadzony w sprawie materiał dowodowy wskazuje
w sposób bezsporny, że odwołujący się nie poinformował KRUS, że pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy w okresie od 15 października 1996r. do 10 sierpnia 2013r. oraz, że od 11 sierpnia 2013r. nabył prawo do emerytury.

Po ujawnieniu się okoliczności, że odwołujący się pobiera świadczenia z dwóch systemów ubezpieczenia społecznego, P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego stwierdził nieważność decyzji z 9 sierpnia 2007r. w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy. Tym sposobem odpadła podstawa do pobierania przez odwołującego się świadczeń od początku ich przyznania, a pobrane świadczenia okazały się świadczeniami nienależnymi, podlegającymi zwrotowi za okres nie podlegający przedawnieniu tj. za okres od 1 czerwca 2013r. do 31 maja 2016r.

Mając powyższe na uwadze, Sąd na podstawie art.477 ¹⁴§1 k.p.c. oddalił odwołanie od zaskarżonej decyzji z 30 września 2016r. Sąd nie uwzględnił wniosku organu rentowego o odrzucenie odwołania, gdyż uznał, że opóźnienie w złożeniu odwołania było nieznaczne i wynikało miedzy innymi z tego, że listonosz doręczył przesyłkę zawierającą decyzję adresowaną do odwołującego się osobie nieuprawnionej ( art. 477 ⁹§ 3 k.p.c.).

Sąd umorzył natomiast postępowanie w części dotyczącej odwołania ubezpieczonego od decyzji z 19 sierpnia 2016r., ponieważ została ona uchylona w całości decyzją z 25 października 2016r., wobec czego zgodnie z art. 355 § 1 k.p.c. wydanie wyroku w tym zakresie w sprawie stało się zbędne.

Apelację od powyższego wyroku wniósł odwołujący się, zaskarżając wyrok Sądu Okręgowego w części oddalającej odwołanie od decyzji z 30 września 2016r. co do obowiązku zwrotu przez odwołującego się kwoty 38.121,66 zł za okres od 1 czerwca 2013r. do 31 maja 2016r. Apelujący zarzucił Sądowi Okręgowemu:

1. naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest:

a. art. 33 ust. 1 i 2 w związku z art. 37 ust 2 ustawy z 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przez niewłaściwe zastosowanie tych przepisów i nieuwzględnienie okoliczności, że odwołujący się nie miał świadomości co do okoliczności wyłączających pobieranie świadczenia, a także polegające na braku uwzględnienia okoliczności, że organ rentowy nie wydał na żadnym etapie uprzedniej decyzji w przedmiocie zbiegu świadczeń;

b. art. 138 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zw. z art. 138 ust. 2 pkt 1 tej ustawy przez niewłaściwe zastosowanie polegające na bezzasadnym stwierdzeniu przez Sąd pierwszej instancji, że odwołujący się obowiązany jest do zwrotu kwoty 38.121,66 zł bez uwzględnienia okoliczności, że odwołujący się nie miał wiedzy, świadomości i złej wiary co do tego, że nienależnie pobiera świadczenie; pobieranie świadczeń wynikało z jego niezawinionego przypuszczenia, że skoro opłacał składki na ubezpieczenie społeczne rolników to świadczenia z KRUS są mu w pełni należne;

c. z ostrożności, art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w zw. z art. 24 ust. 6a ustawy z 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych przez ich niezastosowanie i nieuwzględnienie przez Sąd okoliczności, że nawet jeśli przyjąć, że odwołujący się nie miał prawa do pobierania świadczenia z KRUS, to odpadła także podstawa uiszczania składek z tego tytułu, zatem organ rentowy powinien zaliczyć zapłacone przez niego składki na poczet ewentualnych nienależnie pobranych świadczeń;

d. art. 138 ust. 6 o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez jego niezastosowanie i brak uwzględnienia przez Sąd okoliczności, że w sprawie odwołującego się ma miejsce szczególnie uzasadniony przypadek uzasadniający odstąpienie od żądanej kwoty zwrotu w całości z uwagi na podeszły wiek, choroby odwołującego się, spożytkowanie w całości pobranych świadczeń na bieżące utrzymanie, brak świadomości co do nienależności świadczeń, wieloletnią bierność organu rentowego, a także to, że opłacał terminowo składki KRUS na podstawie uzyskanego od urzędnika KRUS pouczenia, a nie ma możliwości pobierania świadczeń z KRUS:

d. art. 5 k.c. przez niezastosowanie tego przepisu i nieuwzględnienie okoliczności, że nałożenie na odwołującego się obowiązku zwrotu zaskarżonej kwoty jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wobec jego podeszłego wieku, sytuacji osobistej i materialnej, spożytkowania świadczenia w całości na bieżące utrzymanie, braku złej woli w pobieraniu świadczeń, a także wieloletniej bierności organu rentowego w tej sprawie;

2. naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, to jest art. 233 1 k.p.c. polegające na:

a. braku uwzględnienia całokształtu materiału dowodowego zebranego w sprawie przez pominięcie przy kwalifikacji prawnej i ocenie stanu faktycznego dowodu z dokumentu dopuszczonego przez Sąd postanowienia o umorzeniu dochodzenia z 14 marca 2017r. wydanego przez Prokuraturę Rejonową (...) w W., w którym wskazano, że odwołujący się nie posiadał wiedzy i świadomości co do nienależnego pobierania świadczeń;

b. braku uwzględnienia całokształtu materiału dowodowego zebranego w sprawie przez pominięcie przy kwalifikacji prawnej i ocenie stanu faktycznego dowodu z dokumentacji medycznej odwołującego się wskazującej m.in. na jego schorzenia neurologiczne i wiążący się z tym brak świadomości co do nienależności świadczeń;

c. dowolnej, a nie swobodnej ocenie dowodów, sprzecznej z zasadami logiki oraz doświadczenia życiowego przez niewłaściwą ocenę dowodu z przesłuchania odwołującego się w charakterze strony i bezzasadne wnioskowanie, że odwołujący się był prawidłowo pouczony w zakresie obowiązku poinformowania organu o zmianie okoliczności mających wpływ na prawo do świadczeń z pominięciem okoliczności, że odwołujący się został pouczony przez urzędnika KRUS o obowiązku zapłaty składek i o tym, że z racji zapłaty składek będzie uprawniony do pobierania świadczeń z KRUS.

Mając powyższe zarzuty na względzie, apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w części oddalającej odwołanie od decyzji z 30 września 2016r. co do obowiązku zwrotu przez odwołującego się kwoty 38.121,66 zł za okres od 1 czerwca 2013r. do 31 maja 2016r. i orzeczenie co do istoty sprawy, że odwołujący się nie ma obowiązku zwrotu tej kwoty na rzecz organu rentowego oraz zasądzenie kosztów procesu od organu rentowego na rzecz odwołującego się, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych za postępowanie przed Sądem drugiej instancji. Z ostrożności, na wypadek oddalenia apelacji, skarżący wniósł, powołując się na art. 102 k.p.c., o nieobciążanie odwołującego się kosztami procesu, w tym kosztami zastępstwa prawnego z uwagi na szczególnie uzasadniony przypadek, to jest szczególny charakter sprawy i jej znaczenie dla odwołującego się, jego podeszły wiek i stan zdrowia, na co wskazuje załączona dokumentacja medyczna i okoliczności podniesione w uzasadnieniu apelacji.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja odwołującego się, jako bezzasadna, podlega oddaleniu - na podstawie art. 385 k.p.c.

Rozpoznając apelację Sąd Apelacyjny kierował się uprawnieniem wynikającym z art. 382 k.p.c., będąc sądem merytorycznie rozpoznającym sprawę, opierał się na materiale dowodowym uzyskanym w toku postępowania sądowego. Sąd Apelacyjny przeprowadził wnikliwą analizę motywów, jakimi kierował się Sąd pierwszej instancji wydając zaskarżone rozstrzygnięcie, ocenił prawidłowość przeprowadzonego postępowania dowodowego, trafność subsumcji stanu faktycznego do zastosowanych przepisów prawa, jak również prawidłowość przedstawionych rozważań, zarówno w sferze poczynionych przez Sąd ustaleń faktycznych, zastosowanych przepisów prawa, jak też ich wykładni. Sąd Apelacyjny stwierdził, że choć rozważania faktyczne i prawne, zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, są nader ubogie i lakoniczne, to jednak rozstrzygnięcie co do istoty sporu odpowiada obowiązującemu prawu. Rozważania te w zakresie merytorycznym wymagają zatem uzupełnienia przez sąd odwoławczy. Przechodząc do rozważań, należy mieć na uwadze, że apelacją zaskarżono wyrok jedynie w części oddalającej odwołanie od decyzji z 30 września 2016r., w pozostałym zakresie wyrok jest prawomocny.

Analizując zarzuty przedstawione w apelacji odnoszące się do meritum rozstrzygnięcia, Sąd Apelacyjny stwierdził ich całkowitą bezzasadność.

Wobec zawarcia w apelacji zarzutów naruszenia przepisów prawa procesowego Sąd Apelacyjny w pierwszej kolejności poddał te zarzuty analizie, bowiem uprzednie skontrolowanie poprawności ustaleń stanu faktycznego, pozwala ocenić prawidłowość zastosowania prawa materialnego.

Do naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. dochodzi wówczas, gdy strona apelująca wykaże Sądowi pierwszej instancji uchybienie podstawowym regułom służącym ocenie wiarygodności i mocy poszczególnych dowodów, tj. regułom logicznego myślenia, zasadzie doświadczenia życiowego i właściwego kojarzenia faktów. W judykaturze za utrwalony należy uznać pogląd, że zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie może polegać na zaprezentowaniu własnych, korzystnych dla skarżącego ustaleń faktycznych, a tym samym korzystnej dla niego oceny materiału dowodowego (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2002r., sygn. akt II CKN 572/99, LEX nr 53136).

W orzeczeniu z 10 czerwca 1999r. (sygn. akt II UKN 685/98, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 655) Sąd Najwyższy stwierdził, że normy swobodnej oceny dowodów wyznaczone są wymaganiami prawa procesowego, doświadczenia życiowego oraz regułami logicznego myślenia, według których sąd w sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy jako całość, dokonuje wyboru określonych środków dowodowych i ważąc ich moc oraz wiarygodność, odnosi je do pozostałego materiału dowodowego. Swobodna ocena dowodów nie może być dowolna. Postawienie zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie może być uzasadnione odmienną interpretacją strony co do dowodów zebranych w sprawie, jeśli jednocześnie nie wykaże się, że ocena przyjęta przez Sąd pierwszej instancji za podstawę rozstrzygnięcia przekracza granicę swobodnej oceny dowodów (por. wyrok SN z 10 kwietnia 2000r., sygn. akt V CKN 17/00, Lex nr 40424).

W ocenie Sądu Apelacyjnego, rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji jest prawidłowe. Sąd Okręgowy przeprowadził wnikliwe postępowanie dowodowe,
w żaden sposób nie uchybiając przepisom prawa procesowego oraz dokonał wszechstronnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego, w konsekwencji prawidłowo ustalając stan faktyczny sprawy.

Po zapoznaniu się z argumentacją Sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny nie dostrzegł uzasadnienia dla podnoszonego w apelacji zarzutu przekroczenia granic swobodnej oceny dowodów. Skarżący nie wykazał, by Sąd Okręgowy ocenił materiał dowodowy z przekroczeniem ram zakreślonych treścią art. 233 k.p.c., zaś stanowisko odwołującego się sprowadza się w istocie do przedstawienia własnego, korzystnego dla siebie i subiektywnie postrzeganego stanu faktycznego. Sąd Apelacyjny nie podziela także stanowiska skarżącego, że Sąd pierwszej instancji dokonał oceny materiału dowodowego w sposób wykraczający poza granice logiki i dokonał ustaleń sprzecznych z treścią zgromadzonego materiału. Sąd Okręgowy zaoferowane przez strony dowody uwzględnił i w oparciu o nie wyprowadził prawidłowe, logiczne wnioski, które stały się podstawą do wydania zaskarżonego orzeczenia.

Apelujący postrzega m.in. naruszenie przez Sąd Okręgowy przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, to jest art. 233 § 1 k.p.c., polegające na nieuwzględnieniu przez Sąd faktu umorzenia postępowania przygotowawczego, pomimo, że w uzasadnieniu postanowienia wydanego w tym przedmiocie przez Prokuraturę Rejonową (...) w W. wskazano, że odwołujący się nie miał wiedzy i świadomości co do nienależnego pobierania świadczeń (k.98-99 a.s.). Odnosząc się do tego zarzutu wskazać należy, że wydanie postanowienia o umorzeniu dochodzenia w postępowaniu karnym, nie ma żadnego wpływu na prawidłowość ustaleń dokonywanych w postępowaniu cywilnym, w sytuacji umorzenia postępowania na etapie przygotowawczym. Przede wszystkim podkreślić należy, że wydając ww. postanowienie Prokuratura Rejonowa dokonała oceny zarzucanego odwołującemu się czynu w sprawie „doprowadzenia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem” tj. czynu z art. 286 §1 Kodeksu karnego. Zgodnie z tym, przepisem kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Umorzenie postępowania karnego nastąpiło zatem przy zastosowaniu jako podstawy materialnoprawnej wyłącznie normy prawa karnego, co do której organy ścigania uznały, że nie zaistniały w stanie faktycznym niniejszej sprawy takie okoliczności, które dawałyby podstawę do sformułowania wobec W. O. zarzutu popełnienia przestępstwa. Ta konkluzja sformułowana przez organ Prokuratury Rejonowej, jako wniosek wypływający z przeprowadzonych w postępowaniu przygotowawczym karnym czynności, nie ma i nie może mieć jednak wpływu na wydane w postępowaniu cywilnym rozstrzygnięcie. W rozpatrywanej w niniejszym postępowaniu sprawie znajdują bowiem zastosowanie jako podstawa materialnoprawna art.33 ust. 2 i art.37 ust.2 ustawy z 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2020r., poz. 174 ze zm., dalej zwanej „ustawą o ubezpieczeniu rolników”) oraz art.138 ust.1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2020r., poz. 53 ze zm., dalej zwanej „ustawą emerytalną”), jako te przepisy, które regulują przesłanki obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych.

Zgodnie z art. 33 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników, w razie zbiegu prawa do emerytury lub renty przysługującej na podstawie tej ustawy z prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecznego (np. na podstawie przepisów ustawy emerytalnej), uprawnionemu wypłaca się jedno wybrane przez niego świadczenie, z zastrzeżeniem ust. 4 (który w niniejszej sprawie nie ma zastosowania gdyż dotyczy zbiegu z: rentą inwalidy wojennego i wojskowego, rentą z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej pobytem w miejscach, o których mowa w art. 3 i 4 ust. 1 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, rentą z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy, wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy albo

wskutek choroby zawodowej i świadczeniem o charakterze rentowym z instytucji zagranicznej). Stosownie do dyspozycji art. 37 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników osoba pobierająca świadczenia z ubezpieczenia jest obowiązana, nie czekając na wezwanie, w ciągu 14 dni zgłaszać KRUS okoliczności mające wpływ na wysokość i prawo pobierania tych świadczeń. Zgodnie natomiast z odpowiednio stosowanym art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu, przy czym za nienależnie pobrane świadczenia uważa się m.in. świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania.

Dla oceny zgodności z prawem decyzji organu rentowego, będącej przedmiotem postępowania odwoławczego w niniejszej sprawie, istotne są jedynie wyżej przytoczone przepisy prawa ubezpieczeń społecznych, natomiast pozbawione znaczenia są przepisy zastosowane w postępowaniu karnym. Przepisy Kodeksu karnego mogą stanowić jedynie podstawę ustalenia ewentualnej odpowiedzialności karnej, zaś w żadnym razie nie mogą stanowić o zasadności żądania przez organ rentowy zwrotu świadczeń pobranych nienależnie przez W. O., gdyż ocena faktu pobrania tych świadczeń dokonywana jest wyłącznie przez pryzmat przepisów prawa ubezpieczeń społecznych.

Wśród zarzutów sformułowanych w apelacji co do naruszenia przepisów postępowania, skarżący podniósł zarzut dowolnej oceny dowodów, jego zdaniem „sprzecznej z zasadami logiki oraz doświadczenia życiowego” przez niewłaściwą ocenę dowodu z przesłuchania odwołującego się w charakterze strony i bezzasadne wnioskowanie, że odwołujący się był prawidłowo pouczony co do obowiązku poinformowania organu o zmianie okoliczności mających wpływ na prawo do świadczeń. Ustosunkowując się do tego zarzutu należy wskazać, że Sąd Okręgowy poprawnie ocenił tę część zeznań odwołującego się, który twierdził, że został pouczony przez urzędnika KRUS o obowiązku zapłaty składek i o tym, że z racji zapłaty składek będzie uprawniony do pobierania świadczeń z KRUS. Taka treść informacji nie była wprowadzeniem w błąd ubezpieczonego, gdyż istotna w tej sprawie jest kwestia zbiegu prawa do świadczeń z ubezpieczenia rolniczego z prawem do świadczeń z ubezpieczenia powszechnego. Analizując treść pouczeń zawartych w decyzjach dotyczących odwołującego się należy przyjąć, że spełniają one wymóg określony w art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej, gdyż jasno z nich wynika, że w sytuacji, w której znalazł się odwołujący się, jego obowiązkiem było poinformowanie pozwanego organu emerytalnego o tym, że korzysta on z prawa do świadczenia przyznanego mu na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nie budzi wątpliwości, że ustalone przez Sąd Okręgowy fakty istotne z punktu widzenia powyższej oceny znajdują uzasadnione oparcie w dokumentacji załączonej do akt sprawy (znajdującej się w aktach sądowych i aktach organu rentowego). Niewątpliwym jest bowiem, że odwołujący się 13 sierpnia 2008r. złożył wniosek o emeryturę z tytułu pracy w gospodarstwie rolnym, w którym zaznaczył, że nie ma ustalonego prawa do renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Taki sposób wypełnienia wniosku był wprowadzeniem w błąd organu rentowego, skoro odwołujący się pobierał w tym czasie świadczenia rentowe z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W związku z powyższym wnioskiem, decyzją z 27 sierpnia 2008r. P. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego przyznał odwołującemu się prawo do emerytury rolniczej od 1 sierpnia 2008r. Integralną częścią tej decyzji było pouczenie, w którym wskazano, że ubezpieczony obowiązany jest zawiadomić organ wypłacający świadczenie o pobieraniu emerytury lub renty z innego tytułu, przyznanej przez inny organ. Pouczenie zostało sformułowane w sposób standardowy, jasny, nie budzący wątpliwości co do jego treści, a obowiązkiem każdego świadczeniobiorcy jest zapoznanie się z pouczeniem, które stanowi część decyzji związaną z nią nierozdzielnie. Odwołujący się nie poinformował zatem Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, o tym, że w okresie od 15 października 1996r. do 10 sierpnia 2013r. pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy, a na podstawie decyzji z 16 sierpnia 2013r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w W. przyznał W. O. emeryturę od 11 sierpnia 2013r. Odwołujący się, co oczywiste wobec powyższych faktów, począwszy od 1 sierpnia 2008r. pobierał dwa świadczenia z ubezpieczeń społecznych tj. emeryturę z ubezpieczenia społecznego rolników i najpierw rentę, a od 11 sierpnia 2013r. emeryturę z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych, co w świetle przytoczonych wyżej przepisów prawa jest niedopuszczalne i skutkuje uznaniem, że świadczenie pobierane z ubezpieczenia społecznego rolników było nienależne.

Dla tej oceny, dokonywanej z punktu widzenia faktów o charakterze obiektywnym, nie mają znaczenia okoliczności podniesione w apelacji odnoszące się do sytuacji osobistej odwołującego się. W niniejszej sprawie Sąd dokonuje oceny zasadności i poprawności decyzji organu rentowego dotyczącej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia i jego kwoty, nie rozważa natomiast kwestii mogących mieć wpływ na umorzenie należności, czy rozłożenie ich na raty. Nie może zatem odnieść zamierzonego przez skarżącego skutku twierdzenie, że schorzenia, na które cierpi odwołujący się powinny zostać uwzględnione przy ocenie trafności decyzji z 30 września 2016r. co do obowiązku zwrotu przez odwołującego się kwoty 38.121,66 zł za okres od 1 czerwca 2013r. do 31 maja 2016r., gdyż sytuacja osobista ubezpieczonego, w tym jego stan zdrowia może mieć znaczenie jedynie w odrębnym postępowaniu dotyczącym zastosowania ewentualnej ulgi w zwrocie należności.

Wobec uznania za bezpodstawne zarzutów dotyczących naruszenia przez Sąd pierwszej instancji przepisów postępowania, chybione okazały się także zarzuty dotyczące prawa materialnego. Nie można bowiem przyjąć, że Sąd Okręgowy dopuścił się naruszenia art. 33 ust. 1 i 2 w związku z art. 37 ust 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, skoro wobec ujawnionych w toku postępowania sądowego okoliczności nie można przyjąć, że odwołujący się nie miał świadomości co do okoliczności wyłączających pobieranie świadczenia. Obowiązkiem odwołującego się było zapoznanie się z pouczeniem zawartym w decyzji o przyznaniu świadczenia i zastosowanie się do niego przez odniesienie do własnej sytuacji faktycznej, a zatem w tym przypadku poinformowanie organu rentowego o pobieraniu świadczeń z powszechnego ubezpieczenia społecznego. Tymczasem odwołujący się przyznał na rozprawie apelacyjnej 20 lutego 2020r. wobec Sądu, że nigdy nie zapoznawał się z treścią pouczenia zawartego w decyzji o przyznaniu świadczenia, nie przytoczył także żadnych okoliczności, które mogłyby usprawiedliwiać to zaniechanie. Niezapoznanie się z pouczeniem zawartym w decyzji o przyznaniu świadczenia, jest rezygnacją z wiedzy o własnej sytuacji prawnej, co z kolei jest przejawem nienależytej dbałości o własne sprawy. W niniejszej sprawie nie zaistniały bowiem żadne okoliczności o charakterze obiektywnym, które uzasadniałyby usprawiedliwienie niemożności zapoznania się ze zrozumieniem z treścią pouczenia.

Całkowicie bezzasadny jest zarzut skarżącego, z którego wynika powinność organu rentowego do wydania uprzedniej decyzji w przedmiocie zbiegu prawa do świadczeń. Taka powinność organu nie wynika bowiem z żadnych przepisów prawa, natomiast to świadczeniobiorca powinien, stosując się do pouczenia zawartego w decyzji, poinformować o tym, że w jego sytuacji taki zbieg prawa do świadczeń ma miejsce.

Nietrafny jest także zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zw. z art. 138 ust. 2 pkt 1 tej ustawy przez nieuwzględnienie okoliczności, że odwołujący się nie miał wiedzy, świadomości i złej wiary co do tego, że nienależnie pobiera świadczenie. Nie można uznać zasadności tego zarzutu, skoro, jak wyżej wskazano, treść zawartego w decyzjach pouczenia nie budziła wątpliwości i nie dawała podstaw do formułowania „przypuszczenia”, że skoro odwołujący się opłacał składki na ubezpieczenie społeczne rolników to świadczenia z KRUS są mu w pełni należne poza świadczeniami z powszechnego systemu. Zapoznanie się z pouczeniem przez świadczeniobiorcę nie dawało podstaw do pozostawania w takiej świadomości.

Chybiony jest także sformułowany w apelacji „z ostrożności” zarzut naruszenia art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w zw. z art. 24 ust. 6a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez nieuwzględnienie przez Sąd, że skoro odwołujący się nie był uprawniony do pobierania spornego świadczenia, to odpadła podstawa uiszczania składek z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników, zatem organ rentowy powinien zaliczyć uiszczone składki na poczet „ewentualnych nienależnie pobranych świadczeń”. Z powołanej przez skarżącego podstawy prawnej wynika (art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników), że w sprawach nieuregulowanych w ustawie o ubezpieczeniu rolników stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a ponadto: do składek na ubezpieczenie stosuje się odpowiednio wymienione w nim przepisy ustawy z 29 sierpnia 1997r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2019r. poz. 900 ze zm.) (tj. art. 12, art. 26, art. 29 § 1 i 2, art. 51 § 1, art. 55, art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4, 8 i 9, art. 60 § 1, art. 62 § 1 i 5, art. 62b § 1 pkt 2 i § 3, art. 63 § 1, art. 72 § 1 pkt 1 i 4, art. 73 § 1 pkt 1 i 5, art. 77 § 1 pkt 2, art. 77b § 2 i 4, art. 78 § 1, § 3 pkt 3 lit. a i § 4, art. 79 § 2, art. 91, art. 97 § 1, art. 98 § 1 i § 2 pkt 1, 2 i 7, art. 100 § 1, art. 101 § 1, art. 105 § 1 i 2, art. 106 § 1 i 2, art. 107 § 1, § 1a, § 2 pkt 2 i 4 i § 3, art. 108 § 1 i 4, art. 109 § 1 i 2 pkt 1, art. 110 § 1, § 2 pkt 2 i § 3, art. 111 § 1-4 i § 5 pkt 1, art. 112 § 1, § 3, § 4 pkt 2 i § 5-7 oraz art. 118 § 1 Ordynacji podatkowej). Z żadnego z ww. przepisów, znajdujących zastosowanie odpowiednie nie wynika obowiązek organu rentowego dokonania zwrotu z urzędu nienależnie pobranych składek na ubezpieczenia społeczne. Nie wynika on także z odpowiednio stosowanych przepisów regulujących przyznawanie i wypłatę świadczeń z ubezpieczenia powszechnego. Kwestia ewentualnego domagania się zwrotu składek powinna być przedmiotem odrębnego wniosku ubezpieczonego.

Bezzasadny jest także zarzut naruszenia art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej przez jego niezastosowanie. Zgodnie z tym przepisem organ rentowy może odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, zmniejszyć wysokość potrąceń, ustaloną zgodnie z art. 140 ust. 4 pkt 1 ustawy emerytalnej, lub zawiesić dokonywanie tych potrąceń na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności. Stosownie zatem do przytoczonego przepisu istnieje możliwość odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, w sytuacji gdy „zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności”. Przepis ten ma charakter ochronny - jego celem jest w szczególności zabezpieczenie zobowiązanych do spłaty należności przypadających na rzecz organu rentowego przed pozbawieniem ich wskutek powyższego możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Przepis ten ma jednak charakter wyjątkowy. Jeżeli doszło do nienależnego pobrania świadczeń i przez to zubożenia środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a osoba, która świadczenie nienależnie pobrała, ma obowiązek jego zwrotu, to tylko przy zaistnieniu wyjątkowych „szczególnie uzasadnionych okoliczności”, możliwe jest odstąpienie od żądania zwrotu. Wśród okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej w orzecznictwie sądów powszechnych przykładowo wymienia się: brak majątku, z którego możliwe byłoby dochodzenie zwrotu świadczeń, czy ustalenie, że w przypadku zwrotu świadczeń osoba zobowiązana lub osoby pozostające na jej utrzymaniu zostałyby pozbawione niezbędnych środków utrzymania, nadto z uwagi na ciężką chorobę powodującą niezdolność do pracy, niepełnosprawność osoby zobowiązanej, członka jej rodziny lub innej osoby pozostającej na jej utrzymaniu, wiek osoby zobowiązanej, zdarzenia losowe powodujące szczególne trudności w sytuacji materialnej osoby zobowiązanej. Aby jednak możliwe było skorzystanie z dobrodziejstwa instytucji odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń konieczne jest wystąpienie ze stosownym odrębnym wnioskiem w tym przedmiocie.

Uznając za całkowicie chybiony zarzut naruszenia tego przepisu, należy nadto przytoczyć stanowisko zajęte w motywach wyroku Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2010r. (sygn. II UK 168/09), w którym trafnie stwierdzono, że kwestia odstąpienia od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń (art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej) może stać się przedmiotem rozpoznania przed organem rentowym dopiero po prawomocnym zakończeniu sporu sądowego dotyczącego prawidłowości uznania tych świadczeń za pobrane nienależnie, a od decyzji kończącej to postępowanie, przysługuje odrębne odwołanie do sądu.

Odwołujący się w niniejszym postępowaniu jest reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, którego funkcją jest powinność należytej dbałości o interesy swojego mocodawcy, w tym poinformowanie o konieczności złożenia odrębnego wniosku do organu rentowego o odstąpienie od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części pod warunkiem zaistnienia szczególnie uzasadnionych okoliczności.

Oczywiście bezzasadny jest także zarzut naruszenia art. 5 k.c. przez jego niezastosowanie i nieuwzględnienie okoliczności, że nałożenie na odwołującego się obowiązku zwrotu kwoty określonej w decyzji, jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wobec jego podeszłego wieku, sytuacji osobistej i materialnej, spożytkowania świadczenia w całości na bieżące utrzymanie, braku złej woli w pobieraniu świadczeń, a także wieloletniej bierności organu rentowego w tej sprawie.

Art. 5 Kodeksu cywilnego stanowiący, że nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego, gdyż takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony, nie ma i nie może mieć zastosowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Jak wynika z wieloletniego, utrwalonego, jednolitego i popartego bogatym orzecznictwem stanowiska judykatury, do złagodzenia rygorów prawa ubezpieczeń społecznych nie stosuje się ani art. 5 Kodeksu cywilnego ani podobnie brzmiącego art. 8 Kodeksu pracy. Przepisy prawa ubezpieczeń społecznych mają bowiem charakter przepisów prawa publicznego. Rygoryzm prawa publicznego nie może zaś być łagodzony konstrukcją nadużycia prawa podmiotowego przewidzianą w art. 5 k.c. Zarzut ten (nadużycia prawa podmiotowego, albo czynienia ze swego prawa podmiotowego użytku niezgodnego z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa) w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych musiałby być odniesiony do czynności organu rentowego, który - wydając decyzję - nie korzysta ze swoich praw podmiotowych (regulowanych prawem prywatnym - Kodeksem cywilnym), lecz realizuje ustawowe kompetencje organu władzy publicznej. Wydając decyzje, jak w omawianym przypadku, dotyczące zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, realizuje on nałożone nań ustawą obowiązki względem dbałości o fundusze ubezpieczeń społecznych. Z tych przyczyn w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych art. 5 k.c. nie ma zastosowania, a materialnoprawną podstawą zobowiązań ubezpieczeniowych mogą być tylko odpowiednie przepisy prawa, a nie zasady współżycia społecznego (por. poglądy wyrażone w motywach m.in. wyroków Sądu Najwyższego: z 16 stycznia 2020r.; sygn. II UK 190/18, LEX nr 2792256 ; z 19 czerwca 1986r., sygn. II URN 96/86, Służba Pracownicza 1987 nr 3; z 29 października 1997r., sygn. II UKN 311/97, OSNAPiUS 1998 nr 15, poz. 465; z 26 maja 1999r., sygn. II UKN 669/98, OSNAPiUS 2000 Nr 15, poz. 597; z 12 stycznia 2000r., sygn. II UKN 293/99, OSNAPiUS 2001 Nr 9, poz. 321, a także w postanowieniu SN z 26 maja 1999r., sygn. II UKN 670/98, LEX nr 1632246).

Mając na uwadze powyższe rozważania, apelację jako pozbawioną uzasadnionych podstaw należało oddalić, o czym Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 385 k.p.c. w punkcie I wyroku.

O kosztach zastępstwa prawnego organu rentowego Sąd orzekł w punkcie II wyroku przy zastosowaniu art. 102 k.p.c., nie obciążając tymi kosztami odwołującego się pomimo przegrania przez niego procesu. Zgodnie z tym przepisem, w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów procesu albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Ustawodawca w tym przepisie odwołuje się do pojęcia „wypadków szczególnie uzasadnionych”. Takie sformułowanie wprawdzie nie jest klauzulą generalną, jednak opiera się na zwrocie niedookreślonym, który może odsyłać również do argumentów natury aksjologicznej. Regulacja ta znajduje zastosowanie w wyjątkowych sytuacjach, gdy z uwagi na okoliczności konkretnej sprawy, zastosowanie reguł ogólnych Kodeksu postępowania cywilnego, dotyczących zwrotu kosztu procesu byłoby nieuzasadnione, gdyż pozostawałoby w sprzeczności z poczuciem sprawiedliwości społecznej.

Rozstrzygnięcie na podstawie art. 102 k.p.c. ma zatem charakter dyskrecjonalny. Do wypadków szczególnie uzasadnionych w rozumieniu art. 102 k.p.c. zaliczają się m.in. sytuacje wynikające z charakteru żądania poddanego rozstrzygnięciu sprawy oraz fakt, że strona inicjująca proces działała w przeświadczeniu o słuszności swych żądań (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 6 grudnia 2019r., sygn.V CSK 380/2018, LEX nr 2783298), jak również sytuacja osobista, majątkowa i życiowa przegrywającej strony. Całokształt okoliczności, które mogłyby uzasadniać zastosowanie tego wyjątku powinien być oceniony z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego. Wprawdzie w orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że sama sytuacja ekonomiczna strony przegrywającej, nawet tak niekorzystna, że strona bez uszczerbku dla utrzymania własnego i członków rodziny nie byłaby w stanie ponieść kosztów, nie uzasadnia zwolnienia - na podstawie art. 102 k.p.c. - z obowiązku zwrotu kosztów przeciwnikowi, chyba że na rzecz tej strony przemawiają dalsze szczególne okoliczności, które same mogłyby być niewystarczające, lecz łącznie z trudną sytuacją ekonomiczną wyczerpują znamiona wypadku szczególnie uzasadnionego (por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22 listopada 2018r., sygn. III AUa 236/17, LEX nr 2668847). W przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę szereg różnych czynników, które łącznie uzasadniają uznanie sytuacji odwołującego się za wypadek szczególnie uzasadniony. Takie stanowisko uzasadnia znaczenie rozstrzygnięcia dla sytuacji życiowej odwołującego się, wysoka wartość świadczenia podlegającego zwrotowi, brak złej wiary w pobieraniu świadczenia, utrzymywanie się odwołującego się z niewielkiej emerytury, jego stan zdrowia, podeszły wiek, brak możliwości podjęcia dodatkowego zatrudnienia, co łącznie przemawia za zastosowaniem art. 102 k.p.c., pomimo oddalenia apelacji.

Renata Szelhaus Ewa Stryczyńska (spr.) Marzena Wasilewska