Pełny tekst orzeczenia

III Ca 1180/20

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 21 lutego 2020 r., wydanym w sprawie z powództwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. przeciwko G. P. o zapłatę, Sąd Rejonowy dla Łodzi – Widzewa w Łodzi zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 17.184,57 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 5 października 2015 r. do dnia 31 grudnia 2015 r. i ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałym zakresie i zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 4.477,00 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Apelację od tego wyroku złożyła pozwana, zaskarżając go w całości, wnosząc o jego zmianę i oddalenie powództwa lub o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji, a także o zasądzenie od powódki zwrotu kosztów procesu oraz zarzucając naruszenie:

art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 230 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy, sprzeczność ustaleń oraz przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów wskutek naruszenia zasad logicznego wnioskowania i doświadczenia życiowego;

art. 231 k.p.c. poprzez zastosowanie domniemania faktycznego w sposób hipotetyczny, a także przez wyprowadzenie faktów z domniemania faktycznego zamiast z innych ustalonych faktów;

art. 232 k.p.c. i art. 245 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. poprzez przyjęcie obowiązku przedstawiania przez pozwaną dowodów, podczas gdy określony fakt wynika z powoływanych przez nią dokumentów;

art. 235 2 § 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 227 k.p.c. poprzez pominięcie części dowodów przy braku wydania stosownego postanowienia i ograniczenie w ten sposób zakresu ustaleń oraz oddalenie wniosków o przeprowadzenie dowodu z nagrania na płycie CD i przesłuchania pozwanej na okoliczność informacji przekazanych z infolinii (...) związanych ze znaczeniem dyspozycji uposażenia i dyspozycji na wypadek śmierci;

art. 111 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) w związku z art. 65 § 1 k.c. i art. 56 k.c. przez przyjęcie, że pisemne oświadczenie woli niezawierające zapisu na wypadek śmierci stanowi rozrządzenie na wypadek śmierci;

art. 111 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) w związku z art. 84 k.c., art. 88 k.c. i art. 58 § 1 k.c. poprzez przyjęcie, że złożenie dyspozycji uposażenia bez zapisu na wypadek śmierci, w wypadku istnienia woli składającego oświadczenie na wypadek śmierci, nie prowadzi do wady oświadczenia woli oraz nieważności czynności prawnej;

art. 6 k.c. w związku z art. 111 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) w związku z art. 245 k.p.c. i art. 232 k.p.c. poprzez przyjęcie, że na pozwanej ciążył obowiązek udowodnienia, że wolą E. P. z dnia 27 marca 2015 r. nie było rozrządzenie na wypadek śmierci oraz że dyspozycja uposażenia E. P. z tegoż dnia nie odpowiadała treści art. 111 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.), skoro fakt ten wynikał z dokumentu;

art. 405 k.c. i art. 410 k.c. przez przyjęcie, że doszło do nienależnego świadczenia i bezpodstawnego wzbogacenia pozwanej oraz art. 509 k.c., ponieważ cesja dotyczyła kwoty 17.184,15 zł, a Sąd meriti zasądził na rzecz powódki 17.184,15 zł;

art. 481 k.c. w związku z art. 455 k.c. poprzez przyjęcie, że nastąpiło opóźnienie w spełnieniu świadczenia;

art. 5 k.c. w związku z art. 9 ust. 2 i art. 32a ust. 1 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) oraz art. 355 § 2 k.c. poprzez brak zastosowania i nieuwzględnienie zasad wiążących się ze szczególną starannością, co prowadziło do nadużycia prawa.

Ponadto skarżąca wniosła o przeprowadzenie dowodu z nagrania na płycie CD rozmowy telefonicznej, jaką odbyła w dniu 2 lipca 2015 r. z pracownikiem obsługującym infolinię (...) lub z uzupełniającego jej przesłuchania na okoliczność informacji uzyskanych w czasie tej rozmowy i dotyczących znaczenia dyspozycji uposażenia i dyspozycji wkładem na wypadek śmierci według strony powodowej.

W odpowiedzi na apelację powódka wniosła o jej oddalenie i zasądzenie od apelującej na swoją rzecz zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych, a także o oddalenie zgłoszonych w apelacji wniosków dowodowych jako niemających istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja okazała się nieuzasadniona. Sąd II instancji uznaje za prawidłowe ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd meriti i przedstawione w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, uznając je jednocześnie za własne i niewymagające skorygowania czy uzupełnienia.

Skarżąca opiera swe stanowisko procesowe przede wszystkim na twierdzeniu, że dyspozycja uposażenia może wywoływać skutki na wypadek śmierci, o ile została złożona razem z dyspozycją wkładem na wypadek śmierci, zaś jeśli miało to miejsce w ramach odrębnych czynności, to nie mogą one wywoływać tożsamych skutków prawnych, skoro dyspozycja uposażenia nie zawiera w swej treści zapisu na wypadek śmierci. Dla uporządkowania dalszych rozważań należy zaznaczyć w pierwszej kolejności, że dyspozycja wkładem na wypadek śmierci jest instytucją prawną uregulowaną w art. 56 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 2439 ze zm.), która dotyczy środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej i której istotą jest uprawnienie posiadacza takich rachunków do złożenia wiążącej bank dyspozycji, by po jego śmierci środki te wypłacić określonej osobie z kręgu wskazanego w treści przepisu, a skutkiem tego jest wyłączenie wypłaconych środków ze spadku po posiadaczu rachunku. Z kolei w art. 111 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) ustawodawca uregulował skutki złożenia dyspozycji przez uczestnika funduszu inwestycyjnego otwartego – które realizują się z chwilą jego śmierci – polegające na powstaniu po stronie funduszu obowiązku odkupienia jednostek funduszu od osoby wskazanej przez uczestnika w dyspozycji – o ile zgłosi ona takie żądanie – i wypłaty na rzecz tej osoby kwoty uzyskanej z odkupienia, która w konsekwencji również nie wchodzi do spadku po uczestniku funduszu. Są to dwie odrębne – mimo powierzchownego podobieństwa – i w żaden sposób niepowiązane ze sobą instytucje prawne i nie jest tak, że – jak wywodzi skarżąca – unormowana w ustawie z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) dyspozycja uposażenia stanowi uzupełnienie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Nie sposób uznać też w ślad za autorką apelacji, że dyspozycja wkładem na wypadek śmierci dotyczy również „(…) rachunku w postaci rejestru funduszy inwestycyjnych (…)”, skoro z treści art. 56 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 2439 ze zm.) wprost wynika, że jej przedmiotem nie są jednostki funduszu inwestycyjnego czy też kwota uzyskana z ich odkupienia przez fundusz, ale środki pieniężne zgromadzone na rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej. W konsekwencji przyjąć trzeba, że to, czy złożenie dyspozycji uposażenia jednostkami funduszu inwestycyjnego wywołuje skutki prawne na wypadek śmierci uczestnika funduszu, nie pozostaje w jakiejkolwiek zależności od tego, czy równocześnie osoba ta złożyła dyspozycję wkładem na wypadek śmierci czy też tego nie uczyniła.

Dalej podnieść trzeba, że w myśl art. 56 k.c. czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy. Wprawdzie dość częstą praktyką jest przenoszenie wprost do treści umowy rozwiązań przewidzianych w przepisach prawa i takie działanie wynika zwykle z zamiaru nadania treści umowy dodatkowych walorów informacyjnych – gdyż dzięki temu czytelnik umowy nie musi sięgać do treści właściwych przepisów – jednak nawet jeśli tego nie uczyniono, treść czynności prawnej nie ogranicza się do literalnego brzmienia złożonego oświadczenia woli, ale z mocy przywołanego przepisu wywołuje także skutki, które z jego złożeniem wiąże ustawa. Dotyczy to w pierwszej kolejności przedmiotowo istotnych elementów dokonywanej czynności prawnej, a więc tych, które należą do jej istoty i decydują o jej bycie prawnym. Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) nie przewiduje innej dyspozycji uposażenia osoby trzeciej jednostkami funduszu inwestycyjnego niż ta, która została unormowana w art. 111 ust. 1 pkt. 2 i której skutki realizują się z chwilą śmierci uczestnika funduszu, wobec czego z konieczności uznać należy, że złożona dyspozycja uposażenia – choćby w swej literalnej treści nie zawierała zapisu, iż została złożona na wypadek śmierci – obejmuje również taki skutek prawny, gdyż wynika on wprost z przepisów ustawy regulujących tę instytucję. Dla lepszej ilustracji tego stanowiska można wskazać, że analogicznie sporządzenie testamentu wywołuje skutki na wypadek śmierci testatora, choćby w treści dokumentu nie było to literalnie sformułowane, gdyż do wynikającej wprost z ustawy istoty instytucji testamentu należy to, że wywołuje on skutki prawne jedynie na wypadek śmierci. Wobec powyższego, nie można zgodzić się z zarzutem naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 111 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) w związku z art. 65 § 1 k.c. i art. 56 k.c. przez przyjęcie, że pisemne oświadczenie woli niezawierające zapisu na wypadek śmierci stanowi rozrządzenie na wypadek śmierci.

Jak podnosi Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 532/07, niepubl., sens art. 56 k.c. jest taki, że skutki wynikające z ustawy powstają na zasadzie przypisania normatywnego, a więc nie ze względu, lecz bez względu na wolę stron; ta ostatnia obejmuje bowiem bezpośrednio tylko dokonanie czynności prawnej. Opierając się na tym trafnym stanowisku, nie sposób przyznać racji apelującej, która podnosi zarzut przyjęcia przez Sąd I instancji, że złożenie przez uczestnika funduszu dyspozycji uposażenia niezawierającej w swej literalnej treści zapisu, iż jest to dyspozycja na wypadek śmierci, przy występowaniu jednoczesnej woli złożenia dyspozycji na wypadek śmierci, prowadzi do zaistnienia wady oświadczenia woli. Przeciwnie, skoro do treści czynności prawnej należą też skutki wynikające wprost z ustawy, choćby niewymienione w samym oświadczeniu osoby dokonującej czynności, to włączenie z mocy art. 56 k.c. do treści składanej dyspozycji uposażenia jednostkami funduszu wynikającego z ustawy zastrzeżenia, że jej skutki nastąpią na wypadek śmierci uczestnika, powoduje, iż treść ta ostatecznie zgodna jest z jego rzeczywistą wolą. Autorka apelacji wydaje się wywodzić ponadto alternatywnie, że jej ojciec w rzeczywistości nie miał zamiaru złożyć dyspozycji uposażenia na wypadek śmierci i został wprowadzony literalnym brzmieniem formularza oświadczenia w błąd co do rzeczywistej treści składanego przez siebie oświadczenia, w szczególności co do jego skutków prawnych wynikających z ustawy i wykraczających poza brzmienie zapisu zawartego w formularzu dyspozycji. W istocie, prawem pozwanej było podniesienie zarzutu nieważności oświadczenia woli E. P. z dnia 27 marca 2015 r. z powodu błędu co do treści dokonywanej czynności prawnej, jednak Sąd odwoławczy nie ma wątpliwości, że okoliczności uzasadniające zasadność tego zarzutu winna wykazać sama pozwana, skoro zamierzała z nich wywodzić określone skutki prawne (art. 6 k.c.). Skarżąca myli się, sądząc, że dla ustalenia rzeczywistej woli jej ojca wystarczające jest odwołanie się do literalnej treści zapisów w dokumencie dyspozycji uposażenia i że to ewentualnie jej przeciwnik procesowy winien udowodnić, iż zamiarem osoby składającej oświadczenie było objęcie swoją wolą także skutków prawnych niewyrażonych wprost w dokumencie. Pogląd ten nie jest uzasadniony, gdyż – jak powiedziano wyżej – skutki te powstają niezależnie od woli oświadczającego, a ponadto fakt nieujęcia ich w treści oświadczenia nie świadczy jeszcze sam w sobie o tym, że oświadczający pozostawał w błędzie co do tego, iż ustawa wiąże je z dokonaniem przez niego przedmiotowej czynności prawnej. W ocenie Sądu II instancji pozwana nie wywiązała się ze spoczywających na niej obowiązków dowodowych i nie udało jej się wykazać, że E. P. pozostawał w błędzie co do treści dokonywanej przez siebie czynności prawnej, a z kolei Sąd meriti nie naruszył art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c. przy ustalaniu rozkładu ciężaru dowodowego pomiędzy stronami. W konsekwencji chybiona jest całość wywodów apelacji dotyczących prawidłowości ustaleń faktycznych dotyczących rzeczywistej woli posiadacza rachunku inwestycyjnego przy składaniu dyspozycji uposażenia, skoro treść dokonanej przez E. P. czynności prawnej wynika z zapisów w dokumencie uposażenia z jednoczesnym uwzględnieniem normy art. 56 k.c., a z kolei stronie procesu powołującej się na błąd oświadczającego co do tej treści nie udało się udowodnić okoliczności, z których taki wniosek można byłoby wyciągnąć. W szczególności Sąd Rejonowy – wbrew twierdzeniom apelującej – nie ustalał rzeczywistej woli E. P. na podstawie jakichkolwiek – prawidłowo czy nieprawidłowo skonstruowanych – domniemań faktycznych, ale jasno i słusznie zaznaczył, że to na pozwanej spoczywa ciężar dowodu okoliczności świadczących o tym, iż wola ta była odmienna od treści dokonanej faktycznie czynności prawnej.

W tej sytuacji niezasadny jest zatem zarzut naruszenia art. 405 k.c. i art. 410 k.c., zważywszy, że zgodnie z treścią dyspozycji dokonanej przez E. P. w dniu 27 marca 2015 r. oraz art. 111 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.) pozwana była upoważniona do otrzymania 27 % kwoty uzyskanej z odkupienia przez fundusz jednostek uczestnictwa należących do jej ojca – a więc 20.173,26 zł – natomiast wskutek pomyłki Funduszu wypłacono jej 50 % tej kwoty – a więc 37.357,83 zł. Zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wywody Sądu I instancji co do zakwalifikowania tej sytuacji jako condictio indebiti są prawidłowe i nie ma uzasadnionego powodu, by je tu ponownie przytaczać, skoro Sąd odwoławczy podziela je w całej rozciągłości. Apelująca w toku postępowania powoływała się na fakt wprowadzenia jej w błąd przez pracownika infolinii, który miał ją poinformować, że złożona przez jej ojca dyspozycja nie ma skutków rozporządzenia na wypadek śmierci, ale jedynie pełnomocnictwa i wywodziła stąd, że była w efekcie przekonana, iż skutki prawne na wypadek śmierci rodzi jedynie wcześniejsza dyspozycja z dnia 23 marca 2015 r. Dowody na okoliczność uzyskania takich informacji pozwana zgłosiła w apelacji, jak również zarzucała, że pominięcie tych dowodów w toku postępowania pierwszoinstancyjnego narusza przepisy o postępowaniu dowodowym. Zauważyć trzeba jednak, że w kontekście ustalonego w sprawie stanu faktycznego okoliczność ta pozostaje ostatecznie bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Fakt uzyskania przez pozwaną błędnej informacji, która potencjalnie spowodowałaby powstanie u niej przekonania o należności otrzymanego świadczenia, mogłaby okazać się istotna, gdyby G. P. nie tylko powoływała zarzut oparty na treści art. 409 k.c., podnosząc, że w chwili wyzbycia się uzyskanej korzyści nie mogła się liczyć z obowiązkiem jej zwrotu, ale przede wszystkim gdyby wykazała podstawową przesłankę tego zarzutu, a zatem to, że korzyść zużyła lub utraciła w ten sposób, że nie jest już wzbogacona – tymczasem okoliczność ta nie została ustalona w toku postępowania dowodowego na podstawie przedstawionego przez nią materiału dowodowego. Chybiony jest też zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 481 k.c. w związku z art. 455 k.c. Roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia jest roszczeniem bezterminowym, a wobec tego wynikające z tego roszczenia świadczenie winno zostać spełnione – jak wynika z art. 455 in fine k.c. – niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Sąd I instancji prawidłowo ustalił, że takie wezwanie zostało do pozwanej przesłane, a skoro G. P. odmówiła zadośćuczynienia temu wezwaniu pismem z dnia 5 października 2015 r., to tym samym musiała otrzymać je przed tą datą. Jednocześnie nie zostało wykazane, by nienależne świadczenie nie mogło zostać zwrócone już w dniu, w którym pozwana odmówiła jego zwrotu i by na gruncie ustalonych w toku postępowania okoliczności uzasadnione było wstrzymanie się przez pozwaną z zapłatą. Zaznaczyć trzeba, że nawet jeśli G. P. miała wątpliwości co do zasadności skierowanych do niej żądań i pozostawała w tym zakresie w sporze z wierzycielem, nie było przeszkód, aby złożyła sporne świadczenie do depozytu sądowego. Skutkiem tego byłoby stwierdzenie braku podstaw do powstania roszczenia odsetkowego, podczas gdy faktyczne zachowanie pozwanej musi zostać zakwalifikowane jako opóźnienie w spełnieniu świadczenia, będące na gruncie art. 481 k.c. przyczyną naliczania odsetek ustawowych, a następnie – po zmianie stanu prawnego – odsetek ustawowych za opóźnienie. Wreszcie, nie można się zgodzić z autorką apelacji, by powód, dochodząc swych roszczeń na drodze sądowej, czynił ze swego prawa użytek niezgodny z zasadami współżycia społecznego, jak również by Sąd meriti, udzielając tym roszczeniom ochrony prawnej, naruszał art. 5 k.c. Wprawdzie zarówno z Kodeksu cywilnego, jak i z przywołanych przez skarżącą przepisów ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami inwestycyjnymi (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 605 ze zm.), wynika obowiązek dochowywania przez fundusz inwestycyjny szczególnej, a nawet najwyższej staranności wynikającej z profesjonalnego charakteru prowadzonej działalności, jednak nie sposób z tych norm wywodzić, że w przypadku ewentualnego popełnienia przez pracowników funduszu pomyłki skutkującej nienależną wypłatą świadczenia osobie nieuprawnionej – która może zdarzyć się nawet przy zachowaniu podwyższonej staranności – zasadom współżycia społecznego odpowiadałoby pozostawienie nienależnie uzyskanych środków pieniężnych w majątku osoby bezpodstawnie wzbogaconej. Apelująca myli się, stojąc na stanowisku, że w ten sposób zostaje niesłusznie obciążona negatywnymi skutkami niestaranności działań funduszu inwestycyjnego, gdyż w rzeczywistości zadośćuczynienie dochodzonemu roszczeniu polegać będzie jedynie na zwrocie świadczenia uzyskanego nienależnie, co w pełni odpowiada zasadom słuszności.

Zważywszy na bezzasadność podnoszonych w apelacji zarzutów i wobec prawidłowości zaskarżonego rozstrzygnięcia apelacja podlega oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c. O kosztach postępowania orzeczono w oparciu o art. 98 k.p.c. i o wynikającą z tego przepisu zasadę odpowiedzialności za wynik procesu, mając na uwadze, że G. P. przegrała sprawę także i na tym etapie postępowania. Na koszty postępowania apelacyjnego poniesione przez jej przeciwnika procesowego składa się wynagrodzenie pełnomocnika w kwocie 1.800,00 zł, wyliczone w myśl § 10 ust 1 pkt 1 w związku z § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 265).