Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 30 marca 2022 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie IX Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 30 marca 2022 r. w Olsztynie na rozprawie

sprawy z wniosku J. R.

z udziałem M. K. (1), A. S. (1), R. K. (1), K. K., R. C., J. P. i A. K.

o stwierdzenie nabycia spadku po M. K. (2) i B. K.

na skutek apelacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Rejonowego w Giżycku z dnia 28 października 2021 r., sygn. akt I Ns 318/21,

p o s t a n a w i a:

uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Giżycku do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Bożena Charukiewicz

Sygn. akt IX Ca 1484/21

UZASADNIENIE

Wnioskodawczyni J. R. wniosła o stwierdzenie nabycia spadku po M. K. (2) i B. K..

Postanowieniem z dnia 28 października 2021r. Sąd Rejonowy w Giżycku w sprawie I Ns 318/21 w pkt I stwierdził, że spadek po M. K. (2) zmarłej 8 września 1981 r. w G., ostatnio stale zamieszkałej w m. K., gm. R., na podstawie ustawy nabyli: mąż B. K. w 1/4 części oraz dzieci: M. K. (1), A. S. (2), R. K. (1), K. K., R. C., J. R., J. P., R. K. (2) i Z. K. po 3/36 części każde z nich.

W pkt II Sąd stwierdził, że spadek po B. K., zmarłym 20 listopada 1984 r. w G., ostatnio stale zamieszkałym w m. K., gm. R., na podstawie ustawy nabyły dzieci: M. K. (1), A. S. (2), R. K. (1), K. K., R. C., J. R., J. P., R. K. (2) i Z. K. po 1/9 części każdy z nich.

Sąd Rejonowy ustalił, że spadkodawczyni M. K. (2) zmarła 8 września 1981 r. w G.. Ostatnio stale zamieszkiwała w m. K., gm. R.. W chwili śmierci była zamężna z B. K.. Związek małżeński zawierała jeden raz. Posiadała dziewięcioro dzieci: M. K. (1), A. S. (1), R. K. (1), K. K., R. C., R. K. (2), który zmarł w 1999 r., J. P., Z. K., który zmarł w 1995 r. i J. R..

Żaden ze spadkobierców nie składał oświadczeń o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku, nikt też nie był uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, ani nie zrzekał się dziedziczenia. Brak też testamentu spadkodawczyni.

Sąd Rejonowy ustalił także, że spadkodawca B. K. zmarł 20 listopada 1984 r. w G.. Ostatnio stale zamieszkiwał w m. K., gm. R.. W chwili śmierci był wdowcem. Związek małżeński zawierał jeden raz. Posiadał dziewięcioro dzieci: M. K. (1), A. S. (1), R. K. (1), K. K., R. C., R. K. (2), który zmarł w 1999 r., J. P., Z. K., który zmarł w 1995 r. i J. R..

Żaden ze spadkobierców nie złożył oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Żaden ze spadkobierców nie był uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia. Żaden ze spadkobierców nie zrzekał się dziedziczenia. Brak testamentu spadkodawcy.

Sąd Rejonowy uznał, że stan faktyczny w niniejszej sprawie jest bezsporny, bowiem wynika z dokumentów, jak i zapewnienia spadkowego złożonego przez wnioskodawczynię. Sąd pierwszej instancji mając na uwadze treść art. 931 § 1 k.c. oraz fakt, że w dacie otwarcia spadku M. K. (2) pozostawała w związku z małżeńskim z B. K., miała dziewięcioro dzieci i nie pozostawiła testamentu stwierdził, że w niniejszej sprawie zachodzi dziedziczenie z ustawy i dlatego orzekł, jak w punkcie I postanowienia.

Sąd Rejonowy stwierdził także, że w chwili śmierci B. K. był wdowcem, a zatem powołanymi do dziedziczenia (w braku rozrządzenia testamentowego) były dzieci spadkodawcy. Dlatego orzekł, jak w punkcie II postanowienia. Sąd Rejonowy dodał także, że sąd stwierdza nabycie spadku według stanu na dzień otwarcia spadku, czyli datę zgonu spadkodawców.

Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższe postanowienie w całości. W apelacji zarzuciła:

I.  naruszenie prawa materialnego – art. 1058 k.c. w zw. z art. 1059 § 1 pkt. 1,3, 4 k.c. (w brzmieniu obowiązującym na dzień 8 września 1981r. oraz na dzień 20 listopada 1984r.) w zw. z art. 160 § 1 pkt. 1 k.c. (w brzmieniu obowiązującym na dzień 20 listopada 1984r.) - poprzez ich niezastosowanie, podczas gdy w skład spadku po M. K. (2) i B. K. wchodziło gospodarstwo rolne, a zatem konieczne było stwierdzenie w orzeczeniu, kto dziedziczy gospodarstwo rolne, zwłaszcza, że wnioskodawczyni spełnia przesłanki do nabycia gospodarstwa rolnego po spadkodawcach na podstawie w.w przepisów;

II.  błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę postanowienia, który miał wpływ na treść orzeczenia, polegający na uznaniu przez Sąd I instancji, że w skład spadku po M. K. (2) i B. K. nie wchodzi gospodarstwo rolne, podczas gdy z przedłożonej dokumentacji wynika, że w skład spadku po spadkodawcach wchodzi gospodarstwo rolne o powierzchni 22,63 ha.

W oparciu o powyższe zarzuty wnioskodawczyni domagała się uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, pozostawiając temu sądowi orzeczenie o kosztach postępowania za obie instancje oraz zasądzenia od uczestników na rzecz wnioskodawczyni zwrotu kosztów postępowania według norm przepisanych.

Jednocześnie wnioskodawczyni wniosła o dopuszczenie i przeprowadzenie wymienionych w apelacji dowodów z dokumentów, przesłuchanie wskazanych świadków i przesłuchanie uczestników postępowania celem ustalenia, że w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne i spełnienia przesłanek do jego dziedziczenia.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja zasługiwała na uwzględnienie w stopniu skutkującym uchyleniem postanowienia Sądu I instancji i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania (chociaż nie wszystkie jej zarzuty były słuszne), albowiem zaskarżone orzeczenie zostało wydane bez rozpoznania istoty sprawy.

Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie. Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi również w sytuacji, w której sąd pierwszej instancji dokonał oceny prawnej roszczenia bez oparcia jej o właściwie ustaloną podstawę faktyczną i w sprawie zachodzi potrzeba poczynienia po raz pierwszy niezbędnych ustaleń faktycznych (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, z dnia 21 października 2005 r.,V CSK 140/06, z dnia 11 sierpnia 2010 r., I CSK 661/09, z dnia 12 stycznia 2012 r., II CSK 274/11, oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, z dnia 25 października 2012 r., I CZ 139/12, z dnia 5 grudnia 2012 r., I CZ 168/12, OSNC 2013, Nr 5, poz. 68, z dnia 25 kwietnia 2014 r., II CZ 117/13, z dnia 13 listopada 2014 r., V CZ 73/14, z dnia 20 lutego 2015 r., V CZ 119/14 i z dnia 26 marca 2015 r., V CZ 7/15). Sytuacja taka ma miejsce w rozpoznawanej sprawie.

Podkreślić przede wszystkim należy, że apelacja od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może być oparta na tej podstawie, że sąd pierwszej instancji w sentencji postanowienia nie orzekł o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego (uchwała Sądu Najwyższego z 26 lutego 1969r., III CZP136/68). Obowiązujący w chwili śmierci spadkodawców art. 677 § 3 k.p.c. przewidywał, że jeżeli w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, to sąd wyda w tym względzie postanowienie uzupełniające, stosując odpowiednio przepisy dotyczące stwierdzenia nabycia spadku. Przepis ten odnosił się jednak do sytuacji, gdy o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego nie orzeczono w postanowieniu już prawomocnym. Nie można natomiast rozumieć art. 677 § 3 k.p.c. w ten sposób, że wyłączy on możliwość zaskarżenia postanowienia, w którym sąd bezpodstawnie nie stwierdził praw do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Postanowienie, w którym sąd stwierdził tylko nabycie spadku, a pominął orzeczenie o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego, chociaż okoliczności sprawy wskazywały na konieczność dokonania ustaleń co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i stwierdzenia nabycia tego gospodarstwa przez uprawnionych spadkobierców, jest orzeczeniem niepełnym. Mimo że w sentencji postanowienia sąd w ogóle nie wypowiedział się w kwestii gospodarstwa rolnego, postanowienie takie może być zaskarżone przez zainteresowanego uczestnika właśnie dlatego, że nie jest ono orzeczeniem rozstrzygającym o całości spadku, jeżeli nie orzeka o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego. Brak rozstrzygnięcia o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego czyni postanowienie niepełnym tak samo, jak jest nim na przykład postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, w którym sąd orzekł tylko o trzech czwartych częściach spadku, a nie orzekł o jednej czwartej części spadku.

Jeżeli sąd, z naruszeniem przepisów prawa, w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzekł o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego, to apelacja od tego postanowienia nie jest skierowana przeciwko orzeczeniu nie istniejącemu, lecz przeciwko wydanemu orzeczeniu, wadliwemu dlatego, że - wbrew prawu - sąd spadku nie orzekł o całości nabycia spadku, do którego należy przecież także gospodarstwo rolne. Apelacja taka jest więc dopuszczalna, a gdy okaże się ona merytorycznie uzasadniona, sąd odwoławczy uchyli zaskarżone postanowienie, jako postanowienie niezupełne i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania w celu orzeczenia o całości spadku łącznie z należącym do spadku gospodarstwem rolnym (uzasadnienie wskazanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego z 26 lutego 1969r., III CZP136/68).

Zgodnie z obowiązującą w prawie spadkowym zasadą, wynikającą z art. LI ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.), do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

Zasada ta ma także zastosowanie do spadku, w skład którego wchodziło gospodarstwo rolne. Jeśli w tym czasie istniały ograniczenia związane z nabywaniem gospodarstwa rolnego poprzez spadkobranie, sąd, wydając postanowienie o nabyciu spadku, jest obowiązany je uwzględnić (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 146/09, M. Prawn. 2009, nr 18, s. 972).

W kontekście przedstawionych uwag, w rozpoznawanej sprawie dla ustalenia czy w skład spadku po M. K. (2) i B. K. wchodzi gospodarstwo rolne oraz ewentualnie warunków (kwalifikacji) przewidzianych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po spadkodawcach miarodajne były przepisy obowiązujące w chwili ich śmierci, czyli art. 1059 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dniu 08.09.1981r oraz nadanym ustawą z dnia 26 marca 1982r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych. Z przepisów tych wynika, że sąd ma obowiązek ustalić krąg podmiotów dochodzących do dziedziczenia po danym spadkodawcy, w tym i wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego (lub udziału), przy czym ustawa nakłada na niego obowiązek działania z urzędu oraz obliguje sąd do wymienienia z urzędu w treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku także spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w nim.

Obowiązujące w chwili otwarcia spadku do dnia 13 lutego 2001 r. - w związku z opublikowaniem 14 lutego 2001 r. wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99 (Dz.U. Nr 11, poz. 91) – przepisy kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) przewidywały szczególne zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych na podstawie ustawy.

W sytuacji, w której w skład spadku wchodziło gospodarstwo rolne (udział w tym gospodarstwie), które podlegało dziedziczeniu ustawowemu, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku powinno zawierać odrębne orzeczenie, kto je dziedziczy.

Zgodnie bowiem z obowiązującym w chwili śmierci spadkodawców przepisem art. 1066 k.c., w stwierdzeniu nabycia spadku wymienia się osobno spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziały w tym gospodarstwie.

Z przepisem tym korespondowały odpowiednie regulacje proceduralne zawarte w art. 670 i art. 677 k.p.c., określające obowiązek sądu spadku w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, badania z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy ze spadkobierców powołanych do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 670§ 2 k.p.c.) oraz obligujące sąd do wymienienia z urzędu w treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku także spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w nim (art. 677§ 2 k.p.c.). Według art. 677 § 3 k.p.c., w brzmieniu ówcześnie obowiązującym, jeżeli w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, sąd wyda w tym przedmiocie postanowienie uzupełniające, stosując odpowiednio przepisy rozdziału dotyczącego stwierdzenia nabycia spadku. Treść wyżej wymienionych przepisów kodeksu postępowania cywilnego uległa zmianie z dniem 2 października 2008 r. na mocy art. 3 pkt 8 i 9 ustawy z dnia 24 sierpnia o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 181, poz. 1287). Zgodnie jednak z art. 6 ust. 2 tej ustawy, do spadku otwartego przed dniem 14 lutego 2001 r. przepisy art. 670 i 677 k.p.c. stosuje się w brzmieniu dotychczasowym.

W uzasadnieniu wniosku wnioskodawczyni podała, że w skład spadku wchodzi „nieruchomość i grunty”. Na Sądzie Rejonowym spoczywał zatem ustawowy obowiązek zbadania z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, mając na uwadze datę śmierci spadkodawców i obowiązujące wówczas przepisy prawa materialnego oraz procesowego (art. 670 § 2 k.p.c.; postanowienie Sądu Najwyższego z 23 czerwca 1967r., III CR 123/67). Ustalenie prawdy obiektywnej wymagało przeprowadzenia dowodów mających na celu sprawdzenie, czy nieruchomość spadkowa jest, czy też nie jest gospodarstwem rolnym. Dowody takie, w razie niezgłoszenia ich przez uczestników, Sąd powinien był przeprowadzić z urzędu. Tymczasem Sąd Rejonowy nawet odbierając zapewnienie spadkowe od wnioskodawczyni nie zadał pytań nakierowanych na wyjaśnienie kwestii nieruchomości wchodzących w skład spadku. Powyższego zagadnienia Sąd Rejonowy w ogóle nie zbadał.

Tymczasem z przedłożonych przez wnioskodawczynię na etapie postępowania apelacyjnego dokumentów wynika, że spadkodawcy, przynajmniej na dzień śmierci M. K. (2), byli prawdopodobnie właścicielami gospodarstwa rolnego.

Po śmierci M. K. (2) nie była przeprowadzona sprawa spadkowa regulująca prawa do spadku po niej, natomiast B. K. na mocy umowy z dnia 15 września 1982r. (a więc po upływie roku, a nie tygodnia od śmierci M. K. (2), jak niezasadnie zarzucała apelacja) przekazał całe gospodarstwo rolne swojemu synowi R. K. (2) w trybie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140).

Jednocześnie podkreślić należy, że, wbrew zarzutom apelacji, umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy, sporządzona w trybie art. 52 ust. 1 cytowanej wyżej ustawy z dnia 27 października 1977 r. jest czynnością o charakterze cywilnoprawnym, przy zawieraniu której nie obowiązuje wymóg art. 158 k.c., tj. forma aktu notarialnego (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 lipca 1979 r., III CZP 41/79, OSN 1979 r., poz. 238; postanowienie Sądu Najwyższego z 28 lipca 1981 r., III CRN 136/81, LEX nr 503244). Przekazanie następuje w drodze pisemnej umowy zawartej przed naczelnikiem gminy, czyli tak, jak zostało to zachowane w umowie z 15 września 1982r.

Na marginesie zaś można dodać, że z chwilą śmierci małżonka ustaje wspólność majątkowa i majątek wspólny do tej pory niepodzielny przekształca się w majątek objęty wspólnością udziałową. Z momentem otwarcia spadku po M. K. (2) przypadający jej udział w gospodarstwie rolnym wszedł do masy spadkowej.

Mając zatem na uwadze wskazane wyżej okoliczności, zwłaszcza obowiązek Sądu orzeczenia odrębnie w postanowieniu o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, doszło do nie rozpoznania istoty niniejszej sprawy przez Sąd Rejonowy. Powyższe uzasadniało uwzględnienie apelacji i uchylenie zaskarżonego postanowienia w celu ponownego rozpoznania sprawy.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy w pierwszej kolejności, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, ustali czy w skład spadku po M. K. (2) oraz po B. K. wchodzi gospodarstwo rolne, zgodnie z definicją gospodarstwa obowiązującą w chwili otwarcia spadku. W razie pozytywnego przesądzenia tej okoliczności Sąd Rejonowy określi, który ze spadkobierców posiada kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i orzeknie o tym odrębnie w postanowieniu. Także w oparciu o obowiązujące w dacie śmierci spadkodawców przepisy prawa Sąd ustali kto i w jakiej części dziedziczy po spadkodawcach. Sąd pierwszej instancji będzie miał również na uwadze, że obowiązujący wówczas art. 677 § 2 k.p.c., normujący te kwestie, nakładał na sądy jedynie obowiązek wymienienia spadkobierców dziedziczących wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne oraz ich udziały w nim, bez obowiązku opisywania w postanowieniu nieruchomości wchodzących w jego skład (uchwała Sądu Najwyższego z 28 sierpnia 1991r., III CZP 71/91; postanowienie Sądu Najwyższego z 1 października 1999r., II CKN 773/98).

Podkreślić także należy, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie rozstrzyga o wszelkich kwestiach spornych dotyczących gospodarstwa rolnego wskazywanego przez uczestników postępowania, czy też przez jednego z nich jako wchodzącego w skład spadku (postanowienie Sądu Najwyższego z 19 grudnia 1972r., III CRN 302/72).

W tej sytuacji zachodziła konieczność uchylenia niniejszej sprawy do ponownego rozpoznania. Podkreślić należy, że wyłącznie właściwym sądem w tym zakresie jest sąd spadku, a Sąd II instancji nie może w tym przedmiocie wyręczyć Sądu pierwszej instancji, chociażby ze względu na zasadę dwuinstancyjności (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP). Oznacza to, że sąd drugiej instancji nie może zastępować własnym orzeczeniem orzeczenia sądu pierwszej instancji, gdyż mogłoby to doprowadzać do sytuacji, w których sąd odwoławczy orzekałby jako jedna i ostateczna instancja (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2007 r., III UK 20/07, OSNP 2008/ 17-18/264, LEX nr 443105; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 24 października 2012 r., III AUa 1153/12, LEX nr 1223387).

Dodać przy tym należy, że przed sądem drugiej instancji, w ramach zasady pełnej apelacji można uzupełnić postępowanie dowodowe, ale nie powinno to prowadzić do zastępowania w tym sądu pierwszoinstancyjnego, który w niniejszej spawie nie przeprowadził w żadnym stopniu postępowania dowodowego w zakresie ustalenia, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne i kwalifikacji do jego dziedziczenia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2014r., V Cz 80/13, LEX nr 1433618).

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy na podstawie art. 388 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13§ 2 k.p.c. orzekł, jak w sentencji postanowienia, pozostawiając Sądowi Rejonowego rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego zgodnie z art. 108§ 2 k.p.c. w zw. z art. 13§ 2 k.p.c.

Bożena Charukiewicz