Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

18 maja 2022 roku

Sąd Okręgowy w Sieradzu IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Sławomir Matusiak

Protokolant: st. sekr. sąd. Katarzyna Wawrzyniak

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 maja 2022 roku w Sieradzu

odwołania U. O.

od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział (...) w Ł.

z 28 lutego 2022 r. Nr (...)

w sprawie U. O.

przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział (...) w Ł.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

1.  zmienia zaskarżoną decyzję i stwierdza, że U. O. nie jest zobowiązana do zwrotu kwoty 11 307,13 (jedenaście tysięcy trzysta siedem 13/100) złotych za okres od 01.10.2018 roku do 30.06.2019 roku od 01.07.2020 roku do 31.08.2020 roku, z odsetkami naliczonymi do dnia wydania zaskarżonej decyzji w kwocie 1652,30 (jeden tysiąc sześćset pięćdziesiąt dwa 30/100) złotych;

2.  zasądza od Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział (...) w Ł. na rzecz U. O. kwotę 180 (sto osiemdziesiąt) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sygn.akt IV U 193/22

UZASADNIENIE

Decyzją wydaną z upoważnienia Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w dniu 28.02.2022r. organ rentowy zażądał od U. O. zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, tj. części uzupełniającej świadczenia w związku z art. 28 ustawy z dnia 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2021 r. poz. 266). W uzasadnieniu wskazano, że świadczenie to nie przysługiwało ubezpieczonej od dnia 01.10.2018 r. do 30.06.2019 r. i od 01.07.2020 r. do 31.08.2020 r., ponieważ z tych okresach mąż ubezpieczonej nie podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników. W efekcie w okresach od 01.10.2018 r. do 30.06.2019 r. i od 01.07.2020 r. do 31.08.2020 r. ubezpieczona pobrała świadczenie z powyższego tytułu w kwocie 9.892,83 zł a ponieważ kwota 238 zł nadpłaconych składek na ubezpieczenie społeczne rolników została przekazana na poczet nadpłaty świadczenia, wobec czego kwota nadpłaty wynosi 9.654,83 zł. Organ zwrócił uwagę, że ponieważ U. O. była pouczona o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń a mimo zajścia tych okoliczności pobierała przesyłane świadczenia – stosownie do art. 52 ust.2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i art. 138 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (Dz.U. z 2021 r. poz. 291) jest zobowiązana do zwrotu kwoty 11.307,13 zł za okres od 01.10.2018 r. do 30.06.2019 r. i od 01.07.2020 r. do 31.08.2020 wraz z odsetkami naliczonymi do dnia wydania decyzji w kwocie 1.652,30 zł; wskazano, że na podstawie art. 139 ustawy o emeryturach i rentach z FUS kwota ta będzie potrącona z pobieranej emerytury w miesięcznych ratach po 404,06 zł.

W odwołaniu od decyzji KRUS U. O. wniosła o jej zmianę i ustalenie, że nie jest zobowiązana do zwrotu kwoty 11.307,13 zł za okres od 01.10.2018 r. do 30.06.2019 r. i od 01.07.2020 r. do 31.08.2020 r. wraz z odsetkami w kwocie 1.652,30 zł.

Pełnomocnik odwołującej podniósł, że wbrew stanowisku organu, odwołująca nie została pouczona o braku prawa do pobierania świadczenia. Zarówno odwołująca jak i jej mąż nie byli odpowiednio pouczeni co do ukształtowania ich sytuacji ubezpieczeniowej, nie mając świadomości odnośnie wyłączenia męża ubezpieczonej z ubezpieczenia społecznego rolników. Zaznaczono, że w całym spornym okresie J. O. (1) opłacał składki na ubezpieczenie społeczne rolników nie pozostając w świadomości, że jego sytuacja w zakresie podlegania temu ubezpieczeniu się zmieniła. Także organ rentowy nie wyrażał wątpliwości odnośnie tytułu ubezpieczenia męża wnioskodawczyni. Zatem brak odpowiedniego pouczenia nie może powodować negatywnych konsekwencji dla ubezpieczonego. Pełnomocnik ubezpieczonej wskazała na poglądy judykatury, wyrażane w podobnych rodzajowo sprawach, m.in. wyroku SO w Lublinie z 17.03.2017 r. w sprawie VIII U 2653/16.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie. Odnosząc się do argumentów podniesionych w odwołaniu organ zaznaczył, że U. O. była pouczona o sytuacjach w jakich przysługuje wypłata części uzupełniającej i konsekwencjach pobrania nienależnego świadczenia; przytoczono punkt V pouczenia, zawarty w kolejnych decyzjach doręczanych odwołującej z dnia 15.11.2017r., 07.12.2020r.,14.12.2020 r.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

U. O., ur. (...), w dniu 07.11.2017 r. złożyła w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wniosek o emeryturę rolniczą. We wniosku U. O. podała, że pozostaje w związku małżeńskim z J. O. (1) , który nie podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu ani nie ma ustalonego prawa do emerytury/renty. Decyzją Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 15.11.2017 r. U. O. zostało przyznane prawo do emerytury rolniczej od 06.11.2017 r. Emerytura składała się z części składkowej, wynoszącej 22,25% emerytury podstawowej oraz części uzupełniającej, wynoszącej 94% emerytury podstawowej; łącznie emerytura rolnicza wyniosła 1.030,48 zł. Decyzja ta zawierała m.in. pouczenia: w pkt IV: Osoba, która nienależnie pobrała świadczenia jest zobowiązana do ich zwrotu. Za nienależnie pobrane uważa się świadczenia: 1) wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie do nich prawa albo wstrzymanie wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania, 2) przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych wypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego przez osobę pobierającą świadczenia, 3) wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu; w pkt V: Zasady zawieszania lub zmniejszania wypłaty części uzupełniającej emerytury rolniczej lub renty rolniczej: 1) część uzupełniająca emerytury/renty rolniczej podlega zawieszeniu w całości, jeżeli emeryt lub rencista nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej albo gdy małżonek emeryta lub rencisty z którym prowadzi działalność rolniczą zostanie wyłączony z ubezpieczenia społecznego rolników, w pkt VI: W celu ustalenia, czy nie zachodzą okoliczności powodujące zawieszenie emerytury/renty lub zmniejszenie jej wysokości jest Pani zobowiązana w ciągu 14 dni powiadomić jednostkę organizacyjną kasy o : 1) podjęciu (zaprzestaniu) zatrudnienia, służby lub innej pracy zarobkowej albo pozarolniczej działalności gospodarczej i wysokość osiąganego przychodu, 2) podjęciu (zaprzestaniu) prowadzenia gospodarstwa rolnego lub działu specjalnego, 3) zamiarze osiągania przychodu w wysokości innej niż uprzednio zadeklarowana, 4) łącznej kwocie przychodu osiągniętego w roku kalendarzowym do końca lutego następnego roku, 5) (…) , 6) przyznaniu emerytury lub renty przez inny organ rentowy, 7) uzyskaniu prawa do emerytury lub renty przez współmałżonka, z którym prowadzi działalność rolniczą, 8) rozwiązaniu umowy dzierżawy lub upływie terminu, na który umowa dzierżawy została zawarta.

M. O. zmarł w dniu 22.11.2020 r.

W informacji z dnia 13.12.2021 r., skierowanej do rolniczego organu rentowego, Zakład Ubezpieczeń Społecznych I Oddział w P. podał, że J. O. (1) jako pracownik podlegał ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu od 01.01.2018 r. do 31.10.2019 r. od 15.06.2020 r. do 31.10.2020 r. wymiar czasu pracy 1/8 ; wskazano przy tym na okresy urlopów bezpłatnych w okresach od 01.do31.07.2019r., od 01.do 31. 08.2019 r., od 01.do 30.09.2019 r., od 22.10.2019 r. do 31.10.2019r., od 14.09.2020 r. do 30.09.2020 r., od 01.10.2020 r. do 31.10.2020r.

Decyzją z dnia 29.12.2021 r. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego stwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego rolników w zakresie: ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego oraz emerytalno-rentowego dla J. O. (1) od 01.01.2018 r. do 30.06.2019r., od 01.01.2019 r. do 21.01.2019 r., od 15.06.2020 r. do 13.09.2020 r. W uzasadnieniu decyzji organ powołał się na informacje ZUS I Oddział w P., której wynika, iż J. O. (1) podlegał innemu ubezpieczeniu z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę od 01.10.2018 r. 31.01.2019 r. oraz od 15.06.2020 r. do 31.10.2020 r., przebywając jednocześnie na urlopach bezpłatnych od 01.07.2019 r. do 30.09.2019 r., od 22.10.2019 r. do 31.10. 2019 r., od 14.09.31.10.2020 r., w związku z czym ubezpieczenie społeczne rolników dla J. O. (1) ustało w okresach, wyszczególnionych w sentencji decyzji.

Decyzją z dnia 17.01.2022r. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego odmówił U. O. prawa do wypłaty części uzupełniającej emerytury rolniczej od 01.10.2018 r. do 30.06.2019 r. i od 01.07.2020 r. do 31.08.2020 r. Organ rentowy powołał się na uprzednie wyłączenie M. O. z ubezpieczenia społecznego rolników decyzją z dnia 29.12.2021 r.

W okresie od 01.10.2018 r. do 30.06.2019 r. i od 01.07.2020 r. do 31.08.2020 r. U. O. pobrała emeryturę rolniczą w pełnej wysokości wraz z częścią uzupełniającą świadczenia wypłacaną w związku z tym, że J. O. (1) podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników; łączna kwota części uzupełniającej świadczenia wyniosła 9.892,83 zł a odsetki ustawowe liczone od wypłaconych kwot do dnia wydania decyzji wyniosły 1.652,30 zł.

(wniosek, odpis skrócony aktu zgonu, decyzje, informacja ZUS, wyliczenie kwoty świadczenia w aktach ZUS)

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 138 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2022.504 t.j.; dalej: ustawa emerytalna), który znajduje zastosowanie w niniejszej sprawie na mocy art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U.2022.933 t.j.) i reguluje całościowo kwestię rozliczenia z organem rentowym nienależnie wypłaconego świadczenia z ubezpieczenia społecznego (co wyklucza w tym zakresie stosowanie art. 409 i 411 k.c.) - osoba, która pobrała nienależne świadczenie, tj. świadczenie wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli była pouczona o braku prawa do ich pobierania, jest zobowiązana do jego zwrotu.

W przedmiotowej sprawie organ rentowy powoływał się na wystąpienie okoliczności, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej wobec tego, że ubezpieczonej w kierowanych do niej decyzjach zostały udzielone stosowne pouczenia. Dla rozstrzygnięcia zaistniałego sporu konieczne jest na wstępie rozróżnienie świadczenia nienależnie pobranego od świadczenia nienależnego. Każde świadczenie nienależnie pobrane jest nienależne, jednak nie działa tu reguła odwrotna. Dla przykładu, świadczenie zawyżone wskutek błędu organu rentowego jest nienależne (co najmniej częściowo), ale w przypadku braku zajścia przesłanek określonych w art. 138 ust. 2 pkt 1-2 nie będzie stanowić świadczenia nienależnie pobranego ( uchwała SN z dnia 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, OSNCAPiUS 1985, nr 1, poz. 3; wyrok SN z dnia 26 czerwca 1985 r., II URN 98/85, OSNCAPiUS 1986, nr 4, poz. 59; wyrok SA w Łodzi z dnia 4 sierpnia 1999 r., III AUa 414/99, OSA 1999, z. 11-12, poz. 57, uzasadnienie wyroku SN z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/07 OSNPUSiSP 2008, nr 19-20, poz. 301).

W regulacji art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej szczególnie istotnym elementem jest wymóg pouczenia osoby pobierającej świadczenia o braku prawa do pobierania świadczenia (w ogóle lub w określonej wysokości). Obowiązek ten obciąża organ rentowy. Realizacja wspomnianego obowiązku odbywa się na różne sposoby, rozpowszechnioną formą jest zamieszczanie szczegółowych pouczeń na drukach wniosków o świadczenia, względnie decyzji organów rentowych (zwłaszcza przyznających świadczenia). W konstrukcji analizowanego przepisu pouczenie o braku prawa do pobierania świadczenia odgrywa rolę warunku obowiązku zwrotu. Wyraża się w tym uregulowaniu normatywnie ukształtowane zapewnienie ustawodawcy, że chociażby wypłacenie świadczenia nie było uzasadnione, to - pomimo to - nie powstaje obowiązek zwrotu, jeżeli organ rentowy nie stworzył - poprzez właściwe pouczenie - sytuacji domniemania, iż pobierający świadczenie wiedział (powinien wiedzieć), że mu się ono nie należy. Pouczenie, w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej, nie wymaga podania przepisów prawa. Może jednak być dokonane w ten sposób, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji. Celem pouczenia nie jest wyczerpujące wyjaśnienie sytuacji prawnej i faktycznej ubezpieczonego, lecz pouczenie o konsekwencjach prawnych niezastosowania się świadczeniobiorcy do dyspozycji normy prawnej. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 sierpnia 2009r. (II BU 9/09, Lex nr 532127) wskazał, że pouczenie o którym mowa w art. 138 ustawy emerytalnej dotyczy „okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń", a nie zasad zwrotu świadczeń nienależnie pobranych. Przyczyną wyłączenia M. O. z ubezpieczenia społecznego rolników było podleganie przez niego innym ubezpieczeniom, wynikającym z zawarcia umowy o pracę. W tym miejscu należy zauważyć, że decyzja z dnia 15.11.2017 r. o przyznaniu emerytury rolniczej U. O. zawierała m.in. pouczenie, iż część uzupełniająca emerytury rolniczej podlega zawieszeniu w całości, jeżeli małżonek emeryta zostanie wyłączony z ubezpieczenia społecznego rolników (pkt V 1). Z kolei pouczenie dotyczące zawiadamiania Kasy w ciągu 14 dni o okolicznościach powodujących zawieszenie emerytury/renty lub zmniejszenie jej wysokości, dotyczących małżonka rolnika, dotyczyło uzyskania prawa do emerytury lub renty przez współmałżonka, z którym prowadzi działalność rolniczą (pkt VI.7). Nie można zatem czynić zarzutu, iż ubezpieczona zaniechała jakiegokolwiek obowiązku informacyjnego wobec Kasy, związanego ze zdarzeniami, które nastąpiły po dniu przyznania jej prawa do świadczenia. W efekcie o ile ubezpieczona została pouczona, iż część uzupełniająca emerytury rolniczej podlega zawieszeniu, gdy małżonek emeryta zostanie wyłączony z ubezpieczenia społecznego rolników, to jednocześnie nie została pouczona o braku prawa do pobierania części uzupełniającej świadczenia w przypadku podjęcia przez jej małżonka zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Niewątpliwie przyjęcie założenia, iż dla świadczeniobiorcy pouczenie dotyczące wyłączenia z ubezpieczenia jest tożsame z pouczeniem o wszystkich przesłankach, warunkujących takie wyłączenie, byłoby zbyt daleko idące, jako opierające się na zasadzie ignorantia iuris nocet. Stosownie do wskazanych wyżej zasad pouczenie musi być zindywidualizowane i na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczona mogła je odnieść do własnej sytuacji, czego w niniejszej sprawie zabrakło. W rzeczywistości U. O. powzięła wiedzę o wyłączeniu jej męża z ubezpieczenia społecznego rolników z decyzji z 29.12.2021 r., a więc już po okresie uzyskania nienależnych świadczeń. Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 23 maja 2019 r. III AUa 2150/18 Biul.SAKa 2019/2/49-51, sam fakt ustania podlegania przez ubezpieczonego ubezpieczeniu społecznemu rolników i w konsekwencji nie spełnianie przesłanek do przyznania prawa do rolniczej renty z tytułu niezdolności do pracy, co z kolei uzasadnia wstrzymanie jej wypłaty, nie stanowi wystarczającej podstawy do żądania zwrotu kwot uprzednio wypłaconych tytułem renty oraz jednorazowego dodatku pieniężnego. Niezbędne jest w tym zakresie ustalenie, że wypłacone ubezpieczonemu kwoty stanowią świadczenie nienależnie pobrane w rozumieniu przepisu art. 138 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej.

Z powyższych względów Sąd ocenił, iż poprzez brak właściwego pouczenia ubezpieczonej, świadczenie emerytalne, które pobrała od 1.10.2018 r. do 31.08.2020 r. było nienależne, ale nie zostało nienależne pobrane. Wobec tego nie zachodziły przesłanki do zastosowania art. 138 ustawy emerytalnej i dlatego, na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c., decyzja podlegała zmianie zgodnie z treścią wyroku. Na podstawie art. 98 k.p.c. na rzecz odwołującej zasądzono zwrot kosztów zastępstwa procesowego w wysokości określonej w § 9 ust.2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U z 2015 r. poz. 1800 ze zm.).