Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 27 lutego 2020 r.

Sąd Okręgowy w Krakowie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Protokolant: sekr. sądowy Dorota Gąsior

po rozpoznaniu w dniu 27 lutego 2020 r. w Krakowie

na rozprawie sprawy z wniosku D. B.

przy uczestnictwie T. L. i E. L.

o podział majątku wspólnego

na skutek apelacji uczestnika T. L. od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego w Oświęcimiu z dnia 11 grudnia 2018 r., sygnatura akt I Ns 639/16

postanawia:

oddalić apelację.

SSR del. Renata Mleczko SSO Grzegorz Buła SSO Joanna Ćwik - Bielińska

UZASADNIENIE

postanowienia z dnia 27 lutego 2020 roku

Postanowieniem wstępnym z dnia 11 grudnia 2018 roku Sąd Rejonowy w Oświęcimiu w sprawie z wniosku D. B. przy uczestnictwie T. L. i E. L. o podział majątku wspólnego stwierdził bezskuteczność wobec wnioskodawczyni D. B. czynności prawnej w postaci umowy sprzedaży z dnia 5 kwietnia 2016 roku rep. (...), sporządzonej przed notariuszem P. D. w Kancelarii Notarialnej w W., dotyczącej nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę (...) o powierzchni 0,1355 ha, położonej w O. obręb Z. zabudowanej budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym oraz budynkiem garażowym, dla której prowadzona jest księga wieczysta nr (...) oraz udziału wynoszącego 1/6 części w nieruchomości gruntowej składającej się z działki o numerze (...) o powierzchni 0,0528 ha, położonej w O. obręb Z. objętej księgą wieczystą nr (...).

Postanowienie zostało wydane w następującym stanie faktycznym:

Wnioskodawczyni D. B. i uczestnik T. L. pozostawali w związku małżeńskim od 2 kwietnia 1983 r. Małżeństwo to zostało rozwiązane przez rozwód wyrokiem Sądu Okręgowego w Krakowie
z dnia 25 września 2015 r. , sygn. akt XI C 1780/13. Wnioskodawczyni i uczestnik nie zawierali umowy majątkowej małżeńskiej, obowiązywała ich wspólność ustawowa majątkowa małżeńska. Umową sprzedaży z dnia 28 listopada 1995 r., rep. (...) nabyli własność i współwłasność w nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę dz. (...) pow. 0,1355 ha położonej w Z. gmina O. zabudowanej budynkiem mieszkalnym przy ul. (...) oraz budynkiem garażowym, dla której Sąd Rejonowy w Oświęcimiu V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...), a także udziału wynoszącego 2/6 cz. w nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę dz. (...) o powierzchni 0,0528 ha położonej w Z. gmina O., dla której ten sam Sąd prowadzi księgę wieczystą (...).

Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2010 r. , sygn. akt III RC 620/09 Sąd Rejonowy
w O. ustanowił z dniem 1 września 2008 r. rozdzielność majątkową majątku wnioskodawczyni D. L. (obecnie noszącej nazwisko B.) i uczestnika T. L.. Umową sprzedaży z dnia 5 kwietnia 2016 r. , rep. A. nr 1/2016 sporządzoną przed notariuszem P. D. w Kancelarii Notarialnej w W. uczestnik T. L. przeniósł własność przedmiotowych nieruchomości – udziałów - na uczestniczkę E. H. (obecnie noszącą nazwisko L.). Uczestnik T. L. nie informował wnioskodawczyni o zamiarze zbycia nieruchomości. O dokonanej sprzedaży, po sporządzeniu aktu notarialnego, poinformował wnioskodawczynię telefonicznie.

W ocenie Sądu Rejonowego ustalenia dokonane w niniejszym postępowaniu o podział majątku wspólnego uzasadniały uwzględnienie zgłoszonego przez wnioskodawczynię żądania o uznanie za bezskuteczną wobec niej czynności prawnej, której przedmiotem było zbycie udziałów we współwłasności nieruchomości wchodzących uprzednio w skład jej majątku wspólnego z uczestnikiem T. L. na rzecz uczestniczki E. L.. Sąd pierwszej instancji wskazał, że zgodnie z art. 46 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.i.o.) w sprawach nieunormowanych w artykułach poprzedzających od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego
i o dziale spadku, a także iż stosownie do treści art. 1036 k.c., znajdującego zastosowanie w tej sprawie, spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku, przy czym w braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.

Sąd pierwszej instancji stwierdził, że nie budzi wątpliwości, iż pomiędzy wnioskodawczynią a uczestnikiem T. L. istniała do 1 września 2008 r. wspólność ustawowa majątkowa małżeńska. Sąd ten stwierdził, że w niniejszej sprawie wniosek obejmuje podział majątku wspólnego byłych małżonków, w skład którego wchodzą przede wszystkim opisane w sentencji nieruchomości. Sąd Rejonowy podniósł, że zarówno wnioskodawczyni, jak i uczestnik wystąpili w tym postępowaniu o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym (art. 43 §1 i §2 k.r.i.o.).

Według Sądu Rejonowego, wobec faktu, że uczestnik nie informował wnioskodawczyni, ani o zamiarze dokonania czynności prawnej, ani o samej umowie sprzedaży swoich udziałów w przedmiotowych nieruchomościach, to jest oczywiste, że nie uzyskał też jej zgody na dokonane rozporządzenie. W tej sytuacji, w ocenie Sądu pierwszej instancji, przeniesienie własności umową z dnia 5 kwietnia 2016 r. w zakresie naruszającym uprawnienia wnioskodawczyni przysługujące jej na podstawie przepisów o podziale majątku wspólnego, jest bezskuteczne z mocy samego prawa. Sąd Rejonowy, odwołując się do poglądów wyrażonych przez Sąd Apelacyjny w Krakowie (wyrok z dnia 7 lipca 2016 r., sygn. akt I ACa 477/16, LEX nr 2108584), wskazał, iż bezskuteczność taka podlega badaniu i powinna być uwzględniona w toku postępowania o podział majątku wspólnego, jednak dopuszczalne jest wydanie orzeczenia ustalającego, że dana czynność jest bezskuteczna. Mając na uwadze przedstawione argumenty Sąd Rejonowy uznał za właściwe orzeczenie co do tego przedmiotu postanowieniem wstępnym.

Apelację od powyższego postanowienia wniósł uczestnik T. L., zaskarżając je w całości i zarzucając:

I.  naruszenie przepisów prawa procesowego w postaci art. 567 §2 k.p.c. oraz art. 318 §1 k.p.c. w zw. z art. 13 §2 k.p.c. poprzez wydanie przez Sąd pierwszej instancji postanowienia wstępnego rozstrzygającego w przedmiocie żądania o uznaniu za bezskuteczną wobec wnioskodawczyni umowy sprzedaży udziałów w nieruchomości wspólnej, podczas gdy przepisy dotyczące postępowania o podział majątku wspólnego nie przewidują możliwości wydania postanowienia wstępnego w tym przedmiocie, a także nie zachodziły przesłanki wydania takiego postanowienia określone w art. 318 §1 k.p.c. w zw. z art. 13 §2 k.p.c.;

II.  naruszenie prawa materialnego tj. art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.i.o. poprzez ich nieprawidłowe zastosowanie, co przejawiło się w przyjęciu, że rozporządzenie przez uczestnika udziałem wchodzącym w skład majątku wspólnego naruszyło uprawnienia wnioskodawczyni na podstawie przepisów o podziale tego majątku, co doprowadziło do błędnego stwierdzenia, iż rozporządzenie uczestnika było bezskuteczne, podczas gdy okoliczności takiej nie wykazała, a nadto wobec zmodyfikowania przez nią żądania wniosku w zakresie sposobu podziału majątku wspólnego w ten sposób, że aktualnie nie wnosiła o przyznanie tych nieruchomości na jej wyłączną własność, a także przez pominięcie, iż w miejsce zbytych udziałów w nieruchomości weszły w ramach surogacji inne składniki majątkowe (tj. środki pieniężne).

W związku z podniesionymi zarzutami uczestnik T. L. wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia jako zbędnego i niedopuszczalnego, ewentualnie o jego zmianę przez orzeczenie, że przedmiotowa czynność prawna nie jest bezskuteczna wobec wnioskodawczyni. Nadto uczestnik wniósł o zasądzenie od wnioskodawczyni na jego rzecz kosztów niniejszego postępowania odwoławczego.

W odpowiedzi na apelację wnioskodawczyni wniosła o jej oddalenie i zasądzenie od uczestnika kosztów postępowania apelacyjnego, ewentualnie na wypadek uwzględnienia apelacji wniosła o nieobciążanie jej kosztami postępowania odwoławczego.

Z kolei uczestniczka E. L. przychyliła się do żądania apelacji.

Rozpoznając niniejszą sprawę Sąd Okręgowy przyjął za własne ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji, uznając je prawidłowe oraz oparte na właściwie przeprowadzonej ocenie materiału dowodowego.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja nie jest zasadna.

W pierwszej kolejności należy stwierdzić, iż Sąd Okręgowy jako nietrafne ocenił zarzuty naruszenia prawa procesowego. Zdaniem Sądu Okręgowego, jakkolwiek Sąd pierwszej instancji nie wskazał podstawy prawnej uzasadniającej wydanie przedmiotowego postanowienia wstępnego, to jednak należy uznać je za dopuszczalne.

Bez wątpienia podstawą do jego wydania nie był wskazany w apelacji art. 567 §2 k.p.c., który jak trafnie stwierdza uczestnik T. L. w sprawach o podział majątku wspólnego upoważnia sąd orzekający jedynie do rozstrzygnięcia postanowieniem wstępnym o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków (byłych małżonków) w tym majątku. Jednak zauważyć trzeba, że art. 567 §2 k.p.c. nie stanowi jedynej podstawy prawnej do wydania postanowienia wstępnego w sprawach o podział majątku wspólnego. Zgodnie z art. 567 §3 k.p.c. do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w paragrafie pierwszym stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Zatem w tego rodzaju postępowaniach odpowiednie zastosowanie znajdują m.in. art. 685 k.p.c. i art. 686 k.p.c., a poprzez art. 688 k.p.c. także przepisy o zniesieniu współwłasności m.in. art. 618 k.p.c. Zgodnie z tym ostatnim przepisem w postępowaniu o zniesienie współwłasności sąd rozstrzyga także spory o prawo żądania zniesienia współwłasności i o prawo własności, jak również wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy. Rozstrzygając spór o prawo żądania zniesienia współwłasności lub o prawo własności, sąd może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne. Stosując ten przepis odpowiednio do postepowań o podział majątku wspólnego należy stwierdzić, że także wyłącznie w ramach tego postępowania winny być rozstrzygane wszelkie spory o własność pomiędzy małżonkami (byłymi małżonkami), a także iż w tym przedmiocie sąd może wydać postanowienie wstępne. W ocenie Sąd Okręgowego spór pomiędzy byłymi małżonkami, jak również pomiędzy jednym z małżonków, a osobą trzecią, będącą nabywcą od drugiego z małżonków konkretnego składnika majątku wspólnego, należy uznać za spór o własność w rozumieniu art. 618 §1 k.p.c. Jakkolwiek według art. 1036 k.c. rozporządzenie przez jednego ze spadkobierców (współmałżonków) konkretnym składnikiem majątku spadkowego (majątku wspólnego) nie stanowi czynności nieważnej, to jednak w stosunku do pozostałych współspadkobierców (drugiego ze małżonków) może być uznana za bezskuteczną w stosunku do nich (do niego). Konsekwencją takiej możliwości jest to, że w stosunku do osób objętych tym przepisem, pomimo formalnego dokonania takiego rozporządzenia, stan prawny w stosunku do nich będzie uznawany za niezmieniony, a więc w dalszym ciągu za współwłaściciela tego składnika będzie uznawany jego zbywca, a nie nabywca. Zatem rozstrzygnięcie tego sporu bezpośrednio dotyka kwestii podmiotów prawa własności danej rzeczy (prawa) i na potrzeby postępowania o dział spadku (podział majątku wspólnego) określa kto jest właścicielem (współwłaścicielem) tego składnika majątkowego. Powyższa argumentacja prowadzi do wniosku, że w przypadku zgłoszenia przez jednego z małżonków (byłych małżonków) w toku postępowania o podział majątku wspólnego żądania uznania danego rozporządzenia składnikiem majątku wspólnego za bezskuteczne w stosunku do niego, sąd orzekający jest uprawniony do rozstrzygnięcia takiego sporu postanowieniem wstępnym wydanym w oparciu o art. 618 §1 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c. w zw. z art. 567 §3 k.p.c. W takim przypadku nie zachodzi więc potrzeba sięgania do odpowiedniego stosowania art. 318 §1 k.p.c. w zw. z art. 13 §2 k.p.c.

Niezależnie od powyższego stanowiska wskazać należy, że Sąd Rejonowy orzekając postanowieniem wstępnym o uznaniu danej czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do wnioskodawczyni, pośrednio rozstrzygnął tym postanowieniem wstępnym o sporze pomiędzy wnioskodawczynią i uczestnikami, czy przedmiotem podlegającym podziałowi majątku wspólnego wnioskodawczyni i uczestnika T. L. jest cała nieruchomość stanowiąca dz. nr (...) i udział wynoszący 1/3 cz. we współwłasności dz. (...), czy też jest nim udział wynoszący ½ cz. we współwłasności dz. nr (...) i udział wynoszący 1/6 we współwłasności dz. nr (...) oraz ekwiwalent pieniężny uzyskany z tytułu sprzedaży udziałów w tych nieruchomościach przez uczestnika T. L. na rzecz uczestniczki E. L.. Powyższe prowadzi do wniosku, że za podstawę prawną wydania przedmiotowego postanowienia wstępnego może być uznany również art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 §3 k.p.c.

Kontynuując rozważania należy stwierdzić, że Sąd Okręgowy nie podzielił także zarzutu naruszenia prawa materialnego w postaci art.1036 k.c. Apelujący uczestnik formułując ten zarzut wskazywał, że w niniejszym postępowaniu czynność prawna dokonana przez niego w dniu 5 kwietnia 2016 roku nie naruszyła praw wnioskodawczyni przysługujących jej na podstawie przepisów regulujących podział majątku wspólnego, gdyż nie domaga się ona obecnie przyznania jej przedmiotowych nieruchomości na wyłączną własność, jak również wobec zastąpienia sprzedanych udziałów we współwłasności nieruchomości kwotą pieniężna uzyskaną z tego tytułu. W ocenie Sądu Okręgowego stanowisko apelującego nie jest przekonujące.

Zgodnie z art. 1036 k.c. mającym odpowiednie zastosowanie w sprawach o podział majątku wspólnego na podstawie art. 46 k.r.i.o. spadkobierca (były małżonek) może za zgodą pozostałych spadkobierców (drugiego z małżonków) rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku (majątku wspólnego), przy czym w braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców (drugiego z małżonków) rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy (drugiemu małżonkowi) na podstawie przepisów o dziale spadku. W niniejszej sprawie nie było kwestionowane, że uczestnik T. L. dokonał sprzedaży udziałów we współwłasności nieruchomości stanowiących dz. nr (...) i (...), bez jakiejkolwiek zgody i wiedzy wnioskodawczyni. W ocenie Sądu Okręgowego nie można za decydującą przesłankę dopuszczalności uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej bez zgody drugiego z małżonków uznawać wnioskowanego sposobu dokonania podziału majątku wspólnego. Według Sądu Okręgowego zmiana stanowiska wnioskodawczyni w tej kwestii nie ma znaczenia dla oceny prawidłowości zastosowania zdania drugiego art. 1036 k.c. Należy zwrócić uwagę, że pierwotne żądanie wnioskodawczyni o przyznaniu nieruchomości oznaczonej jako dz. nr (...) i udziału 1/3 cz. w nieruchomości stanowiącej dz. nr (...) mogło zostać zrealizowane nawet bez domagania się uznania za bezskuteczną wobec niej umowy sprzedaży z 5 kwietnia 2016 roku. Gdyby bowiem przyjąć, że umowa ta wywarła wobec niej skutek, to z uczestniczką E. L. łączyłby ją stosunek współwłasności w częściach ułamkowych, a w konsekwencji na podstawie art. 210 §1 k.c. i art. 212 §2 k.c. mogła domagać się zniesienia współwłasności tych nieruchomości poprzez ich przyznanie na jej wyłączną własność za stosowną spłatą na rzecz pozostałych współwłaścicieli. Co jednak istotne w takiej sytuacji wnioskodawczyni nie mogłaby kwestionować wielkości udziału we współwłasności uczestniczki E. L.. Nie mogłaby też skutecznie podnosić jakichkolwiek zarzutów związanych z nabyciem przez tę uczestniczkę przedmiotowych udziałów we współwłasności, gdyż czynność prawna na podstawie, której nabyła ona te udziały nie mogłaby być uznana za nieważną. Sporządzona została we właściwej formie, zbycie udziałów we współwłasności nie jest sprzeczne z prawem, nie podnoszono też w tej sprawie jakichkolwiek innych zarzutów, których skutkiem byłaby nieważność tej czynności prawnej.

Z tego samego powodu za argument przeciwko prawidłowości zastosowania art. 1036 zd.2 k.c. nie może służyć twierdzenie o zastąpieniu zbytych udziałów we współwłasności kwotą pieniężną uzyskaną z tytułu ceny ich sprzedaży. Także w tym przypadku uzyskana cena nabycia odpowiadać mogłaby jedynie zbyciu udziałów wynoszących ½ część. Pomijając już kwestię, iż powyższa kwota pieniężna nie stanowiła majątku wspólnego, gdyż uczestnik uzyskał ją już po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, także w tym przypadku może ona nie odpowiadać wartości udziałów jakie rzeczywiście przysługiwały uczestnikowi w majątku wspólnym.

Zdaniem Sądu Okręgowego kwestią istotną dla oceny prawidłowości zastosowania art. 1036 zd.2 k.c. w tej sprawie jest fakt, iż w tym postępowaniu wnioskodawczyni (zresztą uczestnik także) zgłosiła żądanie ustalenia nierównych udziałów każdego z małżonków we wspólnym majątku. Zgodnie z art. art. 43 k.r.i.o. oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (§1), jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku (§2 zd.1). Tego rodzaju żądania winny być rozpoznawane w toku postępowania o podział majątku wspólnego (art. 567 §1 k.p.c.), podobnie jak roszczenia z tytułu nakładów na majątek wspólny i na majątek osobisty każdego z małżonków. Zatem uprawnieniem wnioskodawczyni wynikającym z przepisów o podziale majątku wspólnego, do których naruszenia prowadziła zakwestionowana przez nią czynność prawna, jest głównie jej uprawnienie do żądania ustalenia wielkości udziałów przysługujących jej i uczestnikowi T. L. w sposób odbiegający od reguły zawartej w art. 43 §1 k.r.i.o., a następnie uprawnienie do żądania dokonania podziału tego majątku w sposób uwzględniający rozstrzygnięcie w zakresie wielkości udziałów poszczególnych byłych małżonków. Takie żądanie może kierować jedynie w stosunku do tego uczestnika, a nie do uczestniczki, której sprzedał on przedmiotowe udziały we współwłasności nieruchomości. Aby powyższe żądanie miało realny wpływ na sposób podziału majątku wspólnego, a więc na wynik niniejszego postępowania konieczne jest, aby uczestnik T. L. nadal w stosunku do wnioskodawczyni uznawany był za współwłaściciela przedmiotowych nieruchomości. Tylko w takiej sytuacji, zgodnie z art. 1036 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o., sąd uznając to rozporządzenie za bezskuteczne w stosunku do drugiego byłego małżonka, powinien dokonać podziału majątku wspólnego tak, jakby rozporządzenia tego nie było, czyli biorąc pod uwagę stan tego przedmiotu z chwili ustania wspólności ustawowej, określić jego wartość według jego wartości rynkowej z chwili orzekania i dokonać stosownych rozliczeń między małżonkami (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r. III CZP 12/69, OSNCP z 1970 r. Nr 3, poz. 39). Ta swoista fikcja wynika z zasady, zgodnie z którą przedmiotem podziału mogą być jedynie te składniki majątkowe, które wchodziły w skład wspólnego majątku w dacie ustania wspólności i nadal w nim pozostają w dacie podziału. W przypadku więc zbycia po ustaniu wspólności przedmiotu wchodzącego w skład majątku wspólnego bez zgody drugiego małżonka, nie ma znaczenia, jaką cenę sprzedaży faktycznie uzyskał były małżonek będący zbywcą, skoro sprzedaż tę traktuje się jak niebyłą w stosunku do drugiego byłego małżonka i ustala wartość zbytego przedmiotu tak, jakby nadal należał do majątku wspólnego, a więc według stanu z chwili ustania wspólności ustawowej i według cen z chwili podziału (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 30.06.2015r. I CSK 458/15).

Podobnie należy się odnieść do wpływu powyższej czynności prawnej na możliwość rozliczenia zgłoszonych przez wnioskodawczynię nakładów z jej majątku osobistego na majątek wspólny byłych małżonków w oparciu o art. 686 k.p.c. w zw. z art. 567 §3 k.p.c. i art. 45 §1 k.r.i.o., w szczególności możliwości rozliczenia z uczestnikiem nakładów na wspólny majątek dokonanych po w dniu 5 kwietnia 2016r.

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 385 k.p.c. w związku z art. 13 §2 k.p.c.

O kosztach postępowania odwoławczego Sąd Okręgowy nie orzekał z uwagi na fakt, iż apelacja dotyczyła postanowienia wstępnego, a zatem niniejszego postanowienia nie można uznać za kończące sprawę w instancji w rozumieniu art. 108 §1 k.p.c.

SSR Renata Mleczko SSO Grzegorz Buła SSO Joanna Ćwik-Bielińska