Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Formularz UK 2

Sygnatura akt

IV Ka 113 / 22

Załącznik dołącza się w każdym przypadku. Podać liczbę załączników:

3

1.  CZĘŚĆ WSTĘPNA

0.11.1. Oznaczenie wyroku sądu pierwszej instancji

Wyrok Sądu Rejonowego w Tomaszowie Maz z dnia 3 grudnia 2021 r. w sprawie II K 392 / 20

0.11.2. Podmiot wnoszący apelację

☐ oskarżyciel publiczny albo prokurator w sprawie o wydanie wyroku łącznego

☒ oskarżyciel posiłkowy

☐ oskarżyciel prywatny

☒ obrońca

☒ oskarżony albo skazany w sprawie o wydanie wyroku łącznego

☐ inny

0.11.3. Granice zaskarżenia

0.11.3.1. Kierunek i zakres zaskarżenia

☒ na korzyść

☒ na niekorzyść

☒ w całości

☒ w części

co do winy

co do kary

co do środka karnego lub innego rozstrzygnięcia albo ustalenia

0.11.3.2. Podniesione zarzuty

Zaznaczyć zarzuty wskazane przez strony w apelacji

art. 438 pkt 1 k.p.k. – obraza przepisów prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu

art. 438 pkt 1a k.p.k. – obraza przepisów prawa materialnego w innym wypadku niż wskazany w art. 438 pkt 1 k.p.k., chyba że pomimo błędnej podstawy prawnej orzeczenie odpowiada prawu

art. 438 pkt 2 k.p.k. – obraza przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia

art. 438 pkt 3 k.p.k. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia,
jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia

art. 438 pkt 4 k.p.k. – rażąca niewspółmierność kary, środka karnego, nawiązki lub niesłusznego zastosowania albo niezastosowania środka zabezpieczającego, przepadku lub innego środka

art. 439 k.p.k.

brak zarzutów

0.11.4. Wnioski

uchylenie

zmiana

2.  Ustalenie faktów w związku z dowodami przeprowadzonymi przez sąd odwoławczy

0.12.1. Ustalenie faktów

0.12.1.1. Fakty uznane za udowodnione

Lp.

Oskarżony

Fakt oraz czyn, do którego fakt się odnosi

Dowód

Numer karty

0.12.1.2. Fakty uznane za nieudowodnione

Lp.

Oskarżony

Fakt oraz czyn, do którego fakt się odnosi

Dowód

Numer karty

0.12.2. Ocena dowodów

0.12.2.1. Dowody będące podstawą ustalenia faktów

Lp. faktu z pkt 2.1.1

Dowód

Zwięźle o powodach uznania dowodu

0.12.2.2. Dowody nieuwzględnione przy ustaleniu faktów
(dowody, które sąd uznał za niewiarygodne oraz niemające znaczenia dla ustalenia faktów)

Lp. faktu z pkt 2.1.1 albo 2.1.2

Dowód

Zwięźle o powodach nieuwzględnienia dowodu

STANOWISKO SĄDU ODWOŁAWCZEGO WOBEC ZGŁOSZONYCH ZARZUTÓW i wniosków

Lp.

Zarzut

- podniesiony w apelacji obrońcy oskarżonego zarzut obrazy przepisu prawa materialnego – art. 231 § 2 kk;

- podniesione w apelacji oskarżonego zarzuty błędnych ustaleń faktycznych, mogących mieć wpływ na treść zaskarżonego wyroku oraz obrazy przepisu prawa materialnego – art. 231 § 2 kk;

- podniesiony w apelacji pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego zarzut rażącej łagodności wymierzonej oskarżonemu kary oraz niesłusznego odstąpienia od zasądzenia od niego na rzecz oskarżyciela posiłkowego nawiązki w oparciu o art. 46 § 1 kk;

☐ zasadny

☒ częściowo zasadny

☐ niezasadne

☐ zasadny

☒ częściowo zasadny

☐ niezasadne

☐ zasadny

☒ częściowo zasadny

☐ niezasadne

Zwięźle o powodach uznania zarzutu za zasadny, częściowo zasadny albo niezasadny

Ad. zarzutów oskarżonego i jego obrońcy

Wypowiedzenia się co do możliwości przypisania funkcjonariuszowi publicznemu przestępstwa określonego art. 231 § 1 kk wymaga w pierwszej kolejności zestawienia podstawy prawnej kształtującej zakres jego uprawnień oraz obowiązków z zarzuconym mu zachowaniem. Warunkuje to ocenę, czy jego działania ( zaniechania ) można traktować w kategoriach przekroczenia przysługujących mu uprawnień lub ( i ) niedopełnienia ciążących na nim obowiązków. W razie odpowiedzi twierdzącej, w dalszym toku rzeczy należy zbadać, czy wskutek przekroczenia przez niego uprawnień ( niedopełnienia obowiązków ) wystąpił skutek w postaci działania na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Od razu zastrzec należy, iż dla przypisania przestępstwa z art. 231 1 kk nie jest konieczne powstanie samej szkody – wystarczającym jest wystąpienie realnego niebezpieczeństwa jej zaistnienia ( działanie na szkodę nie jest tożsame z wyrządzeniem szkody – por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r., I KZP 24 / 12, opubl. Legalis ). Innymi słowy, przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków służbowych przez funkcjonariusza publicznego pociągnie za sobą odpowiedzialność karną z art. 231 § 1 kk już w sytuacji wywołania konkretnego niebezpieczeństwa powstania szkody – wykazanie zaistnienia realnej szkody nie jest nieodzowne, choć jej wystąpienie wpływać będzie niewątpliwie na mniej korzystną dla oskarżonego ocenę stopnia społecznej szkodliwości jego zachowania.

Przenosząc to na grunt niniejszej sprawy – postępowania w sprawach związanych z umieszczeniem osób w domach pomocy społecznej oraz z ustalaniem zasad odpłatności za ich pobyt całościowo regulują przepisy ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej ( dalej w skrócie – ups ). W oparciu o nią ustalany jest zarówno kręg potencjalnych płatników ponoszących koszty umieszczenia pensjonariusza w domu pomocy społecznej, ona także zakreśla warunki, przy spełnieniu których nałożenie na nich takiego obowiązku będzie dopuszczalne, jak i przesłanki, zaistnienie których tworzy możliwości ubiegania się przez osoby zobowiązane od zwalniania ich od tej powinności. Wbrew twierdzeniom oskarżonego, ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej problematykę z tym związaną reguluje kompleksowo i autonomicznie – posiłkowanie się w tej materii przepisami art. 5 kodeksu cywilnego oraz 144 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie znajduje uzasadnienia ( por. wyrok NSA z dnia 14 października 2021 r., I OSK 574 / 21 ). W treści uzasadnienia tego wyroku NSA przedstawił klarowne stanowisko na temat relacji obowiązku zstępnego ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej do obowiązku alimentacyjnego i wskazał, że są to dwie zupełnie różne powinności. Obowiązek ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej powstaje bowiem z mocy ustawy o pomocy społecznej i nie jest obowiązkiem alimentacyjnym. Z uwagi na taki charakter przedmiotowego obowiązku, do zwolnienia z niego może dojść jedynie w przypadkach określonych w art. 64 usp i art. 64a usp, nie zaś na podstawie art. 144 krio (tj. z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego). Zatem w kontekście zarzutów podnoszonych przez oskarżonego i jego obrońcę, ocenę poprawności rozumowania sądu I instancji przeprowadzić należało poprzez przedstawienie w niezbędnym zakresie stosownych regulacji zawartych w ustawie o pomocy społecznej ( oczywiście przy uwzględnieniu ich brzmienia w czasie, do jakiego odnoszą się zarzuty aktu oskarżenia ), a następnie ich zestawienie z dowodami, na podstawie których można było miarodajnie odtworzyć zachowanie oskarżonego w związku z umieszczeniem w domach pomocy społecznej W. T. oraz T. P..

I tak, zważywszy na treść art. 61 ups, niespornym jest, iż w pierwszej kolejności koszty pobytu w placówce pokrywać winien jej pełnoletni mieszkaniec. Jeżeli jednak nie jest w on w stanie uiścić należnej opłaty, to obciąża ona kolejno małżonka, zstępnych przed wstępnymi, a w ostatniej kolejności gminę, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Należy zaznaczyć, że opłaty nie dzieli się po równo na wszystkich zobowiązanych, a obciąża się ich w kolejności. Taki podział obowiązków jest nawiązaniem do tzw. zasady subsydiarności – jeżeli osoba umieszczona w placówce jest w stanie ponosić koszty pobytu, obowiązki osób bliskich i jednostki samorządu terytorialnego nie powstają. Krewni oraz gmina uiszczają opłatę dopiero wtedy, gdy mieszkaniec domu nie jest samowystarczalny. Jeżeli nie jest w stanie samodzielnie ponosić pełnych kosztów pobytu w placówce, obowiązek ten przenosi się na jego małżonku oraz zstępnych przed wstępnymi. Zgodnie z zasadą pomocniczości, w ostatniej kolejności zobowiązania finansowe spoczywają na gminie będącej gminą miejsca zamieszkania osoby umieszczonej w domu pomocy społecznej.

Z powyższego wnosić należy, że po ustaleniu, że mieszkaniec domu nie jest samowystarczalnym płatnikiem, na kierowniku właściwego ośrodka pomocy społecznej w pierwszej kolejności ciąży obowiązek ustalenia kręgu osób, do jakich odwołuje się art. 61 ust. 1 pkt 2 ups, a następnie ich tzw. podstawy dochodowej, warunkującej dopuszczalność obciążenia ich kosztami pobytu osoby umieszczonej w domu pomocy społecznej. Istnienie oraz zakres obowiązku partycypacji wyżej wymienionych osób ustawodawca powiązał bowiem z tzw. kryterium dochodowym przypadający na osobę w ich rodzinach ( art. 61 ust. 2 pkt 2a i 2b ups ). Zdolność finansowa adresatów omawianego obowiązku winna być co do zasady ustalana w drodze wywiadu środowiskowego, co jednak nie wyłącza – a wręcz obliguje organ na wypadek odmowy lub braku należytej współpracy z przeprowadzającym wywiad pracownikiem socjalnym – stosowania art. 75 kpa, wedle którego jako dowód należy dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. Poczynione w tym trybie ustalenia determinują dalszy tok postępowania – w przypadku stwierdzenia przekroczenia przez osoby wymienione w art. 61 ust. 1 pkt 2 ups progu dochodowego umożliwiającego nałożenie na nich obowiązku ponoszenia opłaty, powinnością organu jest dążenie do skonkretyzowania tego obowiązku poprzez zawarcie z nimi stosownej umowy, a w razie braku warunków do jej zawarcia, poprzez wydanie decyzji administracyjnej. Organ powinien więc w pierwszej kolejności zwrócić się do wszystkich osób zobowiązanych do wnoszenia opłaty o zawarcie takiej umowy, formułując propozycje obciążeń poszczególnych zobowiązanych, a jeżeli nie dojdzie do zawarcia umowy ( np. wskutek odmowy jej podpisania przez osobę zobowiązaną ) wdrożyć tryb administracyjny jako alternatywny wobec umownego, zakończony wydaniem decyzji ustalającej wysokość obciążenia osób zobowiązanych.

Jeśli chodzi o istotne z punktu widzenia odpowiedzialności oskarżonego zagadnienia związane z dopuszczalnością zwolnienia osób obowiązanych do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej, przywołać należy regulacje ujęte w art. 64 i 64a ups w brzmieniu obowiązującym w czasie, do którego odwołują się zarzuty aktu oskarżenia. I tak art. 64 ups wówczas stanowił, że osoby wnoszące opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej można zwolnić, na ich wniosek, częściowo lub całkowicie z tej opłaty, w szczególności jeżeli:

1) wnoszą opłatę za pobyt innych członków rodziny w domu pomocy społecznej, ośrodku wsparcia lub innej placówce;

2) występują uzasadnione okoliczności, zwłaszcza długotrwała choroba, bezrobocie, niepełnosprawność, śmierć członka rodziny, straty materialne powstałe w wyniku klęski żywiołowej lub innych zdarzeń losowych;

3) małżonkowie, zstępni, wstępni utrzymują się z jednego świadczenia lub wynagrodzenia;

4) osoba obowiązana do wnoszenia opłaty jest w ciąży lub samotnie wychowuje dziecko.

Z kolei art. 64a ups stanowił, że osobę zobowiązaną do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej zwalnia się całkowicie z tej opłaty na jej wniosek pod warunkiem, iż przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu rodzica władzy rodzicielskiej nad tą osobą i oświadczy, że władza rodzicielska nie została przywrócona.

Na użytek niniejszej sprawy – w perspektywie motywowania w dalszej części niniejszego uzasadnienia decyzji sądu odwoławczego o ocenie przypisanych oskarżonemu czynów jako społecznie szkodliwych w stopniu znikomym – odnotować należy, iż w toku późniejszych nowelizacji tej ustawy, treść art. 64 oraz 64a zostały w sposób istotny zmienione. W art. 64 ups ekspressis verbis wyartykułowano min. możliwość ubiegania się o zwolnienie osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty także w razie wykazania, w szczególności na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku, rażącego naruszenia przez osobę kierowaną do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu obowiązku alimentacyjnego lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty ( art. 64 pkt 7 usp ). Z kolei art. 64a usp obecnie stanowi, że osobę obowiązaną do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej, zwalnia się całkowicie z tej opłaty, na jej wniosek, min. wtedy, gdy przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu tego mieszkańca za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu. Zwolnienia te obejmują także zstępnych osoby zwolnionej z opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej.

Podkreślić należy, iż z literalnego brzmienia zarówno art. 64 usp, jak i 64a usp wynikało i wciąż wynika, że postępowanie o zwolnienie od obowiązku ponoszenia opłaty z jest odrębnym postępowaniem wszczynanym dopiero w razie złożenia wniosku osoby już wnoszącej opłatę lub już zobowiązanej do jej wnoszenia. Nawet zatem, gdyby organowi znane były okoliczności mogące stanowić podstawę do ubiegania się przez zobowiązanego o zwolnienie go od tego obowiązku, to bez jego wniosku organ nie mógłby podejmować pozytywnych decyzji w tej materii. Ustawodawca w gestii osoby zobowiązanej pozostawił, czy będzie ubiegać się o zwolnienie, nie wykluczając zapewne, iż zważywszy na łączące ją z umieszczonym w domu pomocy społecznej więzi wynikające z małżeństwa lub najbliższego stopnia pokrewieństwa, osoba ta może poczuwać się do obowiązku ponoszenia za nią opłat. Jednocześnie z treści tych przepisów wynika, iż o zwolnienie z opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej może ubiegać się jedynie ta osoba, którą obowiązek taki realnie, a nie tylko potencjalnie obciąża – zwolnienie musi się odnosić do faktycznie istniejącego i skonkretyzowanego obowiązku.

Podsumowując – postępowanie w przedmiocie zwolnienia od obowiązku uiszczenia opłaty może być wszczęte i prowadzone wyłącznie na wniosek osoby zobowiązanej i musi zostać poprzedzone przeprowadzeniem postępowania zakończonego ustaleniem skonkretyzowanego obowiązku imiennie wskazanej osoby ( osób ) do ponoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej. Niespornym jest także, iż rozstrzygnięcie organu o zwolnieniu osoby zobowiązanej od obowiązku ponoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej winno przybierać formę decyzji administracyjnej.

Przenosząc powyższe na realia niniejszej sprawy stwierdzić należy, co następuje.

W odniesieniu do z czynów związanych z umieszczeniem w domu pomocy społecznej T. P., oskarżyciel zarzucił B. W. niedopełnienie ciążących na nim – z racji zajmowania stanowiska Kierownika (...) w R., uprawnionego do wydawania w tej kategorii spraw decyzji administracyjnych w imieniu Wójta Gminy R. – obowiązków w ten sposób, że bez czynienia ustaleń ( nie dysponując wiedzą ) co do spełnienia przez zstępnych T. P. kryterium dochodowego, rodzącego powinność obciążenie ich kosztami umieszczenia ojca w domu pomocy społecznej, odstąpił od procedury zmierzającej do zawarcia z nimi umowy o opłatność za jego pobyt w domu pomocy społecznej, jak również od alternatywnej możliwości wszczęcia postępowania zmierzającego do wydania decyzji nakładającej obowiązek takiej odpłatności. Zarzuty te sąd odwoławczy podziela. Bazując bowiem na dokumentacji wytworzonej w ramach funkcjonowania (...) w R. w związku z umieszczeniem T. P. w domu pomocy społecznej w czasie, gdy B. W. pełnił funkcję kierownika tego ośrodka, stwierdzić należy, iż rzeczywiście nie zawierają one informacji, które pozwalałyby wówczas B. W. na wypowiedzenie się co do kryterium dochodowego przypadającego na osobę w rodzinach zstępnych T. P.. Oskarżony ograniczył się do zapoznania z treścią adresowanego do niego pisma pracownika socjalnego M. K. z dnia 7 lipca 2015 r., w którym autorka, powołując się na wywiad środowiskowy z dnia 5 czerwca 2015 r., informowała go, że T. P. jest osobą rozwiedzioną, ma dwoje dzieci ( M. P. i S. P. ), na które miał nałożony obowiązek alimentacyjny, wyrażający się kwotą po 200 złotych miesięcznie na każde z nich, ale z obowiązku tego się nie wywiązywał, w związku z czym został uznany jako dłużnik alimentacyjny mający zadłużenie wobec Skarbu Państwa z tytułu świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz zaliczki alimentacyjnej, a nadto, że nie tylko nie wykonywał wspomnianego obowiązku alimentacyjnego wobec dzieci, ale także nie uczestniczył w ich wychowywaniu. Powołując się na te ustalenia, M. K. wnioskowała „ o całkowite zwolnienie z obowiązku wnoszenia opłat za pobyt ojca w (...) przez jego dzieci ”. Podkreślić należy, iż wywiad środowiskowy z dnia z 5 czerwca 2015 r., do którego treść pisma M. K. się odwołuje, również nie przedstawia statusu materialnego ( w tym dochodowego ) dzieci T. P.. Na jednej ze stron tegoż pisma znajduje się odręczny zapisek oskarżonego o treści: „ Wyrażenie zgody na całkowite zwolnienie p. M. P. i S. P. z obowiązku wnoszenia opłat za pobyt ojca w dps. Zachowanie p. T. P. stoi w sprzeczności z klauzulą zasad współżycia społecznego ”. Tymczasem – przywołując opisane powyżej regulacje związane z ustalaniem zasad odpłatności za pobyt w domach pomocy społecznej – powinnością oskarżonego było w pierwszej kolejności pozyskanie wywiadu środowiskowego, a w razie potrzeby przeprowadzenie innych czynności w związku z treścią art. 75 kpa, w oparciu o które oskarżony mógłby miarodajnie wypowiedzieć się, czy zstępni T. P. przekraczają kryterium dochodowa pozwalające obciążyć ich obowiązkiem ponoszenia opłaty za umieszczenie ojca w domu pomocy społecznej, a w razie potwierdzenia istnienia takiego obowiązku, zmierzać do jego realizacji i konkretyzacji poprzez próbę zawarcia umowy ze zstępnymi, względnie do wszczęcia postępowania administracyjnego konkretyzującego ten obowiązek w drodze decyzji administracyjnej. Rozważanie podstaw do zwolnienia zstępnych od obowiązku uiszczania opłaty w oparciu o okoliczności przywoływane w piśmie M. K. mogło odbywać się wyłącznie po uprzednim ustaleniu, że obowiązek taki zstępnych obciąża, a nadto po złożeniu przez nich stosownego wniosku o zwolnienie. Zgodzić się należy z poglądem wyrażonym przez NSA w wyroku z dnia 14 października 2021 r. ( I OSK 574 / 21 ), iż postępowanie o zwolnienie od ponoszenia opłaty z powodów wskazanych w art. 64 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej jest odrębnym postępowaniem wszczynanym na podstawie wniosku osoby wnoszącej opłatę lub obowiązanej do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej. Zwolnienie z opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej może dotyczyć sytuacji, w której osoba zobowiązana wnosi opłatę, czyli zarówno osoba zobowiązana, jak i wysokość opłaty została już wcześniej ustalona w odpowiednim akcie stosowania prawa zgodnie z przepisami ustawy. Zwolnienie musi się bowiem odnosić do skonkretyzowanego obowiązku strony. Dlatego też rozstrzygnięcie w przedmiocie zwolnienia z opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej może zostać wydane dopiero po ostatecznym ustaleniu osoby zobowiązanej i określeniu wysokości opłaty miesięcznej za pobyt. Instytucja zwolnienia z wnoszonej opłaty może być stosowana tylko na wniosek osoby zobowiązanej, zwolnienie następuje w formie decyzji administracyjnej. Skoro zatem postępowanie o ustalenie osoby zobowiązanej do opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej i ustalenia wysokości tej opłaty ma charakter odrębny to jego przedmiotem nie może być ocena zasadności zwolnienia od ponoszenia tej opłaty.

Podkreślić też należy, iż jakkolwiek z treści przepisu art. 64 ups, także w ówczesnym brzmieniu, wynika uznaniowy charakter wydawanych na jego podstawie rozstrzygnięć, tym niemniej wybór sposobu rozpoznania tego rodzaju wniosku nie oznacza dowolności. Organ, aby mógł należycie rozważyć podstawy do istnienia lub nieistnienia w konkretnej sprawie okoliczności uzasadniających skorzystanie z omawianej instytucji oraz do zakresu jej ewentualnego zastosowania, winien uwzględniać nie tylko okoliczności, na które powołuje się wnioskujący o zwolnienie, ale także jego stosunki rodzinne, majątkowe oraz dochodowe. Organ rozpoznający prośbę o zwolnienie z odpłatności za pobyt w placówce, nie ma obowiązku przyznania zwolnienia, ale ma takie prawo. Fakultatywność orzeczenia o zwolnieniu z odpłatności zależna jest bowiem także od sytuacji materialnej i rodzinnej osób zobowiązanych do opłat, a w konsekwencji stanowi wypadkową zestawienia ze sobą danych stąd wypływających z powodami, które na użytek wniosku o zwolnienie przedstawił wnioskodawca. Nawet bowiem w wyniku ich potwierdzenia organ mógłby dojść do wniosku, że przez wzgląd np. na szczególnie wysoki stopień przekroczenia minimum dochodowego w rodzinie osoby zobowiązanej uzasadnionym jest, by choćby w części partycypowała ona w kosztach umieszczenia rodzica w domu pomocy społecznej, a tym samym, by nie obciążał on w całości lub w tak dużym zakresie gminy. Każdorazowo decyzję rozstrzygającą w przedmiocie wniosku o przyznanie fakultatywnego zwolnienia organ winien zatem podejmować dopiero wtedy, gdy zgromadzi wiedzę o całokształcie okoliczności przemawiających za i przeciw zwolnieniu. Finalną decyzję winien uzasadnić w sposób pozwalający na prześledzenie toku rozumowania i poznanie kryteriów podjęcia takiej, a nie innej decyzji. Organ, jeśli nie jest ustawowo zobowiązany do przyznania zwolnienia, winien rozważać nie tylko słuszny interes strony wnioskującej o zwolnienie, lecz także szeroko rozumiany interes społeczny, w tym dysponującej publicznymi wszak środkami zobowiązanej zastępczo gminy.

Zbliżone rozumowanie odnieść należy do czynów związanych z umieszczeniem w domu pomocy społecznej W. T. - w tym przypadku oskarżyciel zarzucił B. W. niedopełnienie ciążących na nim, z racji zajmowania stanowiska Kierownika (...) w R., uprawnionego do wydawania w tej kategorii spraw decyzji administracyjnych w imieniu Wójta Gminy R., obowiązków, wskutek odstąpienia od przeprowadzenia procedury zmierzającej do zawarcia z jego zstępnymi umowy o opłatność za jego pobyt w domu pomocy społecznej, jak również od alternatywnej możliwości wszczęcia postępowania zmierzającego do wydania decyzji nakładającej obowiązek takiej odpłatności. Również bazując na dokumentacji wytworzonej w (...) w R. w związku z umieszczeniem W. T. w domu pomocy społecznej w czasie, gdy B. W. pełnił funkcję kierownika tego ośrodka można ustalić, iż w odniesieniu do córki w/w, sporządzony został jeden wywiad środowiskowy odnoszący się do tzw. kryterium dochodowego ( wywiad z dnia 27 maja 2014 r. ). Dopiero jednak po upływie 9 miesięcy od tego wywiadu, bo w dniu 12 lutego 2015 r., J. M. wystosowała adresowane do oskarżonego pismo z wnioskiem o jej całkowite zwolnienie z obowiązku uiszczania opłaty za pobyt ojca w domu pomocy społecznej podnosząc, iż przez całe życie postępował on wobec niej sposób naganny, nie uczestniczył w jej wychowaniu, lekceważył swoje obowiązki rodzicielskie, stosował wobec członków rodziny przemoc oraz nie płacił alimentów, za co miał być skazany prawomocnymi wyrokami Sądu Rejonowego w Tomaszowie Maz. z dnia 15 czerwca 1999 r. w sprawie II K 403 / 99 za przestępstwo z art. 209 § 1 kk ( występek nie alimentacji ) oraz z dnia 9 sierpnia 2000 r. w sprawie II K 175 / 00 za przestępstwo z art. 207 § 1 kk ( występek znęcanie się ). Bez weryfikowania jej aktualnej sytuacji materialnej, na piśmie tym oskarżony uczynił odręczny zapisek: „ wyrażam zgodę na całkowite zwolnienie Pani J. M. z obowiązku wnoszenia opłaty za pobyt ojca W. T. w (...) w N. z uwagi na fakt, iż p. W. zachowywał się sprzecznie z zasadami współżycia społecznego ”. Po tym „ rozstrzygnięciu ” kolejny wobec niej wywiad przeprowadzono dopiero w marcu 2017 r., w ramach którego J. M. oświadczyła, że ma negatywny stosunek do ojca ze względu na przeżycia z dzieciństwa, nie chce z nim kontaktu i nie deklaruje udzielania mu jakiejkolwiek pomocy oraz nie życzy sobie udostępniania danych o sytuacji dochodowej swojej rodziny. De facto więc odmówiła współpracy ze sporządzającym wywiad pracownikiem socjalnym, uniemożliwiając ustalenie, czy ustawowe minimum dochodowe zostało przez nią przekroczone, a jeśli tak, to w jakim zakresie. Innych czynności zmierzających do ustalenia poziomu dochodów w jej rodzinie nie przeprowadzono, choć należało mieć na uwadze, iż upływ czasu i zmieniające się okoliczności faktyczne winny skutkować koniecznością ponownej weryfikacji okoliczności mogących mieć wpływ na powstanie obowiązku ponoszenia opłaty. Zmieniające się okoliczności faktyczne, które mogą mieć miejsce już po umieszczeniu osoby uprawnionej w domu pomocy społecznej, mogą wszak dotyczyć nie tylko jej samej, ale także osób, które w świetle art. 61 ups należą do kręgu zobowiązanych do ponoszenia opłaty. Jeśli zaś chodzi o syna W. T., przeprowadzone w tym czasie wywiady środowiskowe koncentrowały się jedynie na pozyskiwaniu informacji o uzyskiwaniu dochodów wyłącznie przez niego, z pominięciem dochodów uzyskiwanych przez prowadzącą z nim wspólne gospodarstwo domowe żoną. Na podstawie akt wnosić należy, iż u podstaw tego zaniechania legły przekazywane przez D. T. informacje, iż zawarł z żoną małżeńską umowę o rozdzielność majątkową. Tymczasem mając na uwadze treść art. 6 pkt 3 i 4 ups w ówczesnym brzmieniu wnosić należy, iż na użytek obliczania kryterium dochodowego, po przekroczeniu którego na zstępnym powstaje obowiązek ponoszenia opłat za pobyt rodzica w domu pomocy społecznej, wybór ustroju majątkowego łączącego małżonków, o ile wspólnie zamieszkują oraz gospodarują ( tworzą wspólne gospodarstwo domowe ), pozostaje bez znaczenia. Niezależnie więc od rodzaju tego ustroju dochód małżonki winien być również ustalony i uwzględniony ( wliczony ) na użytek określenia dochodu przypadającego na członka rodziny zobowiązanego. Podobnie więc, jak w przypadku czynów związanych z umieszczeniem w domu pomocy społecznej T. P., przez cały okres w odniesieniu do D. T., a w przypadku M. M. co najmniej od 14 lutego 2015 r., oskarżony nie dysponował danymi pozwalającymi stwierdzić, że nie osiągnęli oni rodzącego obowiązek opłacania pobytu rodzica minimum dochodowego, co dopiero pozwalałoby na odstąpienie od wszczęcia procedury ukierunkowanej na zawarcie ze nimi umowy o opłatność za pobyt ojca w domu pomocy społecznej, jak również od alternatywnej możliwości wszczęcia postępowania mającego na celu wydanie decyzji nakładającej obowiązek takiej odpłatności.

W konsekwencji, tak w przypadku czynów związanych z umieszczeniem w domu pomocy społecznej T. P., jak i W. T., opisane wyżej uchybienia oceniać należało w kategoriach niedopełnienia przez oskarżonego ciążących na nim – jako na kierowniku (...) w R. – obowiązków. Oskarżony w każdym z tych przypadków działał na szkodę Gminy R., albowiem to na nią finalnie spadał w tej sytuacji ciężar partycypowania w kosztach umieszczenia T. P. oraz W. T. w domach pomocy społecznej. Zaniechana przez oskarżonego została procedura pozwalająca na miarodajne wypowiedzenie się, czy sytuacja majątkowa i rodzinna zstępnych uzasadniała, by koszty te – choćby tylko częściowo – winni ponosić również ich zstępni. Przypomnieć należy, iż dla przypisania sprawcy przestępstwa z art. 231 § 1 kk nie jest konieczne wykazanie powstania samej szkody – wystarczającym jest wystąpienie realnego niebezpieczeństwa jej zaistnienia ( działanie na szkodę nie jest tożsame z wyrządzeniem szkody – por. przywołaną wyżej uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r . ). Nawet więc, jeżeli obecnie nie jest możliwe dokładne ustalenie, czy i na jakim poziomie mogła kształtować się szkoda rzeczywista, przypisanie oskarżonemu działania na szkodę pokrzywdzonej gminy jest uzasadnione.

Oskarżony – co wynika choćby tylko z jego wyjaśnień – miał świadomość, że podczas procedowania „ poszedł na skróty ” oraz, że w konsekwencji tego stanu rzeczy finalnie kosztami umieszczenia obydwu pensjonariuszy obciążona zostanie gmin. Godził się z takimi następstwami, to zaś uprawnia do przyjęcia, że tzw. zamiarem ewentualnym obejmował wszystkie znamiona występku z art. 231 § 1 kk.

Za skuteczne uznać natomiast należy zarzuty oskarżonego i jego obrońcy, iż brak było podstaw do przyjęcia, jakoby oskarżony działał w celu osiągnięcia przez zstępnych obu pensjonariuszy korzyści majątkowej w takim rozumieniu tego pojęcia, o jakim mowa w art. 115 § 4 kk. Jakkolwiek wprost nie wynika to z treści tego przepisu, to jednak w orzecznictwie i piśmiennictwie z zakresu prawa karnego przyjmuje się ( por. komentarz do art. 115 kk w: Kodeks karny. Komentarz. red. prof. dr hab. Ryszard Stefański i przywołane tam orzecznictwo i piśmiennictwo ), że korzyści majątkowa i osobista w rozumieniu tego przepisu to wyłącznie korzyści nienależne. Tym samym poza zakresem tych pojęć znajdują się wszystkie te korzyści majątkowe i osobiste, do których uzyskania sprawca ( bądź inna osoba ) byliby uprawnieni. Przypisanie oskarżonemu występku z art. 231 § 2 kk byłoby zatem uzasadnione jedynie na wypadek ustalenia, że oskarżony przekroczył swoje uprawnienia ( nie dopełnił obowiązków ) w tym celu, by zstępni W. T. oraz T. P. osiągnęli korzyść majątkową, mając świadomość, że w świetle przepisów ustawy o pomocy społecznej zwolnienie to by im nie przysługiwało ( nie mieli faktycznych i prawnych podstaw do skutecznego ubiegania się o nie ). Tymczasem w oparciu o wyjaśnienia B. W. można wnosić, że oskarżony był przekonany, że zwolnienie ich od obowiązku ponoszenia opłat było prawnie dopuszczalne oraz uzasadnione okolicznościami sprawy. Oskarżonego obciąża, że mając taką świadomość, „ poszedł na skróty ”, odstępując od obowiązku przeprowadzenia poprzedzającej taką możliwość przewidzianej prawem procedury, a za wyjątkiem J. M., także bez wyraźnego wniosku ze strony pozostałych zstępnych ( choć na podstawie akt można wnosić, że także oni nie poczuwali się do obowiązku opłacania pobytu ojca w domu pomocy społecznej z uwagi na jego karygodne zachowanie względem nich w dzieciństwie ).

Tym niemniej, niezależnie od przyjęcia, iż przypisane oskarżonemu zachowania z formalnego punku widzenia realizowały znamiona występków z art. 231 § 1 kk, sąd odwoławczy uznał, iż dopuszczalnym była ich ocena w kategoriach znikomego stopnia społecznej szkodliwości. Przypomnieć należy, iż oskarżony faktyczne ( lecz nieformalne, bo z pominięciem przybrania dla tego rodzaju rozstrzygnięcia formy decyzji administracyjnej ) zwolnienie zstępnych T. P. oraz W. T. argumentował tzw. względami zasad współżycia społecznego, mając na uwadze wynikające z przedkładanych mu w wywiadach środowiskowych oraz pismach osób zainteresowanych informacje, iż obaj wymienieni w zdaniu poprzednim mężczyźni w przeszłości w sposób rażąco naganny postępowali wobec swoich dzieci. Przypomnieć w tym miejscu należy, iż treść art. 64 ups obowiązująca w czasie, do którego odnosi się akt oskarżenia, jednoznacznie wskazywała, iż ujęty w niej katalog przesłanek uprawniających do zwolnienia osób zobowiązanych od powinności uiszczania opłat za pobyt w domu pomocy społecznej miał charakter otwarty, co jasno wynikało z zawartego w tym przepisie zwrotu „ w szczególności ”. W związku z powyższym nie bez podstaw przyjmowano, iż taka redakcja tego przepisu zezwalała na zwolnienie z opłat również w oparciu o okoliczności niezwiązane z ich sytuacją materialną, stanem zdrowia czy zdarzeniami losowymi ( do czego wprost odwoływał się art. 64 ups ), ale także wskutek oceny relacji rodzinnych między tymi osobami. To zaś oznacza, że gdyby oskarżony procedował w sposób prawidłowy, finalnie dysponowałby nie tylko faktyczną ( por. zeznania zstępnych T. P. oraz W. T. w zakresie odnoszącym się do rażących zaniedbań w realizacji obowiązków rodzinnych i wychowawczych obu umieszczonych w domach pomocy społecznej względem swoich dzieci ), ale i prawną podstawą do udzielenia im takiego zwolnienia. To, że w orzecznictwie prezentowano pogląd przeciwny, negujący możliwość badania relacji rodzinnych na użytek stosowania art. 64 ups, nie stanowi dostatecznej podstawy do wypowiadania się przestępczym charakterze przekroczenia uprawnień. Wniosek o dopuszczeniu się przez urzędnika tego rodzaju deliktu mógłby być uzasadniony jedynie wówczas, gdy naruszenie było wyrazem ewidentnego i jasno uchwytnego błędu w interpretacji lub stosowaniu prawa. Jeśli jednak przepis dopuszczał rozbieżną jego interpretację, nawet w konkretnych wypadkach mniej lub bardziej uzasadnioną, to wybór jednej z takich interpretacji, jeżeli zostanie potem uznany za nieprawidłowy, nie może być oceniany jako przestępcze przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków. To ostatnie mogło by wchodzić w grę jedynie wtedy, gdyby treść rozstrzygnięcia pozostawała w wyraźnej i oczywistej sprzeczności z treścią przepisu. Nieuzasadnionym jawi się jednak ściganie w trybie karnym za błąd przy wykładni lub stosowaniu określonego przepisu, jeśli z niedostatecznej staranności ustawodawcy sformułowany został w sposób niejednoznaczny i narzucający możliwość różnorakiego, a nawet odmiennego stosowania w zbliżonych do siebie stanach faktycznych. Przenosząc to na grunt niniejszej sprawy – gdyby oskarżony procedował w sposób prawidłowy ( o jego uchybieniach opisano wyżej ), podjęte we właściwej formie decyzje o zwolnieniu zstępnych T. P. oraz W. T. ( którzy byli zainteresowani wydaniem takiego rozstrzygnięcia ) miałyby uzasadnienie zarówno faktyczne, jak i prawne – nie wymykałyby się w sposób jaskrawy spod norm regulujących ich dopuszczalność. Nieodzowne jest w tym miejscu podniesienie – o czym wzmiankowano już wyżej – iż katalog przesłanek, które umożliwiają zwolnienie z ponoszenia odpłatności za pensjonariusza domu pomocy społecznej, został w późniejszym czasie w istotny sposób – a zbieżny z rozumowaniem prezentowanym przez oskarżonego – rozszerzony już wprost ustawowo. Dzięki temu osobom, których rodzice w przeszłości nie wywiązywali się prawidłowo z obowiązków opiekuńczo – wychowawczych ( w tym natury alimentacyjnej ), a następnie zostali skierowani do domów pomocy społecznej, łatwiej uzyskać zwolnienie z wymogu płacenia za ich pobyt ( por. aktualne brzmienie art. 64 pkt 7 ups ). W art. 64a wskazano zaś obecnie wprost obligatoryjność zwolnienia z partycypowania w kosztach pobytu rodzica w placówce w całości, jeśli przedstawi prawomocne orzeczenie o skazaniu za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa lub jej rodzic. Ustawodawca – podobnie jak wcześniej oskarżony – zdawał się stanąć na stanowisku, że dotychczasowe brzmienie ustawy o pomocy społecznej nie gwarantowały czytelnej ochrony prawnej tym osobom, które winny zostać obciążane kosztami pobytu w (...) rodzica, który wcześniej nie wywiązywał się należycie wobec nich z obowiązków rodzinnych lub obowiązki te rażąco naruszał. W konsekwencji art. 64 i 64a usp zostały znowelizowane w sposób wprost umożliwiający zwolnienie tych dzieci, które wykażą, że umieszczony w domu pomocy społecznej rodzic rażąco naruszał albo obowiązek opieki, wychowania i alimentacyjny ( zwolnienie fakultatywne ), a tym bardziej ( zwolnienie obligatoryjne ) gdy dopuścił się przestępstwa umyślnego ściganego z oskarżenia publicznego na szkodę członka rodziny. W przypadku zstępnych T. P. w grę wchodził pierwszy przypadek, w przypadku W. T. drugi. W konsekwencji uwzględnić należało, iż uchybienia proceduralne, jakich dopuścił się oskarżony, podyktowane były wyłącznie uznaniem, że dzieci, które w przeszłości nie otrzymywały od swoich ojców jakiejkolwiek pomocy opiekuńczo – wychowawczej, nie powinny ponosić ciężaru utrzymania takiego rodzica w domu pomocy społecznej. Wynikające z przepisów ustawy zobowiązanie zstępnych obu pensjonariuszy do ponoszenia opłat za pobyt rodziców w domu pomocy społecznej, oparte wyłącznie na faktycznych więzach pokrewieństwa, a przy pominięciu wcześniejszego nagannego trybu życia, opuszczenia rodziny, braku zainteresowania losem dzieci, czy stosowaniu przemocy, mogło oskarżonemu jawić się jako sprawiedliwe. Jakkolwiek więc oskarżony naruszył obowiązującą procedurę w sposób wyżej opisany, to ocena jego czynów w kategoriach znikomej ich społecznej szkodliwości jawi się jako uzasadniona.

Ad. zarzutów pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego – wobec przedstawionej powyżej oceny społecznej szkodliwości przypisanych oskarżonemu czynów, wymierzanie mu za nie kar oraz orzekanie środka karnego w postaci nawiązki nie jest prawnie dopuszczalne.

Wniosek

- obrońcy oraz oskarżonego o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uniewinnienie oskarżonego od zarzuconych czynów oraz oskarżonego o uchylenie wyroku i umorzenie postępowania;

- pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez wymierzenie oskarżonemu kary surowszej i orzeczenie od niego na rzecz oskarżyciela posiłkowego nawiązki w oparciu o art. 46 § 2 kk

☐ zasadny

☒ częściowo zasadny

☐ niezasadne

☐ zasadny

☐ częściowo zasadny

☒ niezasadne

Zwięźle o powodach uznania wniosku za zasadny, częściowo zasadny albo niezasadny.

Omówiono powyżej

4.  OKOLICZNOŚCI PODLEGAJĄCE UWZGLĘDNIENIU Z URZĘDU

1.

Zwięźle o powodach uwzględnienia okoliczności

5.  ROZSTRZYGNIĘCIE SĄDU ODWOŁAWCZEGO

0.15.1. Utrzymanie w mocy wyroku sądu pierwszej instancji

0.11.

Przedmiot utrzymania w mocy

Ustalenia faktyczne

Zwięźle o powodach utrzymania w mocy

z powodów wyżej opisanych powyżej.

0.15.2. Zmiana wyroku sądu pierwszej instancji

0.0.11.

Przedmiot i zakres zmiany

Odmienna kwalifikacja prawna przypisanych oskarżonemu czynów oraz odmienna ocena stopnia ich społecznej szkodliwości

Zwięźle o powodach zmiany

Omówiono powyżej

0.15.3. Uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji

0.15.3.1. Przyczyna, zakres i podstawa prawna uchylenia

1.1.

art. 439 k.p.k.

Zwięźle o powodach uchylenia

2.1.

art. 437 § 2 k.p.k.

Zwięźle o powodach uchylenia

3.1.

Konieczność umorzenia postępowania

art. 437 § 2 k.p.k.

Zwięźle o powodach uchylenia i umorzenia ze wskazaniem szczególnej podstawy prawnej umorzenia

Stwierdzenie znikomej społecznej szkodliwości przypisanych oskarżonemu czynów

4.1.

art. 454 § 1 k.p.k.

Zwięźle o powodach uchylenia

0.15.3.2. Zapatrywania prawne i wskazania co do dalszego postępowania

0.15.4. Inne rozstrzygnięcia zawarte w wyroku

Punkt rozstrzygnięcia z wyroku

Przytoczyć okoliczności

6.  Koszty Procesu

Punkt rozstrzygnięcia z wyroku

Przytoczyć okoliczności

7.  PODPIS