Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 września 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie V Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Robert Obrębski

po rozpoznaniu w dniu 22 września 2022 r. w Warszawie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa L. N.

przeciwko H. S., I. S., K. K. (2) i S. S.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego Warszawa- Praga w Warszawie z dnia 24 czerwca 2021 r., sygn. akt II C 873/20

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

1.  w punkcie trzecim w ten sposób, że uwzględnia powództwo w sposób opisany w punkcie pierwszym zaskarżonego wyroku także w stosunku do I. S., K. K. (2) i S. S.;

2.  w punkcie piątym w ten sposobów, że znosi wzajemnie koszty procesu także między powodem a I. S., K. K. (2) i S. S..

II.  oddala apelację w pozostałym zakresie.

III.  znosi wzajemnie między stronami koszty procesu w postępowaniu apelacyjnym.

Robert Obrębski

Sygn. akt VA Ca 726/21

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 18 października 2011 r., skierowanym przeciwko H. S., I. S., K. K. (3) oraz S. S., K. R. i L. N. wnosili na podstawie art. 527 w zw. z art. 531 k.c. o uznanie za bezskuteczne w stosunku do siebie jako wierzycieli dłużnika M. S., w zakresie oznaczonej w trakcie procesu wierzytelności potwierdzonej prawomocnym wyrokiem, umowy o podział małżeńskiego majątku dorobkowego z dnia 18 października 2006 r., zawartej w formie aktu notarialnego, na podstawie której dłużnik na swoją małżonkę przeniósł własność pięciu osobnych nieruchomości położonych w miejscowości N. oraz w W. – B., własnościowego prawa spółdzielczego do jednego lokalu mieszkalnego położonego w W. przy ul (...), jak również prawa użytkowania wieczystego do czterech działek położonych w J. i jednej działki znajdującej się w N., ze względu na to, że dokonując takiego rozporządzenia, dłużnik działał z zamiarem, znanym wszystkim pozwanym, pokrzywdzenia powodów jako swych wierzycieli poprzez doprowadzenie swojej sytuacji do stanu niewypłacalności, jak również dlatego, że kolejnymi czynnościami, dokonywanym pomiędzy pozwaną żoną dłużnika a pozostałymi osobami pozwanymi, opisane w pozwie składniki majątku wspólnego dłużnika oraz jego małżonki zostały przeniesione na pozostałe osoby pozwane, a nawet na dalsze podmioty, w tym cypryjskie spółki, z którą pozwani byli powiązani kapitałowo.

Pozwani wnosili o oddalenie powództwa. H. S. zaprzeczała, aby podpisanie umowy o podział małżeńskiego majątku dorobkowego miało na celu pokrzywdzenie wierzycieli M. S.. Pozostali pozwani zaprzeczali zaś, aby dysponowali bierną legitymacją procesową w sprawie, w której żądanie oparte na art. 527 k.c. dotyczyło tylko umowy o podział majątku pomiędzy osobą dłużnika powodów a jego małżonką, w sytuacji, gdy żądaniem tego rodzaju nie zostały objęte pozostałe czynności, na mocy których opisane w pozwie prawa majątkowe zostały przeniesione przez małżonkę dłużnika na pozostałe osoby pozwane.

Wyrokiem częściowym z 11 sierpnia 2014 r. powództwo zostało oddalone prawomocnie w stosunku do K. R. ze względu na zaspokojenie jej wierzytelności wobec dłużnika w toku prowadzonej równolegle egzekucji.

Wyrokiem z 24 czerwca 2021 r. Sąd Okręgowy uznał za bezskuteczną w stosunku do L. N. umowę z 18 października 2006 r. o podziale majątku, zawartą przed notariuszem T. G., nr rep. (...), na mocy której dłużnik M. S. przeniósł na swoją żonę H. S. swoje udziały w czterech nieruchomości położonych w N. oraz jednej w W., jak też w spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu mieszkalnego położonego w W. przy ul. (...), a ponadto w prawie użytkowania wieczystego do czterech działek położonych w J., z pokrzywdzeniem powoda i w zakresie dotyczącym zaspokojenia wierzytelności stwierdzonej prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie, wydanym w dniu 1 czerwca 2011 r. w sprawie VIII K 234/08. W pozostałym zakresie powództwo zostało oddalone wobec H. S.. W całości zostało natomiast oddalone w stosunku do I. S., K. S. i S. S.. Sąd Okręgowy zniósł wzajemnie również koszty procesu pomiędzy powodem a H. S.. Pozostałych pozwanych obciążył zaś kosztami procesu poniesionymi przez powoda, w tym 1/3 wynagrodzenia za udział po stronie czynnej zawodowego pełnomocnika. Sąd Okręgowy nakazał też pobrać od H. S. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie kwotę 13.866 zł tytułem części nieuiszczonej opłaty od pozwu.

Na podstawie zebranych dowodów, Sąd Okręgowy ustalił okoliczności dotyczące zawarcia przez M. S. oraz H. S., w dniu 18 października 2006 r. w formie aktu notarialnego, umów o zniesieniu wspólności majątkowej oraz o podziale małżeńskiego majątku dorobkowego, na podstawie której na rzecz pozwanej przypadła własności pięciu osobnych nieruchomości położonych w N. oraz w W. – B., własnościowego prawa spółdzielczego do jednego lokalu mieszkalnego położonego w W. przy ul (...), jak również prawa użytkowania wieczystego do czterech działek położonych w J. i jednej działki znajdującej się w N., łącznie o wartości 9.640.000 zł, na rzecz M. S. przypadła zaś własność samochodu P. (...), nr rejestracyjny (...), o wartości 100.000 zł, przy czym podział ten został przeprowadzony bez jakichkolwiek spłat albo dopłat na rzecz męża pozwanej.

Sąd Okręgowy ustalił ponadto okoliczności dotyczące zawarcia przez żonę M. S. umowy zamiany części nieruchomości nabytych w oparciu o umowę o podziale majątku z 18 października 2006 r., położonych w J., na należące do Z. S. nieruchomości położone w J., gmina L., o powierzchni prawie 8 ha, jak również dokonanych w styczniu 2008 r. czynności: sprzedaży przez H. S. na rzecz K. K. (2) nieruchomości zabudowanej położonej w N.; darowania przez H. S. pozwanemu I. S. dwóch nieruchomości położonych w N., w tym też zabudowanej domem jednorodzinnymi oraz magazynem; darowania przez H. S. swojej córce S. S. dalszych sześciu nieruchomości położonych w N.. W ten sposób na rzecz pozwanych żona dłużnika rozporządziła swoim majątkiem uzyskanym w wyniku podziału z 18 października 2006 r. na rzecz pozostałych pozwanych o łącznej wartości prawie 3.500.000 zł.

Ustalone również zostało przez Sąd Okręgowy, że córka pozwanej wraz z narzeczonym K. K. (2) i trzema innymi wspólnikami w niedługim czasie założyli spółkę komandytową, do majątku której, tytułem wkładu, S. S. wniosła nieruchomości darowane jej przez matkę, jak również że H. S. sprzedała cypryjskiej spółce spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w W., a ponadto że założona przez jej córkę i narzeczonego spółka komandytowa tytułem aportu wniosła całe swoje przedsiębiorstwo do innej spółki prawa cypryjskiego, jak również że uchwałami z 30 grudnia 2009 r. została zlikwidowana bez przeprowadzenie likwidacji, zaś na rzecz pozwanych jej wspólników przypadły udziały w kapitale zakładowym wskazanej spółki cypryjskiej.

Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że orzeczeniem z 14 kwietnia 2008 r. Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy ogłosił upadłość M. S. obejmującą likwidację majątku dłużnika, jak też że wyrokiem z 1 czerwca 2011 r., wydanym w sprawie VIII K 234/098, Sąd Okręgowy w Warszawie uwzględnił powództwo cywilne w postępowaniu karnym poprzez zasądzenie od M. S. oraz solidarnie dwóch innych oskarżonych na rzecz pokrzywdzonego L. N. kwoty 654.637,69 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 29 kwietnia 2011 r. do dnia zapłaty, a ponadto że wyrokiem Sądu Rejonowego dla Warszawy Śródmieścia z 3 listopada 2016 r., M. S. został skazany za popełnienie przestępstwa z art. 300 § 1 i 3 k.k., polegającego na uszczuplenie swojego majątku o kwotę 9.740.00 zł na szkodę powoda poprzez zawarcie 18 października 2006 r. umowy o ustanowieniu rozdzielności i podziale małżeńskiego majątku dorobkowego ze związku z H. S.. Wyrok ten stał się prawomocny wskutek oddalenia apelacji dłużnika oraz uznania przez Sąd Najwyższy za oczywiście bezzasadną kasacji M. S..

Oceniając znaczenie prawne dokonanych ustaleń pod kątem przesłanek z art. 527 k.c., Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione w stosunku do żony dłużnika H. S., jednakże wyłącznie w odniesieniu do rozporządzenia przez M. S., w umowie o podziale małżeńskiego majątku z dnia 18 października 2006 r., przysługującymi mu udziałami w prawie własności do oznaczonych w pozwie nieruchomości, w spółdzielczym prawie do lokal przy ul. (...) w W., jak również w użytkowaniu wieczystym pozostałych nieruchomości objętych żądaniem pozwu. Sąd Okręgowy uznał, pozostając też związany prawomocnym wyrokiem skazującym dłużnika za przestępstwo z art. 300 § 1 i 3 k.k., że rozporządzenie tymi udziałami bez spłat albo dopłat stanowiło działanie podjęte w bezpośrednim celu pokrzywdzenia powoda jak wierzyciela byłego męża pozwanej H. S., jak również że dłużnik stał się wskutek tej czynności niewypłacalny i uniemożliwił w ten sposób przeprowadzenie przez powoda skutecznej egzekucji należności zasądzonej od dłużnika na rzecz powoda prawomocnym wyrokiem z 1 czerwca 2011 r., wydanym przez Sąd Okręgowy w sprawie VIII K 234/08, zwłaszcza że umowa o podziale majątku dorobkowego nie przysporzyła na rzecz dłużnika większych korzyści, poza własnością pojazdu, druga zaś jej strona wiedziała o dokonaniu tej czynności przez dłużnika w celu pokrzywdzenia swoich wierzycieli, w tym powoda. Sąd Okręgowy nie znalazł zaś podstaw do uznania bezskuteczności tej umowy w części przenoszącej udziały, które przysługiwały M. S. w prawach własności i użytkowania wieczystego do opisanych w niej nieruchomości, jak też udziały w spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu przy ul. (...) w W.. W tej części powództwo zostało oddalone w stosunku do H. S..

Przyczyny oddalenia powództwa opartego na art. 527 k.c. w stosunku do pozostałych trzech osób pozwanych Sąd Okręgowy dopatrzył się w braku biernej legitymacji tych osób w sprawie, która dotyczyły uznania bezskuteczności wobec powoda wyłącznie umowy o podziele majątku dorobkowego z 18 października 2006 r. Nie obejmowała natomiast ustalenia bezskuteczności tych czynności, na podstawie których pozostali pozwani nabyli od H. S. prawa do tych składników majątku żony dłużnika, które pozwana nabyła wskutek umowy z 18 października 2006 r. o podziale małżeńskiego majątku dorobkowego nabytego z M. S. w trakcie zakończonego później związku małżeńskiego. Sąd Okręgowy podał, że we wniosku o podjęcie czasowo zawieszonego postępowania w tej sprawie, pełnomocnik powoda wyraźnie wskazywał, że żądanie nie dotyczy uznanie bezskuteczności innych czynności niż umowa o podziale majątku z dnia 18 października 2006 r. W sytuacji, gdy I. S., K. K. (2) oraz S. S. nie byli stronami tej czynności, lecz osobami czwartymi, na rzecz których prawa majątkowe określone umową zostały przeniesione czynnościami dokonanymi później z żoną dłużnika, Sąd Okręgowy uznał, że pozostałe osoby w tej sprawie pozwane nie dysponują procesową legitymacją bierną. Jej posiadanie po stronie tych osób było bowiem uwarunkowane, zdaniem Sądu Okręgowego, zgłoszeniem żądania o uznanie bezskuteczności wobec powoda tych czynności, na podstawie których wskazane osoby nabyły prawa do majątku zgromadzonego w trakcie małżeństwa dłużnika i pozwanej jego małżonki, czyli czynności, które były dokonywane w późniejszym okresie między H. S. a pozostałymi osobami w tej sprawie pozwanymi. Takie żądanie nie zostało jednak zgłoszone, jak wskazał Sąd Okręgowy, ani w pozwie, ani też na późniejszym etapie procesu.

W stosunku do pozostałych pozwanych powództwo oparte na art. 527 k.c. zostało z tej przyczyny oddalone. O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł zaś zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik tej sprawy z art. 98 k.p.c.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł powód. Zaskarżając ten wyrok w części oddalającej powództwo w stosunku do I. S., K. K. (2) i S. S. oraz w zakresie orzekającym o kosztach procesu wobec tych osób, powód zarzucił Sądowi Okręgowemu naruszenie art. 531 §2 k.c. poprzez wadliwe przyjęcie, że wymienieni pozwani nie byli w tej sprawie biernie legitymowani, mimo że żądanie dotyczące czynności dokonanej przez dłużnika ze swoją małżonką zostało sformułowane również wobec pozostałych pozwanych, których bierna legitymacja została przesądzona w tym przepisie. Na podstawie tego zarzutu powód wnosił o zmianę zaskarżonej części wyroku Sądu Okręgowego poprzez uwzględnienie powództwa również w odniesieniu do tych osób oraz ich obciążenie kosztami procesu za obie instancje, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego jej rozpoznania i rozstrzygnięcia przez Sąd Okręgowy o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja powoda zasługiwała na uwzględnienie prawie w całości. Została bowiem oparta na zarzucie, który został podzielony przez Sąd Apelacyjny. Sąd Okręgowy naruszył więc art. 531 § 2 k.c. poprzez przyjęcie wadliwej wykładni tego przepisu oraz uznanie, że pozostali pozwani nie byli w tej sprawie biernie legitymowani, mimo że przeciwny dokładnie wniosek wynika wprost z treści tego przepisu i dotyczy sprawy, w które żądanie pozwu odnosi się, zgodnie z art. 527 k.c., do uznania bezskuteczności wobec powoda czynności dokonanej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią w celu pokrzywdzenia wierzycieli dłużnika w ten tylko sposób doprowadzającego się do stanu niewypłacalności albo ten stan wskutek tej czynności pogłębiającego.

Niezależnie od tego, jakie pozycje literatury Sąd Okręgowy przywoływał w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, nie zostały w nich bowiem wypowiedziane jednoznaczne poglądy w odniesieniu do istotnego dla tej sprawy zagadnienia, w tym sposobu wykładni art. 531 §2 k.c., a zwłaszcza powiazania zawartej w tym przepisie normy ze sposobem sformułowania żądania opartego na art. 531 § 1 w zw. z art. 527 k.c., Sąd Okręgowy na potrzeby tej sprawy nie odczytał tej normy poprawnie i nie zastosował jej prawidłowo na tle żądania, które zostało zgłoszone na podstawie tych przepisów, przy poprawnym zresztą jego sformułowaniu. Sąd Okręgowy przeoczył przy tym dokładniejszy wywód, który Sąd Apelacyjny w Warszawie zamieścił na ten właśnie temat w uzasadnieniu wyroku wydanego 16 listopada 2017 r., w sprawie VA Ca 217/17, na tle bardzo zbliżonego żądania oraz silnie podobnego stanu faktycznego. W uzasadnieniu tym można było wyczytać:

„Przedmiotem uzasadnionego żądania opartego na art. 527 k.c. może być w zasadzie tylko czynność dokonana między dłużnikiem wierzyciela działającego po czynnej stronie takiego procesu a osobą trzecia, którą w tej sprawie była małżonka dłużnika. Jednoznacznie wskazują na ten wniosek okoliczności, które w tym przepisie zostały przewidziane jako przesłanki uwzględnienia takiego powództwa, czyli dokonanie takiej czynności w celu pokrzywdzenia powoda, tj. wierzyciela, wynikającego ze skutku, który w tym przepisie został wskazany, polegającego na doprowadzeniu poprzez dokonanie takiej czynności do stanu niewypłacalności dłużnika albo do jego pogłębienia. Z oczywistych przyczyn, skutek ten nie może zostać wywołany dokonaniem kolejnej czynności pomiędzy osobą treścią a następnym właścicielem rzeczy należącej uprzednio do dłużnika. Przesłanki przewidziane art. 527 i n. k.c. siłą rzeczy nie mogą więc odnosić się do czynności, wskutek której pozwana jako osoba czwarta nabyła własność spornej nieruchomości. Konieczność uznania za bezskuteczną umowy zawartej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią wynika natomiast ze znaczenia prawnego uwzględnienia tego powództwa, które polega na dopuszczalności skierowania egzekucji prowadzonej przeciwko dłużnikowi w stosunku do rzeczy nabytej przez osobę trzecią, zobowiązanej do znoszenia stanu zajęcia takiej rzeczy oraz prowadzenia w stosunku do niej dalszych czynności egzekucyjnych. W treści wyroku uwzględniającego powództwo oparte na art. 527 k.c. musi więc zostać opisana czynność dokonana przez dłużnika jako właściciela zbywanej na rzecz osoby trzeciej nieruchomości. W przeciwnym razie niemożliwie byłoby zajęcie takiej nieruchomości w toku egzekucji prowadzonej na wniosek wierzyciela przeciwko dłużnikowi. Przedłożenie wyroku uznającego bezskuteczność wobec wierzyciela umowy zawartej pomiędzy osobą trzecią a czwartą, nie pozwalałoby na dokonanie czynności zajęcia nieruchomości wcześniej należącej do dłużnika w trakcie egzekucji prowadzonej przeciwko dłużnikowi (…).

Naruszenie przez Sąd Okręgowy art. 531 § 2 k.c. polegało więc nie tylko na tym, że powództwo zostało uwzględnione w stosunku do umowy, której nie mogły dotyczyć przesłanki jego zasadności uregulowane w art. 527 k.c., lecz również na bezzasadnym przyjęciu, że pozwana jako kolejny nabywca nie była legitymowana w zakresie umowy zawartej pomiędzy dłużnikiem a niepozwaną osobą trzecią, z oczywistym naruszeniem art. 531 § 2 k.c., wynikającym zresztą z wadliwego uznania, że legitymacja pozwanej jako osoby czwartej, wynikająca z tego przepisu, nie dotyczy czynności dokonanej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią, lecz wyłącznie umowy zawartej pomiędzy pozwaną osobą czwartą a niepozwaną w tej sprawie osobą trzecią, czyli małżonką dłużnika. Oba założenia pozostawały w sprzeczności z powołanymi przepisami oraz celem powództwa pauliańskiego. Z ostatniego z powołanych przepisów wprost bowiem wynika, że osoba czwarta jest w takiej sprawie biernie legitymowana w zakresie czynności dokonanej pomiędzy dłużnikiem a niepozwaną osobą trzecią, czyli odnoście tej czynności, której dotyczą przesłanki z art. 527 k.c., czyli która powinna zostać objęta rozstrzygnięciem uwzględniającym takie powództwo.”

W składzie orzekającym w tej sprawie Sąd Apelacyjny w pełni się do tego stanowiska przychylił. Uzupełniając argumenty podane w przytoczonej części uzasadnienia wyroku z 16 listopada 2017 r., wydanego w sprawie VA Ca 217/17, wskazać tylko należy, że z art. 531 § 2 k.c. wprost w zasadzie wynika legitymacja bierna tzw. osoby czwartej, czyli kolejnego nabywcy praw do rzeczy należącej w okresie minionym do dłużnika albo udziału w prawie własności i w użytkowaniu wieczystym nieruchomości oraz spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu, w podniesieniu do powództwo, którego żądanie odnosi się do uznania czynności dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią w celu pokrzywdzenia wierzyciela, gdy wskutek jej dokonania dłużnik popada w stan niewypłacalności albo też gdy ten stan w ten sposób pogłębia. Z powołanego przepisu, ani też z żadnego innego nie wynika w ogóle, aby legitymacja bierna osoby czwartej dotyczyła innego żądania, w szczególności dotyczącego uznania za bezskuteczną czynnościądokonanej już pomiędzy osobą trzecią a osobą czwartą właśnie. Przeciwnie, nawet wprost z tego przepisu wynika, że wierzyciel dłużnika może wystąpić ze skargą pauliańską w stosunku do osoby czwartej, czyli osoby, na rzecz której nastąpiło dalsze jeszcze rozporządzeniem prawem należącym uprzednio do dłużnika „jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne”. Nawet z tego przepisu wynika więc, że legitymacja osoby czwartej dotyczy powództwa o uznanie za bezskuteczną czynności dokonanej przez dłużnika, nie zaś czynności zawartej pomiędzy osobą trzecią a osobą czwartą. W żadnej mierze z treści tego przepisu nie wynika, aby w takiej sprawie zachodziła konieczność zgłoszenia żądania o uznanie bezskuteczności czynności dokonanej pomiędzy osobą trzecią a osobą czwartą, a tym bardziej by regulowana tym przepisem legitymacja osoby czwartej odnosiła się tylko to takiej czynności, czyli by nie obejmowała czynności dokonanej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią. Odmienne stanowisko, które w tej sprawie zaprezentował Sąd Okręgowy, naruszało art. 531 § 2 k.c. i nie mogło zostać podzielone, niezależnie od tego, że w literaturze oraz w praktyce dopuszcza się takie sformułowanie żądania pozwu opartego na art. 531 § 1 k.c., w ramach którego jego treścią objęta zostaje nie tylko czynność dokonana pomiędzy osobą trzecią a dłużnikiem, lecz również pomiędzy osobą trzecią a pozwaną w sprawie osobą czwartą. Zgłoszenie drugiego z tych żądań, w ocenie składu orzekającego w tej sprawie, nie jest niezbędne do zrealizowania przez wierzyciela celu wyroku uwzględniającego takie powództwa, na który Sąd Apelacyjny zwracał uwagę w przytoczonym fragmencie uzasadnienia wyroku z 16 listopada 2017 r., wydanego w sprawie VA Ca 217/17. W takim wyroku oznaczona jako bezskuteczna wobec wierzyciela musi bowiem zostać przede wszystkim czynność dokonana pomiędzy dłużnikiem właśnie a osobą trzecią. Tylko w takim wypadku można podejmować czynności egzekucji z prawa majątkowego stanowiącego przedmiot tej czynności w ramach egzekucji prowadzonej przeciwko dłużnikowi. Jest więc konieczne, by w ten właśnie sposób to prawo majątkowe było powiązane z osobą dłużnika, a nie z osobą trzecią, dokonującą w późniejszym czasie osobnej czynności z udziałem osoby czwartej. Oznaczenie w charakterze stronu tej osoby czwartej w wyroku uznającym bezskuteczność wobec wierzyciela czynności dokonanej przez osobę trzecią z udziałem dłużnika jest wystarczające do tego, aby czynności egzekucji w stosunku do prawa majątkowego stanowiącego przedmiot obu wskazanych już czynności były skuteczne również w odniesieniu do osoby czwartej, i to nawet bez uznawania za bezskuteczną czynności dokonanej pomiędzy osobą trzecią a tą osobą czwartą. Nie jest więc niezbędne zgłaszanie takiego żądania i orzekanie o jego zasadności, zwłaszcza że w stosunku do takiej czynności nie mogą a limine zostać spełnione przesłanki określone w art. 527 k.c. Nawet stan wiedzy osoby czwartej, do którego nawiązuje wprost art. 531 § 2 k.c., odnosi się do czynności dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią, nie zaś do czynności zawartej pomiędzy osobą trzecią a osobą czwartą.

Uznawanie bezskuteczności ostatniej z tych czynności wyrokiem wydanym na podstawie art. 527 k.c. jest więc zbędne. Dla zachowania ciągłości skutku w tym przepisie uregulowanego, związanej z kolejnym rozporządzeniem prawem majątkowym nabytym przez osobę trzecią późniejszą czynnością dokonaną na rzecz osoby czwartej, w praktyce się dopuszcza, a w literaturze, przywołanej też przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, akceptuje zgłaszanie w tym samym pozwie żądania o uznanie bezskuteczności również tej późniejszej czynności. Nie znaczy to jednak, aby można było zrezygnować z żądania opartego na art. 531 § 1 k.c., czyli by nie dotyczyło ono uznania bezskuteczności czynności dokonanej przez dłużnika z udziałem osoby trzeciej. Tym bardziej to nie oznacza, aby osoba czwarta nie była biernie legitymowana w takiej sprawie, czyli by jej legitymacja procesowa w takiej sprawie mogła być ograniczana wyłącznie do tej treści żądania opartego na tym przepisie, które by miało dotyczyć uznania wobec powoda za bezskuteczną tylko czynność dokonaną między osobą trzecią a osobą czwartą, czyli podmiotem, którego legitymacja wynika wprost z art. 531 §2 k.c.

Przeciwko takiemu stanowisku silnie przemawia przede wszystkim to, że przy poprawnej wykładni powołanych przepisów nie można uznać, aby zgłoszone na ich podstawie żądanie mogło zostać ograniczone do uznania bezskuteczności tylko czynności dokonanej pomiędzy osobą trzecią a osobą czwartą. Jedynie więc poprawne jest przyjęcie, że kolejny nabywca prawa majątkowego należącego w okresie wcześniejszym do dłużnika, nazywany osobą czwartą, jest w pełni, a przy tym nawet samodzielnie legitymowany biernie w sprawie dotyczącej uznania za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela czynności prawnej dokonanej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią, która w takim wypadku nie musi być nawet pozwana w takiej sprawie. Odmienne stanowisko Sądu Okręgowego należało uznać jednak za wadliwe.

Przyjąć ponadto należy, że bez znaczenia dla legitymacji osoby tak trzeciej, wynikającej z art. 531 §1 k.c., jak też czwartej, mającej źródło w art. 531 § 2 k.c., pozostaje okoliczność kolejnego rozporządzenia przez osobę czwartą tym samym prawem majątkowym na rzecz osoby piątej, też nabywającej biernej legitymacji procesowej na podstawie drugiego z powołanych przepisów, z tych samych w zasadzie powodów, ze względu na które osoba trzecia nie traci w takiej sprawie legitymacji biernej z racji rozporządzenia prawem nabytym od dłużnika na rzecz osoby trzeciej. Z art. 531 § 1 k.c. jasno bowiem wynika, że przewidziane w tym przepisie dla wierzyciela zostało wyłącznie uprawnienie do wystąpienia z takim powództwem bezpośrednio przeciwko osobie czwartej, a nie przymus wniesienia takiego powództwa przeciwko niej, z pominięciem osoby trzeciej, która to prawo nabyła bezpośrednio od dłużnika. Wierzyciel może być bowiem zainteresowany uzyskaniem wyroku uwzględniającego takie powództwo w stosunku do każdego z kolejnych nabywców takiego prawa majątkowego, czyli skierowaniem wobec każdej z tych osób skutecznej egzekucji mającej za przedmiot takie prawo. Każda z nich może bowiem zostać zobligowana takim wyrokiem do znoszenia egzekucji tego rodzaju albo też być zobowiązana wobec wierzyciela do naprawienia szkody wywołanej dokonaniem danego rozporządzenia, przy wykazaniu przesłanek z art. 415 k.c., na które zwracał uwagę Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Ocena zasadności roszczenia deliktowego tym bardziej więc przesądzać powinna o biernej legitymacji każdego kolejnego nabywcy prawa majątkowego, które wcześniej należało do dłużnika, w sprawie o uznanie za bezskuteczną tylko czynności dokonanej przez dłużnika z udziałem osoby trzeciej, ewentualnie także każdej kolejnej czynności rozporządzającej tym prawem na rzecz dalszych osób biernie legitymowanych na podstawie art. 531 § 2 k.c.

Oddalając powództwo wobec I. S., K. K. (2) oraz S. S. Sąd Okręgowy naruszył ten przepis. Uwzględnienie zasadnej z podanych przyczyn apelacji powoda przemawiało tym samym za zamianą punktu trzeciego zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa w sposób opisany w punkcie pierwszym zaskarżonego wyroku także w stosunku do tych pozwanych, jak też za zmianą punktu piątek wyroku Sądu Okręgowego poprzez wzajemne zniesienia kosztów procesu także między powodem a tymi pozwanymi. Również bowiem w stosunku do tych osób powództwo zostało uwzględnione w zakresie dotyczącym rozporządzenia przez M. S. udziałami w tych prawach majątkowych, które umową o podział majątku z 18 października 2006 r. w całości przypadły na rzecz małżonki dłużnika, przy przyjęciu przy tym także założenia, że dłużnikowi przysługiwały równe udziały w tych prawach. Żądanie dotyczące uznania tej umowy w odniesieniu do całości tych praw zostało więc w zasadzie uwzględnione w połowie. Takie rozstrzygnięcie uzasadniało wzajemne zniesienie kosztów procesu pomiędzy powodem a każdym z pozwanych, w tym I. S., K. K. (2) i S. S.. W pozostałym zaś zakresie apelacja powoda nie była uzasadniona. Podlegała z podanych przyczyn w tej części oddaleniu. Uwzględnienie jej w opisanej części przemawiało również za wzajemnym zniesieniem pomiędzy tymi pozwanymi a powodem kosztów postępowania apelacyjnego, o czym orzeczono na podstawie art. 100 w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie powołanych przepisów i art. 386 § 1 k.p.c., w zakresie natomiast, w którym apelacja została oddalone – zgodnie z art. 385 k.p.c., Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.

Robert Obrębski