Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 grudnia 2024 r.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu II Wydział Karny w składzie:

Przewodniczący SSA Cezariusz Baćkowski (spr.)

Sędziowie: SA Agata Regulska

SA Andrzej Szliwa

Protokolant: Magdalena Szymczak

przy udziale prokuratora Prokuratury (...) w L. Krzysztofa Duszeńki

po rozpoznaniu w dniu 5 grudnia 2024 r.

sprawy z wniosku M. P., E. P. i L. H.

o zadośćuczynienie i odszkodowanie

na skutek apelacji wniesionych przez wnioskodawczynie i prokuratora

od wyroku Sądu Okręgowego w Legnicy

z dnia 30 lipca 2024 r. sygn. akt III Ko 60/24

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

- w punkcie I i słowa: „wraz z odsetkami ustawowymi od dnia uprawomocnienia się wyroku” zastępuje słowami: „z odsetkami w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie za czas od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty”,

- w punkcie II i ponad kwoty po 270000 złotych odszkodowania zasądzone w punkcie I zasądza od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawczyń: L. H., E. P. i M. P. po (...),02 (siedemdziesiąt sześć tysięcy osiemset dziewięćdziesiąt dwa i 2/100) złotych z odsetkami w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie za czas od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty,

II.  w pozostałej części zaskarżony wyrok utrzymuje w mocy,

III.  zasądza od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawczyń: L. H., E. P. i M. P. po 240 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postepowaniu odwoławczym,

IV.  stwierdza, że wydatki postępowania odwoławczego ponosi Skarb Państwa.

UZASADNIENIE

Pełnomocniczka wnioskodawczyń M. P., L. H. i E. P. wniosła o zasądzenie od Skarbu Państwa na ich rzecz po 393598,87 zł tytułem odszkodowania i po 4900000 zł tytułem zadośćuczynienia z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za szkodę i krzywdę jakich doznał mąż i ojciec wnioskodawczyń W. P. na skutek represji radzieckich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości działających na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Sąd Okręgowy w Legnicy wyrokiem z 30 lipca 2024 r., sygn. akt III Ko 60/24

I.  na podstawie art. 8 ust. 2a Ustawy z 23 lutego 1991r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego zasądził od Skarbu Państwa na rzecz każdej z wnioskodawczyń, tj.: M. P. - żony uprawnionego W. P. oraz E. P. i L. H. - córek uprawnionego W. P., kwoty po 34.000 zł, wraz z odsetkami ustawowymi od dnia uprawomocnienia się wyroku, tytułem odszkodowania oraz kwoty po 270.000 zł, wraz z odsetkami ustawowymi od dnia uprawomocnienia się wyroku, tytułem zadośćuczynienia za szkody i krzywdy wynikłe z represjonowania uprawnionego przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, tj. z zatrzymania, osadzenia w więzieniu i deportowania uprawnionego w okresie od 08.09.1945r. do 15.12.1956r. do obozu NKWD w W., a następnie do obozu R., z powodu działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego;

II.  w pozostałym zakresie wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie oddalił;

III.  zasądził od Skarbu Państwa na rzecz M. P., E. P. i L. H. kwoty po 640 zł tytułem kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika;

IV.  stwierdził, że koszty postępowania ponosi Skarb Państwa.

Apelacje od tego wyroku wnieśli: pełnomocniczka wnioskodawczyń M. P., L. H. i E. P. oraz prokurator.

Pełnomocniczka wnioskodawczyń zaskarżyła wyrok w części oddalającej wniosek i w zakresie rozstrzygnięcia o odsetkach. Skarżąca zarzuciła:

I.  w zakresie zadośćuczynienia:

1.  w oparciu o art. 438 pkt 2 k.p.k., obrazę przepisów postępowania, która mogła mieć wpływ na treść orzeczenia, tj. art. 7 k.p.k. poprzez dowolną ocenę dowodów i wyciągnięcie z materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie wniosków sprzecznych z zasadami prawidłowego rozumowania, doświadczenia życiowego i wskazaniami wiedzy i uznanie, że zasądzone zadośćuczynienie w kwocie 810.000,00 złotych (jako % kwoty zasądzonego zadośćuczynienia w kwocie 1.080.000,00 zł) spełnia cel i wymogi określone art. 8 ust. 2a i 2b ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (dalej: ustawa lutowa, ustawa rehabilitacyjna) w przypadku krzywd W. P., doznanych wskutek represjonowania go przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości działające na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim w okresie od dnia 8 września 1945 roku do dnia 15 grudnia 1956 roku, w związku z jego działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego;

2.  w oparciu o art. 438 pkt la k.p.k., obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 445 § 2 k.c. oraz art. 448 k.c., w zbiegu z art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, poprzez błędne przyjęcie, że zasądzona kwota zadośćuczynienia w wysokości 810.000,00 złotych (jako % kwoty zasądzonego zadośćuczynienia w kwocie 1.080.000,00 zł) jest kwotą odpowiednią w przypadku krzywd W. P., z uwagi na trudne warunki w jakich przebywał represjonowany, czy też wykonywanie katorżniczej pracy, podczas gdy wskazane w postępowaniu dowodowym okoliczności dotyczące warunków odbywania tej przymusowej izolacji uzasadniają zasądzenie dalszej, dochodzonej w niniejszym postępowaniu sumy, tj. kwoty 13.890.000,00 złotych, jako sumy służącej wyrównaniu odniesionych przez Represjonowanego krzywd.

3.  w oparciu o art. 438 pkt la) k.p.k. obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 8 ust. 1 ustawy lutowej poprzez jego błędną interpretację i nieprawidłowe rozdzielenie przyjętej sumy zadośćuczynienia w kwocie 1.080.000,00 zł i przyjęcie, że każdej z wnioskodawczyń należy się 1/4 powyższej kwoty, tj. po 270.000,00 zł, podczas gdy interpretacja przepisu 8 ust. 1 ustawy lutowej normuje, kto jest uprawnionym i w jakim zakresie, a zatem przepis ten nie wskazuje na dzielenie roszczenia również przez osoby już nie żyjące.

II.  w zakresie odszkodowania:

1.  w oparciu o art. 438 pkt la) k.p.k. obrazę przepisów prawa materialnego tj. art. 8 ust. 1 ustawy lutowej w zw. z art. 552 § 1 k.p.k. poprzez ich błędną wykładnię na skutek bezpodstawnego uznania przez Sąd, że na potrzeby szacowania należnego wnioskodawczyniom odszkodowania należy uznać 30 % minimalnego wynagrodzenia, tj. 1.000,00 zł za każdy miesiąc pozbawienia wolności W. P., podczas gdy w ocenie wnioskodawczyń na potrzeby niniejszego szacowania należy przyjąć wynagrodzenie co najmniej przeciętne, w pełnej wysokości, albowiem jak wskazano we wniosku taki stan powodował szkodę majątkową Represjonowanego, z uwagi na jego zatrzymanie, w tym stopień jego katowania i zmuszania wręcz do katorżniczej przymusowej pracy, za którą nie otrzymał wynagrodzenia, a nadto ze względu na fakt, iż był młodym, zdrowym, silnym mężczyzną, byłby w stanie osiągać wynagrodzenie w wysokości co najmniej przeciętnego wynagrodzenia za pracę, gdyby nie został niesłusznie pozbawiony wolności w łagrach ZSRR;

2.  w oparciu o art. 438 1 a k.p.k. obrazę prawa materialnego, tj. art. 8 ust. 1 ustawy lutowej w zw. z art. 361 § 1 k.c., poprzez błędną wykładnię, zawężającą w sposób nieumocowany w przepisach prawa pojęcie odszkodowania, niwecząc kompensacyjny charakter odszkodowania, a wyrażony poprzez przyjęcie przez Sąd orzekający jako podstawę wyliczenia odszkodowania kwotę netto, podczas gdy realną szkodą represjonowanego jest utrata wynagrodzenia wraz z ubezpieczeniem i składką emerytalną, a więc daninami publicznoprawnymi;

3.  w oparciu o art. 438 1 a k.p.k. obrazę prawa materialnego, tj. art. 8 ust. 1 ustawy lutowej w zw. z art. 552 § 1 k.p.k., art. 361 § 1 i 2 k.c. poprzez błędną wykładnię skutkującą uznaniem, że należne odszkodowanie stanowiące wynagrodzenie należy pomniejszyć o „koszty utrzymania”, co przeczy zasadzie pełnej kompensacji szkody, zgodnie z którą odszkodowanie powinno stanowić kwotę będącą pełnym naprawieniem doznanej przez pokrzywdzonego szkody (100% uzyskanego wynagrodzenia),

4.  w oparciu o art. 438 pkt 1 a k.p.k. obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 8 ust. 1 ustawy lutowej poprzez jego błędną interpretację i nieprawidłowe rozdzielenie przyjętej sumy odszkodowania w kwocie 136.000,00 zł i przyjęcie, że każdej z wnioskodawczyń należy się 1/4 powyższej kwoty, tj. po 34.000,00 zł, podczas gdy interpretacja przepisu 8 ust. 1 ustawy lutowej normuje, kto jest uprawnionym i w jakim zakresie, a zatem przepis ten nie wskazuje na dzielenie roszczenia również przez osoby już nie żyjące.

III.  w zakresie odsetek:

1.  na zasadzie art. 427 § 2 oraz art. 438 pkt la k.p.k., wyżej wymienionemu wyrokowi zarzuciła obrazę przepisów prawa materialnego, tj. art. 481 § 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie i nieprzyznanie od zasądzonej sumy odsetek ustawowych za opóźnienie liczonych od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty, pomimo iż takie żądanie zostało zgłoszone we wniosku inicjującym postępowanie;

Mając powyższe na uwadze, w oparciu o art. 427 § 1 k.p.k. oraz art. 437 § 1 i 2 k.p.k., wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez:

1.  zasądzenie na rzecz wnioskodawczyń dalszej kwoty 13.890.000 złotych tytułem zadośćuczynienia za krzywdy oraz kwoty 1.180.797 złotych tytułem odszkodowania za szkodę doznaną przez ich ojca i męża - W. P., wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty, wskutek represjonowania go przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości działające na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim w okresie od dnia 8 września 1945 roku do dnia 15 grudnia 1956 roku, za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,

2.  ewentualnie - przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy w Legnicy.

Prokurator zaskarżył wyrok na korzyść wnioskodawczyń, w części oddalającej wniosek, i zarzucił: naruszenie przepisów prawa materialnego, w innym przypadku niż kwalifikacja prawna czynu, tj. art. 8 ust. 1 zd. 2 w zw. z art. 8 ust. 2a ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego poprzez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu do kręgu osób uprawnionych do dochodzenia świadczenia objętego wnioskiem w niniejszej sprawie osoby nieżyjącej, tj. z uwzględnieniem zmarłego syna represjonowanego, nie będącego wnioskodawcą co skutkowało zasądzeniem na rzecz wnioskodawczyń po ¼ części ustalonych kwot zadośćuczynienia i odszkodowania przysługujących represjonowanemu, podczas gdy przyjmując prawidłową wykładnię ww. przepisu, kwoty świadczeń winny być zsądzone po 1/3 na rzecz każdej z wnioskodawczyń, jako jedynych uprawnionych z ustawy lutowej osób żyjących w czasie orzekania – tj. żony i dwóch córek.

Podnosząc powyższy zarzut wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zasądzenie na rzecz każdej z wnioskodawczyń odszkodowania w wysokości po 45.333,33 złotych w miejsce 34.000 złotych (jako 1/3 z przyznanej kwoty 136.000 zł) i zadośćuczynienia w kwocie po 360.000 złotych w miejsce 270.000 złotych (jako 1/3 z przyznanej kwoty 1.080.000 złotych).

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja pełnomocniczki wnioskodawczyń M. P., L. H. i E. P. okazała się zasadna w części, a apelacja prokuratora nie zasługiwała na uwzględnienie.

Stosownie do art. 8 ust. 2a w zw. z art. 8 ust. 1 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (tekst jedn. Dz.U. z 2024 r., poz. 442, cyt. dalej jako ustawa lutowa) uprawnienia do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługują osobom, mieszkającym obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce, represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na terytorium Polski do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności. Przy czym przez działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o której mowa wyżej, w odniesieniu do osób represjonowanych na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium Polski, należy rozumieć działalność w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r. (art. 8 ust.2a ustawy lutowej).

Nie są kwestionowane trafne ustalenia Sądu Okręgowego, że:

- W. P. co najmniej od czerwca 1944 r. był członkiem Armii Krajowej i w jej ramach prowadził działalność niepodległościową na terenie (...),

- z powodu tej działalności został zatrzymany i aresztowany 8 września 1945 r., a następnie skazany 13 listopada 1945 r. przez Trybunał Wojenny Wojsk NKWD Obwodu (...) na karę 2O lat robót katorżniczych i pozbawienie praw publicznych na okres 5 lat,

- od 22 lutego 1946 r. do 20 sierpnia 1956 r. W. P. przebywał łagrach poddany nieludzkiemu, poniżającemu traktowaniu: w obozie w W., a od 31 października 1948 r. w obozie (...), gdzie był zmuszony do ciężkiej niewolniczej pracy ponad siły w kopalni (...),

- 15 grudnia 1956 r. W. P. dotarł do kraju,

- W. P. zmarł 26 października 1987 r. w G. pozostawiając żonę M. P., córki E. P. i L. H. oraz syna, który zmarł w 2023 r.

Nie budzi więc wątpliwości, że W. P. prowadził od czerwca 1944 r. do 8 września 1945 r. działalność niepodległościową na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium i za tą działalność spotkały go, zapoczątkowane na tym terytorium, represje w okresie od 8 września 1945 r. do 15 grudnia 1956 r. ze strony radzieckich organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości i pozasądowych w wyniku których doznał szkody i krzywdy.

Zatem spełnione zostały przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa określone w art. 8 ust.2a i 2b ustawy lutowej.

Choć apelacja pełnomocniczki formułuje zarzuty obrazy przepisu postępowania i prawa materialnego, to w zasadniczej części chodzi o ten sam zarzut – określenia zadośćuczynienia w nieodpowiedniej sumie i odszkodowania nie uwzględniającego pełnej szkody.

Zarzut obrazy art. 7 k.p.k. jest niezasadny. Sąd I instancji dał wiarę wszystkim dowodom ujawnionym na rozprawie w szczególności tym zaoferowanym przez wnioskodawczynie i pełnomocniczkę. Formułując ten zarzut apelująca podważa nie ocenę dowodów, lecz wyprowadzenie z tych dowodów błędnych wniosków o podstawie faktycznej. Sąd Apelacyjny uznaje, że chodzi o przyczynę odwoławczą z art. 438 pkt 3 k.p.k.

Sąd Okręgowy ustalając wielkość zadośćuczynienia dostrzegł i uwzględnił (uzasadnienie podsekcje 3.1., 5.1., 6.2.) złe, nieludzkie warunki pobytu i pracy przymusowej w łagrach na terenie byłego ZSRR, długi czas ich trwania (136 miesięcy, w tym około osiem lat przymusowej, ciężkiej pracy w kopalni), przeżycia psychiczne jakie towarzyszyły W. P. związane z niepewnością co do własnego losu, rozłąką z najbliższymi, poczuciem skrzywdzenia związanego ze skazaniem na dolegliwą karę za czyny popełnione ze szczytnych pobudek.

Jak wynika z pisemnych motywów Sąd I instancji zwrócił uwagę na brak dowodowych podstaw do ustalenia, że te bardzo ciężkie warunki katorgi skutkowały pogorszeniem stanu zdrowia represjonowanego, a cierpienia psychiczne wywołane represjami radzieckich organów trwały także po powrocie do kraju.

W zakresie oddalenia w części żądania zadośćuczynienia zarzuty obrazy art. 445 § 1 i 2 k.c. i art. 448 k.c. w zw. z art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej są niezasadne.

Powołane przepisy Kodeksu cywilnego mówią o „odpowiedniej sumie pieniężnej” mającej zadośćuczynić bólowi lub cierpieniom psychicznym doznanym przez osobę represjonowaną wskutek naruszenia dóbr osobistych przez zdarzenia wymienione w art. 8 ust. 2a w zw. z art. 8 ust. 1 ustawy lutowej. Obraza prawa materialnego może polegać na błędnej wykładni prawa, albo na błędnym zastosowaniu (niezastosowaniu) stanowczego przepisu prawa materialnego. Pełnomocniczka co prawda podnosi, że Sąd Okręgowy wadliwie wykładał wymienione przepisy, lecz nie wskazuje na czym polegało niezastosowanie lub nieprawidłowe zastosowanie zasad wykładni prawa, podnosi natomiast, że przyznana tytułem zadośćuczynienia suma jest niewspółmierna do rozmiaru krzywd doznanych przez męża i ojca wnioskodawczyń. W istocie więc chodzi nie o zarzut obrazy prawa materialnego, lecz o twierdzenie, że ustalona przez Sąd I instancji suma nie jest odpowiednia do rozmiaru krzywdy doznanej przez W. P. w następstwie represji radzieckich organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości i pozasądowych.

Odpowiednia suma pieniężna ma kompensować krzywdę (art. 445 § 1 i 2 k.c., art. 448 k.c.). Ta jako z istoty niewymierna, nie daje się wyrazić w pieniądzu. Odpowiednia suma nie będzie ekwiwalentem krzywdy, jak to jest w wypadku szkody materialnej, lecz może zapobiegać trwaniu naruszenia, czy łagodzić skutki negatywnych doznań stąd wynikłych. Taki kompensacyjny charakter wskazuje, że ma ona przedstawiać odczuwalną, a nie symboliczną wartość ekonomiczną uwzględniającą „rozmiar doznanej krzywdy, wymagający oceny stopnia wywołanych cierpień psychicznych lub fizycznych, ich intensywności, czasu trwania lub nieodwracalności następstw doznanej krzywdy, ale także inne podobne okoliczności towarzyszące ujawnionej krzywdzie, objęte pojęciem tzw. całokształtu sprawy (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, OSNC 2005 Nr 2, poz. 40). „Nie w pełni mierzalny (wymierny) charakter tych okoliczności sprawia, że sąd ma normatywną swobodę w ustalaniu odpowiednich sum tytułem należnego zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, co sprawia, że korygowanie jego wysokości w kwotach zasądzonych przez sądy niższej instancji jest możliwe i dopuszczalne tylko wówczas, gdy stwierdza się oczywiste naruszenie ogólnych zasad (kryteriów) ustalania wysokości zadośćuczynienia. (wyrok Sądu Najwyższego z 26 lipca 2016 r., II PK 193/15, LEX nr 2151422).

Zważywszy, że suma zadośćuczynienia ma rekompensować krzywdę jaka została bezprawnie wyrządzona konkretnej osobie represjonowanej, uwzględniać natężenie jej cierpienia zależnego od warunków w jakich się znajdowała, rodzaju represji, czasu ich trwania, cech osobowości, charakteru, stanu zdrowia osoby represjonowanej, to kwoty zadośćuczynienia zasądzane w innych postępowaniach nie mogą stanowić kryterium wyznaczającego wielkości zadośćuczynienia należnego W. P..

Ustalona przez Sąd Okręgowy suma pieniężna jest odpowiednia do doznanej przez męża i ojca wnioskodawczyń krzywdy, czyni zadość funkcji kompensacyjnej i nie wykracza poza przyznany przez ustawę Sądowi orzekającemu merytorycznie szeroki zakres swobody.

Sąd I instancji rozważył całokształt okoliczności mających znaczenie dla oceny rozmiaru krzywdy jakiej doznał W. P., nie bagatelizował rozmiaru jego cierpień fizycznych i psychicznych, dostrzegł i właściwie ocenił wagę długiego okresu pozbawienia wolności, ciężkich warunków pobytu, poczucia skrzywdzenia, natężenia obaw o życie, zdrowie swoje i najbliższych, o przyszłość, wykonywania przymusowej pracy ponad siły, a przyznana suma pieniężna (blisko 1,1 mln zł) ma realną wartość ekonomiczną zdatną by kompensować krzywdę doznaną w wyniku represji radzieckich organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości i pozasądowych.

Ustalając wielkość odszkodowania Sąd Okręgowy nie popełnił błędu uznając (art. 322 k.p.c.), że możliwości zarobkowe W. P., jeśli nie zostałby pozbawiony wolności odpowiadałyby minimalnemu miesięcznemu wynagrodzeniu za pracę. W. P. w chwili aresztowania (wrzesień 1945 r.) był młodym mężczyzną, liczył sobie 23 lata, miał podstawowe wykształcenie i przed aresztowaniem nie kontynuował nauki, nie miał zawodu i nie podejmował starań by go zdobyć. Zważywszy, że ojciec represjonowanego posiadał gospodarstwo rolne średniej wielkości (por. akt oskarżenia), to gdyby W. P. nie został pozbawiony wolności przez organy radzieckie i wywieziony w głąb Związku Radzieckiego, to utrzymywałby się z pracy w rodzinnym gospodarstwie rolnym, lub wykonywał inne zajęcia nie wymagające specjalistycznego przygotowania. Zatem uzyskiwane dochody byłyby niewielkie. Dlatego trafne jest ustalenie, że szkoda wynikła z niemożności zarobkowania odpowiadała miesięcznie minimalnemu wynagrodzeniu za pracę. Nieodpłatne wykonywanie pracy przymusowej przez osobę represjonowaną (jak już wcześniej wskazywał tut. Sąd Apelacyjny np. w sprawie II AKa 50/23) samo w sobie nie powiększa szkody wywołanej represjami organów radzieckich. Ma natomiast znaczenie dla oceny cierpień fizycznych i psychicznych, które zostały uwzględnione w wielkości zadośćuczynienia.

Niezasadny jest również zarzut obrazy art. 8 ust. 1 ustawy lutowej w zw. z art. 361 § 1 k.c. polegający na pomniejszeniu, przy ustaleniu wielkości utraconego zarobku, miesięcznego wynagrodzenia o należności publicznoprawne.

Wynagrodzenie za pracę, które uzyskałby represjonowany gdyby nie to, że został aresztowany, skazany i poddany katordze, stanowi utracone korzyści (art. 361 § 2 k.c.). W ich wypadku szkodą jest to, co znalazłoby się w majątku osoby represjonowanej, gdyby zdarzenia wywołujące szkodę nie byłyby nastąpiły. Jasne jest zatem, że utracony zarobek obejmuje wynagrodzenie za pracę netto tj. pomniejszone o należności publicznoprawne, bo to ono, a nie wynagrodzenie brutto, nie weszło do majątku osoby represjonowanej (por. wyrok Sądu Najwyższego z 10 maja 2024 r., III KK 354/23, OSNK 2024, nr 10, poz. 50 i cyt. tam orzecznictwo, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 3 marca 2022 r., II AKa 228/21, LEX nr 3564937, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 1 grudnia 2020 r., II AKa 195/20, LEX nr 3189908).

Zasadny jest natomiast zarzut obrazy art. 8 ust. 1 ustawy lutowej w zw. z art. 552 § 1 k.p.k.. i art. 361 § 1 i 2 k.c., polegającej na błędnym uznaniu, że ustalając wielkość odszkodowania należy sumę utraconych dochodów pomniejszyć o koszty utrzymania.

Sąd Apelacyjny uznaje za słuszne i sprawiedliwe przyjęcie, że „istotą odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 8 ust. 1 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, ponoszonej przez Skarb Państwa na zasadzie ryzyka, jest pełna idemnizacja poniesionej szkody - tego co zostało utracone, a nie tego co nie zostało zaoszczędzone. Akumulowanie środków pochodzących z wynagrodzenia za pracę należy do sfery korzystania z posiadanych dochodów, a nie ich pozyskiwania. Nie może zatem stanowić kryterium ustalania wysokości odszkodowania, które ma naprawiać szkodę wynikłą z pobawienia możliwości uzyskiwania dochodu” (wyrok Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2019 r., III KK 189/18, OSNK 2022, nr 11-12, poz. 44, podobnie wyrok Sądu Najwyższego z 23 listopada 2021 r., II KK 253/21, LEX nr 3527296, wyrok Sądu Najwyższego z 10 maja 2024 r., III KK 354/23, OSNK 2024, nr 10, poz. 50).

Uwzględniając więc ustalony przez Sąd Okręgowy okres represji W. P. (136 miesięcy) i ustaloną wielkość minimalnego miesięcznego wynagrodzenia za pracę netto (3261,53 zł) daje to łączną kwotę utraconych zarobków : 443568,08 zł.

Jak wskazano już wyżej W. P. zmarł 26 października 1987 r., a więc przed wejściem w życie ustawy lutowej. Pozostawił żonę M. P., córki E. P. i L. H. oraz syna, który zmarł w 2023 r. i nie złożył wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Stosownie do art. 8 ust.1 zd. II ustawy lutowej w razie śmierci osoby represjonowanej uprawnienie do odszkodowania i zadośćuczynienia o jakim mowa w art. 8 ust. 2a w zw. z art. 8 ust. 1 ustawy lutowej przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców.

Prokurator i pełnomocniczka wnioskodawczyń podnoszą, że w sytuacji śmierci osoby represjonowanej uprawnienie do odszkodowania i zadośćuczynienia w trybie ustawy lutowej przysługuje osobom wymienionym w art. 8 ust. 1 zd. II ustawy lutowej żyjącym w dacie orzekania ponieważ wskazany przepis określa, że uprawnienie o którym mowa przechodzi w razie śmierci represjonowanego na zamknięty krąg osób: małżonka, dzieci i rodziców osoby represjonowanej, a nie na jeszcze inne osoby, w tym ich spadkobierców (tak m.in. cyt. w apelacjach orzeczenia Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego).

Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie o jakich mowa w ustawie lutowej powstały (tak, wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 16 czerwca 2009 r., SK 42/08, OTK-A 2009, nr 6, poz. 85) z chwilą wejścia w życie odpowiednich regulacji z których one wynikały (w tym wypadku art. 8 ust. 2a w zw. z art. 8 ust. 1 i art. 8 ust. 2b ustawy lutowej). Wówczas represjonowany W. P. już nie żył, zatem wierzytelność, która mu przysługiwała z tą chwilą przeszła, nie w wyniku dziedziczenia, lecz sukcesji z mocy prawa - na podstawie art. 8 ust.1 zd.II ustawy lutowej na osoby tam wymienione (np. cyt. wyżej wyrok Trybunału Konstytucyjnego, uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27 stycznia 1993 r., I KZP 35/92, OSNKW 1993 r., z. 3-4, poz. 16, postanowienie Sądu Najwyższego z 14 września 2022 r., I KZP 12/22, OSNK 2023 r., z. 1, poz. 1) – jego żonę, córki i żyjącego wówczas syna. Skoro roszczenie o którym mowa przeszło na zmarłego syna represjonowanego, który nie złożył wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie, to konsekwencją twierdzenia skarżących, że roszczenie, które przysługiwało następcy osoby represjonowanej nie przeszło na inne osoby, w szczególności jego spadkobierców musi być uznanie, że wygasło ono wraz ze śmiercią tego następcy (por. m.in. uchwałę Sądu Najwyższego z 28 lipca 1994 r., I KZP 17/94, OSNKW 1994 r., z. 7-8, poz. 44). Skutek taki nie wynika jednak z mającego charakter lex specialis art. 8 ust. 1 zd. II ustawy lutowej, ani innego przepisu ustawy.

Sąd Apelacyjny w dalszym ciągu podziela stanowisko jakie wyraził w wyroku z 31 marca 2023 r. w sprawie II AKa 50/23 oparte na wszechstronnych, przekonujących, uwzględniających uwarunkowania konstytucyjne (w tym wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 16 czerwca 2009 r., SK 42/08, OTK-A 2009/6/85) wywodach zamieszczonych w postanowieniu Sądu Najwyższego z 14 września 2022 r., I KZP 12/22, OSNK 2023 r., z. 1, poz. 1 aprobującym stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale składu siedmiu sędziów z 5 października 1995 r., I KZP 23/95 (OSNKW 1995, z. 11-12, poz. 73).

Najwyższa instancja sądowa stwierdziła tam że "roszczenie o odszkodowanie za poniesioną szkodę, które wraz z roszczeniem o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przeszło, w myśl art. 8 ust. 1 zdanie drugie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.), na następców osoby represjonowanej, należy do spadku po tych następcach (art. 922 § 1 k.c.), natomiast roszczenie o zadośćuczynienie tylko wtedy, gdy zostały spełnione warunki określone w art. 445 § 3 k.c.".

Tożsame stanowisko zajmowało orzecznictwo w: wyroku Sądu Najwyższego z 1 października 2007 r., V KK 9/07; postanowieniu Sądu Najwyższego z 7 czerwca 2011 r., WZ 14/11, OSNwSK 2011, z. 1, poz. 1115; wyrokach Sądu Najwyższego z 27 marca 2013 r., IV KK 271/12, LEX nr 1297686; z 15 lutego 2018 r., WA 1/18, KZS 2018, z. 6, poz. 21; postanowieniu Sądu Najwyższego z 11 czerwca 2021 r., V KK 324/20, postanowieniu Sądu Najwyższego z 27 listopada 2023 r., I KK 389/23, LEX nr 3717422, wyroku Sądu Najwyższego z 28 sierpnia 2024 r., III KK 62/24, LEX nr 3754642, w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20 stycznia 2000 r., II AKa 3/00, LEX nr 1289652; wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 11 maja 2004 r., II AKa 151/04, LEX nr 145343; wyrokach Sądu Apelacyjnego w Warszawie: z 12 maja 2004 r., II AKa 185/04, OSA 2005, z. 4, poz. 33, z 28 grudnia 2005 r., II AKa 408/05, KZS 2006, z. 5, poz. 61; wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 11 maja 2006 r., II AKa 118/06, OSA 2008, z. 2, poz. 13; wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 maja 2006 r., II AKa 140/06, KZS 2006, z. 10, poz. 32; wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 5 grudnia 2006 r., II AKa 224/06, LEX nr 314645; wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 18 marca 2010 r., II AKa 29/10, OSAB 2010, z. 1, poz. 40-44; wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 17 października 2019 r., II AKa 256/19, LEX nr 3080494, wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 1 lutego 2024 r., II AKa 271/23, LEX nr 3773910, co pozwala sądzić, że jest ono niemal powszechnie aprobowane.

Przepis art. 8 ust. 1 zd. II ustawy lutowej autonomicznie reguluje tylko to, co tam napisano - przejście uprawnień do odszkodowania (sensu largo) w razie śmierci osoby represjonowanej wyłącznie na osoby tam wymienione. Dlatego nie należą one do spadku po osobie represjonowanej i to wierzytelność o odszkodowanie i zadośćuczynienie za szkody i krzywdy przysługujące osobie represjonowanej za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego nie podlega dziedziczeniu. Tej właśnie sytuacji dotyczy wyrok TK z 16 czerwca 2009 r., SK 42/08 powołany w apelacji prokuratora (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 14 września 2022 r., I KZP 12/22, OSNK 2023 r., z. 1, poz. 1) – przejścia uprawnień do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługujących na podstawie ustawy lutowej zmarłej osobie represjonowanej nie na jej spadkobierców, lecz wyłącznie na osoby wymienione w art. 8 ust. 1 zd. II tej ustawy. Trybunał nie zajmował się natomiast tym, co dzieje się z wierzytelnościami, które przeszły po śmierci represjonowanego na jego małżonka, dzieci lub rodziców i następnie osoby te zmarły, co jest problemem w niniejszej sprawie.

Skoro art. 8 ust. 1 zd. II jest przepisem szczególnym w stosunku do regulacji prawa spadkowego to, nie może być wykładany rozszerzająco. Nie można więc uznać, że odnosi się do czegoś więcej niż tam określono, a więc przejścia na określony tam krąg osób roszczenia z art. 8 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, które przysługiwałoby zmarłej osobie represjonowanej. „Jeżeli ustawodawca wyłącza ze spadku określone prawa majątkowe, wskazując inny krąg następców i jednocześnie nie zawrze unormowania, iż w razie braku tych następców lub z chwilą śmierci prawo to wygasa, to do praw tego rodzaju mają zastosowanie przepisy księgi czwartej kodeksu cywilnego (…). Tak więc reguła ta dotyczyć będzie również uprawnienia do odszkodowania i zadośćuczynienia, które przeszło na następcę (następców) w trybie art. 8 ust. 1 zdanie drugie ustawy lutowej. Wobec tego uprawnienie to, jako prawo majątkowe, wejdzie w skład spadku po następcy osoby represjonowanej, na zasadach określonych w prawie cywilnym. (…) Skoro ustawodawca dokonał szczególnych unormowań tylko w takim zakresie, jak w art. 8 ust. 1 zdanie drugie ustawy lutowej, a nie w szerszym, to przepis ten jako szczególny nie podlega wykładni rozszerzającej. Wobec tego należało uznać, że do uprawnień odszkodowawczych uzyskanych przez następcę, w trybie ustawy lutowej, we wskazanym wyżej zakresie, mają zastosowanie przepisy art. 922 § 1 i art. 445 § 3 k.c.” (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27 stycznia 1993 r., I KZP 35/92, L.).

W wypadku cywilnoprawnych roszczeń odszkodowawczych „zasadę stanowi, iż roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wygasa z chwilą śmierci uprawnionego (wyjątkiem tu będzie regulacja art. 445 § 3 k.c.), a roszczenie o odszkodowanie należy do spadku po nim i przechodzi na spadkobierców (art. 922 § 1 k.c.). Szczególną regulację stanowi przepis art. 8 ust. 1 ustawy lutowej, ale tylko w zakresie w nim unormowanym, a więc tylko w zakresie przewidującym przejście uprawnień represjonowanego na jego małżonka, dzieci i rodziców. W pozostałym zakresie reguły prawa cywilnego znajdą zastosowanie, skoro przepis art. 8 ust. 1 ustawy lutowej nie normuje tej sfery. Za taką interpretacją przemawia właśnie zakaz rozszerzającego wykładania regulacji o charakterze wyjątku. Dlatego też zgodzić się należy z zapatrywaniem, że argumentacja, w której dla wzmocnienia tezy o niedopuszczalności dziedziczenia roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie przez spadkobierców następcy osoby represjonowanej przywołuje się wyjątkowy charakter syngularnego mechanizmu sukcesji, utożsamia jednak fakt istnienia wyjątku od przepisu ogólnego z derogacją całej reguły. Tymczasem istnienie takiej relacji jeszcze nie przesądza o zastąpieniu całości unormowań zawartych w przepisie ogólnym rozwiązaniami statuowanymi normą szczególną - zakres derogacji normy ogólnej zależy bowiem od granic limitujących wyjątek. (…) Ogólny reżim określony prawem spadkowym powoduje, że mechanizmem regulującym przejście roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie w razie śmierci kolejnych uprawnionych osób jest zawsze dziedziczenie. W razie śmierci osoby poszkodowanej uprawnienie do dochodzenia roszczenia o odszkodowanie, a po spełnieniu warunków określonych w k.c. - także roszczenia o zadośćuczynienie - przechodzi na jej ustawowych lub testamentowych spadkobierców. Gdyby także i ci zmarli, nie uzyskawszy odziedziczonych kompensat majątkowych, roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie nabyte w drodze dziedziczenia weszłoby w skład ich spadku. Sukcesja syngularna określona w ustawie lutowej wprowadziła odmienne reguły tylko w zakresie nabycia prawa po poszkodowanym, a więc jedynie w odniesieniu do pierwszego przejścia, następującego na wypadek śmierci pierwotnie uprawnionego. Zgon kolejnych legitymowanych powinien implikować stosowanie reguł ogólnych” (postanowienie Sądu Najwyższego z 14 września 2022 r., I KZP 12/22, OSNK 2023, z. 1, poz. 1).

Roszczenie o odszkodowanie, jakie przysługuje osobie represjonowanej na podstawie art. 8 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy lutowej, nie jest prawem "ściśle związanym z jego osobą" (art. 922 § 2 k.c. pierwsza część zdania) i w myśl art. 8 ust. 1 zdanie drugie ustawy lutowej, w nie zmienionym charakterze prawnym, przechodzi ono nie na spadkobiercę, lecz na następcę osoby represjonowanej wskazanej w tym przepisie. W chwili więc śmierci tego następcy stanowi ono prawo majątkowe, które spełnia wymogi określone w art. 922 § 1 k.c., a więc wchodzi w skład spadku po nim.

Nie mają więc racji apelujący podnosząc, że uprawnienie do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługujące zmarłemu represjonowanemu przeszło, wobec śmierci jego syna, tylko na żonę represjonowanego M. P. i jego córki L. H. i E. P.. W zakresie przypadającym na zmarłego syna W. P. jako część spadku po nim nabyli jego spadkobiercy.

„W razie śmierci osoby represjonowanej, uprawnionej do żądania odszkodowania za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i przejścia tego uprawnienia na podstawie art. 8 ust. 1 zd. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) na małżonka, dzieci i rodziców, zasądzeniu na rzecz wnioskodawcy lub wnioskodawców, którzy wystąpili z żądaniem, podlega taka część świadczenia przysługującego represjonowanemu, jaka wynika z podziału całej kwoty świadczenia przez liczbę osób uprawnionych.” (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27 stycznia 1993 r., I KZP 35/92, OSNKW 1993 r., z. 3-4, poz. 16, podobnie np. postanowienie Sądu Najwyższego z 11 czerwca 2021 r., V KK 324/20, LEX nr 3316906).

Świadczenie z tytułu odszkodowania i zadośćuczynienia o jakim mowa w art. 8 ust. 2a w zw. z art. 8 ust. 1 ustawy lutowej jest świadczeniem podzielnym (art. 379 § 2 k.c., uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27 stycznia 1993 r., I KZP 35/92, OSNKW 1993 r., z. 3-4, poz. 16) Skoro tak, a nic innego nie wynika z ustawy lutowej to części przypadające następcom osoby represjonowanej są równe (art. 379 § 1 k.c.).

Sąd Okręgowy słusznie uznał, że należne W. P. odszkodowanie i zadośćuczynienie za szkodę i krzywdę wynikłe z represji za działalność niepodległościową ze strony organów radzieckich przeszło na żonę, córki i syna represjonowanego i zasądzeniu na rzecz wnioskodawczyń podlega po ¼ części wierzytelności.

Zważywszy, że z powodów opisanych wyżej podzielono zasadność zarzutu wadliwego ustalenia wielkości utraconego zarobku wynoszącego faktycznie 443568,08 zł, co podzielone na cztery osoby uprawnione i pomniejszone o kwoty już zasądzonego odszkodowania daje różnicę: po 76892,02 zł, na rzecz każdej z wnioskodawczyń.

Z tych powodów należało zaskarżony wyrok zmienić (art. 437 § 2 k.p.k.).

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 13 ustawy lutowej.

Agata Regulska

Cezariusz Baćkowski

Andrzej Szliwa