Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 października 2014 r.

Sąd Okręgowy w Białymstoku III Wydział Karny w składzie:

Przewodniczący SSO Szczęsny Szymański

Sędziowie SSO Beata Brysiewicz

SSO Anna Hordyńska – ref.

Protokolant Justyna Szmurło

przy udziale prokuratora Marka Żendziana

po rozpoznaniu w dniach 3.04.2014 r., 12.09.2014 r., 16.10.2014 r.,:

sprawy z wniosku M. M.

o odszkodowanie i zadośćuczynienie

na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.)

I.  Zasądza od Skarbu Państwa na rzecz M. M. kwotę 80.000 zł (osiemdziesiąt tysięcy złotych) tytułem zadośćuczynienia.

II.  Oddala wniosek w pozostałym zakresie.

III.  Kosztami postępowania obciąża Skarb Państwa.

III Ko 77/14

UZASADNIENIE

M. M.wniosła na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. z 1998 r., Nr 97, poz. 604) wniosek
o zasądzenie z tytułu odszkodowania kwoty 50.000,00 zł (pięćdziesięciu tysięcy złotych), oraz kwoty 100.000,00 zł (stu tysięcy złotych) z tytułu zadośćuczynienia za poniesioną krzywdę moralną i utratę zdrowia wynikłe z bezpodstawnego aresztowania wnioskodawczyni przez (...)i wywiezienie w głąb byłego ZSRR oraz zmuszanie jej
do niewolniczej pracy na rzecz obcego państwa w obozie o zaostrzonym reżimie.

Po raz pierwszy takie roszczenie M. M.zgłosiła w 1994 r.,
po rozpoznaniu sprawy postanowieniem z dnia 3 marca 1997 r. w sprawie (...) Sąd Wojewódzki w Białymstoku oddalił jej wniosek z uwag na ówczesne brzmienie art. 8 ust. 2a ustawy lutowej.

W tym miejscu należy wskazać jeszcze, iż prawomocne orzeczenie, wydanie
przed dniem wyjścia w życie ustawy zmieniającej ustawę lutową, oddalające żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie art. 8 ust. 2a ww. ustawy ze względu
na to, że represje miały miejsce na ziemiach, które obecnie nie należą do Państwa Polskiego, lub miały miejsce poza strefą operacji wojennych albo były stosowane po dniu 8 maja 1945 roku, nie stanowi przeszkody do rozpoznania sprawy w oparciu o ponowne żądanie zgłoszone
przez osobę represjonowaną (art. 2 ustawy z dnia 16 lipca 1998 roku o zmianie ustawy
o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność
na rzecz niepodległego buty Państwa Polskiego – art. 2 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r.
o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 97, poz. 604).

Sąd ustalił i zważył, co następuje:

M. M. urodziła się (...)w miejscowości L.. Od 1927 roku mieszkała w miejscowości Ł., gdzie jej rodzice posiadali gospodarstwo rolne, przy którego prowadzeniu pomagała.

Podczas drugiej wojny światowej B. B., brat wnioskodawczyni, wprowadził ją do organizacji (...), w której następnie pełniła ona funkcję łączniczki – przekazywała informacje wskazanemu mężczyźnie dostarczając mu listy bądź przekazując wiadomości ustnie. Wnioskodawczyni działała pod pseudonimem (...).

W dniu 18 kwietnia 1945 roku M. M.została aresztowana przez (...)w miejscowości Ł.i osadzona w więzieniu (...)w P.. Wyrokiem z dnia
28 sierpnia 1945 roku Trybunał Wojskowy wojsk (...) (...)województwa skazał M. M.za czyn zakwalifikowany z art. 63-I kodeksu karnego Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej na karę ośmiu lat poprawczego obozu pracy
z pozbawieniem praw na trzy lata.

M. M. z obozu pracy zwolniona została w grudniu 1952 r., ale do 1956 r. pozostawała na zesłaniu na S.. Do Polski wróciła w lutym 1957 r.

Powyższe okoliczności Sąd ustalił na podstawie zeznań wnioskodawczyni M. M.oraz ujawnionych w toku rozprawy dokumentów. Należy przy tym mieć
na uwadze, że w chwili obecnej wnioskodawczyni jest w podeszłym wieku, ma wyraźne problemy z pamięcią, wielu okoliczności i faktów nie pamięta, jednak Sąd dysponował jej zeznaniami złożonymi w sprawie (...), które uznał za wiarygodne.

Z opinii biegłego psychologa (k. 43) wynika, że M. M. w chwili obecnej, z uwagi na swój rzeczywisty stan oraz zmiany na podłożu organicznym nie jest w stanie odtwarzać zdarzeń zgodnie z ich rzeczywistym przebiegiem, jednak nie pokrywa luk pamięciowych treścią konfabulowaną. Zdaniem biegłego psychologa większą wartość dowodową mają jej zeznania złożone w roku 1997, treści i forma jej ówczesnych wypowiedzi wskazują na zachowaną sprawność poznawczą w kwestiach merytorycznych.

Na podstawie zeznań wnioskodawczyni oraz jej córki E. S. Sąd ustalił, że podczas ośmioletniego pobytu w różnych łagrach M. M. pracowała między innymi w sadzie, przy wywożeniu torfu, w fabryce, w której szyte były ubrania robocze,
a także w kamieniołomach. W jednym z łagrów została dotkliwie pobita, w wyniku czego nastąpiła u niej czasowa utrata pamięci. W trakcie pobytu w obozach stała się ofiarą przemocy seksualnej – 16 października 1953 r. urodziła córkę E.. Ostatni
z zapamiętanych przez wnioskodawczynię łagrów znajdował się w miejscowości K. (Kazachstan).

Zgodnie z art. 1 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego uznaje się za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia ich działalności
na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, jak również orzeczenie wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi i obowiązkowym dostawom.

Artykuł 8 wyżej wskazanej ustawy stanowi natomiast, iż osobie wobec której stwierdzono nieważności orzeczenia przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie
za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia.

Natomiast ust. 2a art. 8 ustawy przewiduje, że wskazane wyżej uprawnienia przysługują również osobom mieszkającym obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r.
do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., za działalność
na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności.

Wskazać przy tym należy na przyjęty w orzecznictwie pogląd, iż stosowanie represji przez radzieckie organy ścigania i wymiar sprawiedliwości oraz organy pozasądowe wobec osób wymienionych w art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego uzasadnia zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia wówczas, gdy represje te miały in concreto charakter represji karnosądowych (...) (vide Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 05 maja 2008 roku II AKa 88/08).

W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wprost wskazał, że w przypadku odszkodowania i zadośćuczynienia za represje stosowane przez organy radzieckie (o których mowa w art. 8 ust. 2a) nie uzależnia się w ogóle postępowania o odszkodowanie
i zadośćuczynienie od uprzedniego stwierdzenia nieważności orzeczeń – co w stosunku
do orzeczeń organów obcego państwa byłoby niedopuszczalne - lecz od faktycznego stosowania represji przez organy radzieckie wobec osób i w warunkach opisanych w tym przepisie.

W przypadku M. M. nie było możliwe (ani potrzebne) wcześniejsze unieważnienie wydanego wobec niego orzeczenia. Skuteczność roszczenia odszkodowawczego z tytułu odszkodowania i zadośćuczynienia w przedmiotowej sprawie zależała od łącznego wypełnienia pozostałych przesłanek ustawowych.

M. M.była zaangażowana w działalność organizacji niepodległościowej, jaką była niewątpliwie (...). Wynika to z zeznań wnioskodawczyni M. M., okoliczności te potwierdziła w swoich zeznaniach jej córka E. S.. Wnioskodawczyni podała, że była łączniczką działającą w szeregach (...). Wnioskodawczyni w swoich zeznaniach wskazuje „Ja miałam pseudonim (...).
Ja przenosiłam różne wiadomości, dokumenty. Dokumenty, które przenosiłam zawsze dostawałam od brata. Były one zapieczętowane. Nosiłam je do miasteczka P..
Ode mnie odbierał te dokumenty jakiś mężczyzna, który wychodził naprzeciw, na początek drogi do miasteczka. Nie pamiętam jak długo byłam łączniczką. Miałam zanik pamięci
po aresztowaniu. Łączniczką byłam kilka lat. Nie ma już nikogo, kto potwierdziłby moją przynależność i walkę w (...). Mogą być jakieś dokumenty w aktach sądu radzieckiego,
który mnie skazał.” Zeznania wnioskodawczyni potwierdza też jej córka (k.45-47).

Należy przy tym mieć na uwadze, że działalność niepodległościową wnioskodawczyni pośrednio potwierdza treść wyroku Trybunału Wojskowego wydanego wobec niej, a ściślej treść przepisu na podstawie którego została ona skazana.

W świetle tych dowodów należało przyjąć, że to działalność patriotyczna M. M.w szeregach (...) na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego była przyczyną jej pozbawienia wolności. Z tego właśnie powodu spotkały ją represje
ze strony radzieckich organów ścigania, zatem związek między represjami stosowanymi przez organy radzieckie o jakich mowa w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej jest niewątpliwy.

Wnioskodawczyni domagała się zasądzenia z tytułu odszkodowania kwoty 50.000,00 zł oraz kwoty 100.000,00 zł z tytułu zadośćuczynienia za poniesioną krzywdę moralną i utratę zdrowia. W ocenie Sądu ta kwota jest zbyt wygórowana.

Odnośnie poniesionej przez wnioskodawczynię krzywdy i związanego z tym zadośćuczynienia wspomnieć należy, że zadośćuczynienie za doznaną krzywdę
to odszkodowanie za szkodę niematerialną, a stanowią ją negatywne przeżycia psychiczne wiążące się nie tylko z faktem pozbawienia wolności, ale również z tym w jakich okolicznościach doszło do pozbawienia wolności, w jaki sposób osoba była traktowana podczas odizolowania.

Zadośćuczynienie ma funkcję kompensacyjną i zasądzona suma zadośćuczynienia
nie ma na celu usunięcia szkody niemajątkowej, a jedynie ma stanowić rekompensatę
dla pokrzywdzonego, która choć częściowo złagodzi jego cierpienia. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, iż celem zadośćuczynienia jest pomoc pokrzywdzonemu w zatarciu lub chociażby w złagodzeniu poczucia krzywdy oraz odzyskaniu równowagi psychicznej.

M. M. przebywała w obozach pracy przez 8 lat, od momentu skazania
w 1945 roku do 28 grudnia 1952 roku, a następnie, do 11 kwietnia 1956 roku była
na zesłaniu.

Mając na względzie powyższe okoliczności – w tym także okres pozbawienia wolności M. M. – jak również przedstawione wyżej wskazówki Sądu Najwyższego w ocenie Sądu zasadne było przyznanie zadośćuczynienia w kwocie 80 000 złotych.

Sąd podziela pogląd zaprezentowany przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 15 października 2003 roku w sprawie II AKa 352/03, iż wysokość zadośćuczynienia, pozostawać musi w rozsądnych granicach i brać pod uwagę istotę działalności patriotycznej, do której odnosi się ustawa lutowa. Podjęcie takiej działalności w warunkach zniewolenia państwa, jak uczy historia Polski, zawsze wiązało się z ryzykiem bardzo poważnych konsekwencji, nierzadko idących dalej niż pozbawienie wolności. Osoby zaangażowane
w działalność patriotyczną świadomie owo ryzyko podejmowały, przyjmując, że walka
o niepodległość nie zna ceny i godna jest najwyższych poświęceń. Te same osoby za moralnie wątpliwe uznawały jednocześnie prawo do późniejszego domagania się szczególnie wysokich rekompensat za swoją patriotyczną postawę.

Pozbawienie wolności stanowi wielką dolegliwość, rozłąka z bliskimi, w tym wypadku trwająca wiele lat, powoduje głębokie przeżycie psychiczne. Z przekazów historycznych oraz z zeznać wnioskodawczyni wiadomo, iż warunki panujące w miejscach pozbawienia wolności były bardzo ciężkie. Dotyczyło to zarówno zakwaterowania, wyżywienia (a raczej jego braku) oraz zmuszania do ciężkiej fizycznej pracy. Z tych względów zasadnie jest zdaniem Sądu zasądzenie kwoty 80 000 zł tytułem zadośćuczynienia. M. M. wprawdzie domagała się kwoty 100 000 zł zadośćuczynienia, jednakże zdaniem Sądu kwota ta byłaby zbyt wygórowana.

Przytoczyć tu należy stanowisko Sądu Apelacyjnego w Katowicach, podzielane
przez Sąd rozpoznający sprawę, iż zadośćuczynienie za doznaną krzywdę nie może być mierzone tylko dolegliwościami osoby represjonowanej, ale i współczesnym standardem społeczeństwa. Winno być zatem ustalane z umiarem, w rozsądnych granicach, przystających do aktualnych warunków życia i przeciętnej stopy życiowej ludzi, by nie służyło wzbogaceniu się, bo byłoby to wręcz moralnie niestosowne, zwłaszcza w przypadku działalności patriotycznej, tym bardziej że pełne zrekompensowanie doznanej krzywdy i tak nie jest możliwe, bo trudno ją przeliczyć na pieniądze. ( Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 maja 2004 roku II AKa 138/04).

Rozważając zasadność przyznania odszkodowania M. M. należy wskazać, na wyjątkowy charakter przepisu art. 8 ust. 2a ustawy.

Wyjątkowość tej regulacji przewiduje, iż odszkodowanie wypłaca kto inny niż sprawca szkody, znajduje uzasadnienie jedynie w przyczynieniu się państwa polskiego, które poprzez zawarcie w dniu 25 lipca 1944 r. porozumienia, na mocy którego niejako Polska oddawała ZSRR jurysdykcję na swoim terytorium, i w konstytucyjnej zasadzie równości, która wymaga jednakowego traktowania osób prowadzących taką samą działalność, niezależnie od tego, czy były represjonowane przez organy polskie, czy też radzieckie. Z tego powodu państwo polskie przejęło odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu represji stosowanych przez organy radzieckie w okresie od 1 lipca 1944 r. do 31 grudnia 1956 r.

Oceniając wysokość należnego odszkodowania przytoczyć należy stanowisko Sądu Najwyższego, zaprezentowane w wyroku z dnia 17 stycznia 2001 roku (II KKN 351/99),
że wykładni pojęcia "odszkodowania" z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wobec osób represjonowanych... należy dokonywać zgodnie regułami ustalonymi w prawie cywilnym. W szczególności ma tu zastosowanie art. 361 § 2 k.c., zgodnie, z którym naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Tak więc odszkodowanie, o jakim mowa w art. 8 ust. 1, obejmuje również korzyści,
które represjonowany mógłby osiągnąć w następstwie wykonywania pracy zarobkowej
w okresie, w jakim był pozbawiony wolności. Pozostawanie w zatrudnieniu w chwili aresztowania nie jest warunkiem przyznania odszkodowania za utratę dochodu z tytułu zarobków w okresie wykonywania kary pozbawienia wolności.

Naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł oraz korzyści,
które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Powstanie i rozmiar tej szkody zależne są od tego, czy i jakie poszkodowany miałby możliwości zarobkowe, gdyby pozostawał na wolności, i w jakim zakresie rzeczywiście by je wykorzystał, jakie wydatki poniósłby na utrzymanie własne i rodziny, wychowanie i kształcenie dzieci, na potrzeby kulturalne, rozrywkowe i inne; czy i ile przeznaczyłby na oszczędności lub zwiększenie trwałych składników majątku, na jakie mógłby być narażony straty ( SN II KKN 3/98, Prok. I Pr. 2000, nr 12, s. 12; SN V KK 61/06, OSNKW 2007, nr 3, poz. 28 z glosą K. Sychty, Palestra 2008, z. 9-10, s. 280; SA w Łodzi II Aka 9/08, OSN Prok. I Pr. 2009, nr 5, poz. 47).

Metoda dyferencyjna ustalania szkody polega, z jednej strony, na zbadaniu rzeczywistego stanu majątkowego po wyrządzeniu szkody, a z drugiej – na określeniu hipotetycznej sytuacji majątkowej, która mogłaby mieć miejsce, gdyby zdarzenie wywołujące szkodę nie nastąpiło. Należy więc ustalić wszystkie straty i wydatki, jakie poniosła poszkodowana, oraz utracone korzyści – wszystko w ramach normalnego związku przyczynowego. Jedynie potencjalna możliwość uzyskania przez wnioskodawczynię dochodu nie przekłada się automatycznie na uznanie, że taki dochód rzeczywiście by osiągnęła, gdyby nie została skazana, tym samym aresztowanie i późniejsze skazanie M. M. stanowi jedynie hipotetyczną przyczynę utraty przez nią dochodu, który, jak wynika
z całokształtu materiału dowodowego w przedmiotowej sprawie, i tak nie zostałby przez nią osiągnięty - zauważyć należy, że wnioskodawczyni przed aresztowaniem jedynie pomagała rodzicom w prowadzeniu gospodarstwa rolnego.

Podkreślić należy, że przed zatrzymaniem M. M. nigdzie – poza gospodarstwem rolnym rodziców – nie pracowała, nie miała stałych dochodów. Trudno zatem uznać zasadność żądania przyznania odszkodowania bez wskazania przez wnioskodawczynię jakiejkolwiek podstawy do poczynienia w tym zakresie obliczeń. Wskazać należy,
że pozbawienie M. M. wolności i wywiezienie jej do obozu w znaczący sposób nie wpłynęło na jej sytuację finansową w tym sensie, że nie oznaczało pozbawienia jej rodeł dochodów, skoro wcześniej również nie pracowała.

W ocenie sądu zatem, na skutek pozbawienia M. M. wolności nie doszło do powstania szkody materialnej.

Z uwagi na powyższe sad oddalił wniosek jako niezasadny w zakresie odszkodowania.

O kosztach orzeczono w myśl art. 13 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu
za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego Dz. U. 1998 nr 97 poz. 604).