Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 kwietnia 2010 r.
II PK 342/09
1. Umocowanie organu statutowego do działania za zakładową organiza-
cję związkową nie jest prawem podmiotowym podlegającym ustaleniu na pod-
stawie art. 189 k.p.c.
2. Pracodawca posiada z reguły interes prawny w żądaniu ustalenia tre-
ści stosunku pracy w zakresie prawa pracownika do odpłatnego zwolnienia z
obowiązku świadczenia pracy na podstawie art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja
1991 r. o związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854
ze zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 kwietnia 2010 r.
sprawy z powództwa PCC R. SA z siedzibą w B.D. przeciwko Krzysztofowi R. o
ustalenie, na skutek skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgo-
wego we Wrocławiu z dnia 17 czerwca 2009 r. [...]
I. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację strony powo-
dowej w zakresie ustalenia, że pozwany nie jest uprawniony do korzystania ze zwol-
nienia z obowiązku świadczenia pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia i w
tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu we Wrocławiu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego,
II. o d d a l i ł skargę kasacyjną w pozostałej części.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Wołowie wyrokiem z dnia 3 marca 2009 r. oddalił
powództwo PCC R. SA z siedzibą w B.D. przeciwko Krzysztofowi R. o ustalenie, że
w okresie od 1 lutego 2008 r. do dnia dokonania wyboru przez zebranie delegatów
nie jest członkiem zarządu Międzyzakładowej Organizacji Związkowej Pracowników
2
Zakładów i Spółek „R." w B.D. i nie jest osobą uprawnioną do występowania w sto-
sunkach z pracodawcą w imieniu tej organizacji oraz ustalenie, że pozwany od dnia 1
lutego 2008 r. do dnia wyboru przez zebranie delegatów nie jest uprawniony do ko-
rzystania ze zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy z zachowaniem prawa do
wynagrodzenia.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia. Uchwałą z dnia 12
stycznia 2004 r. powód został wybrany na przewodniczącego zarządu Międzyzakła-
dowej Organizacji Związkowej Pracowników Zakładów i Spółek „R.” w B.D. Od dnia 1
lutego 2004 r. korzystał ze zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagro-
dzenia. W dniu 17 stycznia 2008 r. zarząd związku podjął uchwałę o przedłużeniu
kadencji na okres sześciu miesięcy, a uchwała ta została zatwierdzona uchwałą Ze-
brania Delegatów z dnia 18 lipca 2008 r. W tym samym dniu powód ponownie został
wybrany na przewodniczącego zarządu organizacji związkowej i od dnia 1 sierpnia
2008 r. pracodawca zwolnił go z obowiązku świadczenia pracy z zachowaniem
prawa do wynagrodzenia. Związek zawodowy był zarejestrowany przed 1 stycznia
2001 r., natomiast nie został wpisany w Krajowym Rejestrze Sądowym.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że przedmiotem
sporu jest ocena ważności i skuteczności decyzji podejmowanych przez organy
związku zawodowego, w szczególności uchwały zarządu organizacji związkowej w
przedmiocie przedłużenia jego kadencji, a w konsekwencji ustalenie prawa pozwa-
nego do reprezentowania organizacji związkowej w stosunkach z pracodawcą oraz
do korzystania ze zwolnienia od świadczenia pracy z zachowaniem prawa do wyna-
grodzenia. W ocenie Sądu pierwszej instancji odnośnie do pierwszego żądania po-
zwany nie posiada legitymacji biernej, gdyż stronami spornego stosunku prawnego
są strona powodowa i organizacja związkowa. Pozwany nie ma natomiast prawnego
związku ze sprawą i nie pozostaje w określonym stosunku prawnym do żądania po-
zwu, gdyż nie jest stroną stosunków prawnych zachodzących pomiędzy pracodawcą
a organizacją związkową, a jedynie reprezentuje osobę prawną zgodnie z zakresem
umocowania. Usunięciem niepewności w zakresie reprezentowania związku zawo-
dowego w stosunkach z pracodawcą jest zainteresowana organizacja związkowa,
zobowiązana do określonego zachowania wobec strony powodowej oraz uprawniona
do bycia stroną umów, porozumień oraz innych aktów podejmowanych z pracodawcą
w zakresie spraw należących do kompetencji związków zawodowych. Nadto żądanie
ustalenia, że pozwany nie jest uprawniony do reprezentowania związku zawodowego
3
w istocie może zmierzać do wyeliminowania z obrotu prawnego porozumień i innych
aktów prawnych zawartych przez pracodawcę z organizacją związkową, co stanowi-
łoby przesłankę prejudycjalną do orzeczenia w przedmiocie ważności czynności
prawnych podejmowanych przez związek zawodowy w spornym okresie. Również ta
okoliczność wskazuje na legitymację bierną organizacji związkowej, a nie pozwane-
go. Natomiast ewentualne żądanie naprawienia szkody powstałej wskutek zawarcia z
tą organizacją nieważnych umów majątkowych nie uzasadnia obiektywnego istnienia
po stronie powodowej interesu prawnego, gdyż służy jej w takim przypadku roszcze-
nie o świadczenie. Odnośnie do drugiej części żądania Sąd Rejonowy wskazał, że
ustalenie w tym zakresie stanowi przesłankę prejudycjalną powództwa o świadcze-
nie, co wyklucza istnienie po stronie powodowej interesu prawnego. Stosownie do
reguł określonych w art. 6 k.c., to na powodzie spoczywa ciężar udowodnienia inte-
resu prawnego, którego brak powoduje oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 17 czerwca 2009 r. Sąd Okręgowy we Wrocławiu oddalił
apelację strony powodowej od powyższego wyroku, podzielając ustalenia i ocenę
prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd Okręgowy wskazał, że legitymacja procesowa, zarówno czynna, jak i
bierna stanowi merytoryczną przesłankę rozstrzygnięcia, powodującą w razie jej
braku oddalenie powództwa. W ocenie Sądu drugiej instancji, Sąd Rejonowy prawi-
dłowo zastosował i zinterpretował przepisy prawne w tej kwestii i oddalił powództwo
w zakresie pierwszego z żądań ze względu na brak po stronie pozwanego biernej
legitymacji procesowej. Sąd Okręgowy podzielił również stanowisko Sądu pierwszej
instancji odnośnie do drugiego żądania, a sprowadzające się do oceny, że po stronie
powodowej nie istnieje interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. Zdaniem Sądu
drugiej instancji, interes prawny nie występuje, gdy powód może uzyskać w pełni
ochronę swoich praw w innym postępowaniu. Brak tego interesu wyklucza możliwość
wydania wyroku ustalającego, a „szerszy zakres ochrony prawnej strona powodowa
może uzyskać w procesie o świadczenie, skoro, co strona powodowa wielokrotnie
podkreślała, pozwany naraził ją na straty finansowe”. W rezultacie, w ocenie Sądu
drugiej instancji, Sąd Rejonowy nie naruszył art. 189 k.p.c. i art. 6 k.c.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku strona powodowa zarzuciła na-
ruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię: 1) art. 189 k.p.c., poprzez
przyjęcie, że w sprawie nie istnieje interes prawny w ustaleniu, iż strona powodowa
była zobowiązana do udzielenia pozwanemu zwolnienia od obowiązku świadczenia
4
pracy na podstawie art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawo-
dowych, a także poprzez przyjęcie, że nie ma ona interesu prawnego w skierowaniu
powództwa przeciwko pozwanemu w celu ustalenia, czy był on uprawniony do repre-
zentowania związku zawodowego jako osoby prawnej; 2) art. 6 k.c., poprzez przyję-
cie, że strona powodowa nie udowodniła swojego interesu prawnego w sytuacji, gdy
przedmiotem dowodu są fakty, a nie obowiązujące prawo i wynikające z niego skutki
prawne a interes prawny strony powodowej wynika wprost z przepisów prawa mate-
rialnego.
Wskazując na powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie także poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji
oraz orzeczenie co do istoty sprawy w przypadku określonym w art. 39816
k.p.c.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że błędne jest stanowisko Są-
dów obu instancji, jakoby bierną legitymację procesową w niniejszym sporze posia-
dała międzyzakładowa organizacja związkowa. W tym zakresie skarżący powołał się
na orzecznictwo Sądu Najwyższego (uchwała z dnia 12 września 1990 r., III PZP
1/90, OSNC 1991 nr 5-6, poz. 55, w której stwierdzono, że pracodawca nie może
prowadzić kontroli funkcjonujących w zakładzie związków zawodowych pod kątem
respektowania prowadzonej przez nie działalności statutowej oraz wyrok z dnia 7
grudnia 1999 r., I PKN 654/99, OSNAPiUS 2001 nr 9, poz. 302, z uzasadnienia któ-
rego wynika, że pracodawca powinien mieć prawo ustalenia, czy do swojej związko-
wej funkcji pracownik doszedł ustawowo przewidzianą drogą wyboru, czy też w in-
nym trybie, oraz czy dokonany wybór pozostawał w zgodzie z postanowieniami sta-
tutu lub innego wewnątrzzwiązkowego prawa, a także prawo dokonania kwalifikacji
wpływu ewentualnych naruszeń tego prawa na ważność dokonanego wyboru). Po-
nieważ Międzyzakładowa Organizacja Związkowa „R.” nie została wpisana do Kra-
jowego Rejestru Sądowego, strona powodowa nie ma możliwości skontrolowania
działalności związku w trybie art. 36 ustawy o związkach zawodowych a pozwany z
racji pełnionej funkcji reprezentuje związek zawodowy na zewnątrz i zawiera w jego
imieniu umowy z pracodawcą (np. użytkowania lokalu na cele związkowe). Skarżący
wskazał, że w odniesieniu do sfery obrotu majątkowego zachowanie osób fizycznych
stanowi działanie związku zawodowego tylko wówczas, gdy osoby te występowały
jako organ tego związku, były tym organem i nie przekroczyły granic przysługującej
im kompetencji (art. 39 k.c.). W konsekwencji zawierający umowę z osobą nieumo-
5
cowaną do reprezentowania osoby prawnej nie może dochodzić naprawienia szkody
od tej osoby (tu: związku zawodowego), ale od osoby, z którą zawarł umowę (tak w
wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 30 października 1969 r., II CR 430/69, OSNC
1970 nr 9, poz. 152 i z dnia 16 grudnia 2004 r., V CK 674/03, LEX nr 194109). W
rezultacie pracodawca ma prawo wiedzieć, czy zawierając umowę lub porozumienie
płacowe czyni to z osobą uprawnioną do reprezentowania związku zawodowego, czy
z „fałszywym organem”, gdyż będzie to rzutować na ważność i skuteczność ustaleń
poczynionych w toku trwania negocjacji. Obecnie skarżący nie ma podstawy prawnej
do zakwestionowania zakładowych źródeł prawa pracy, które jako „rzekomy organ”
podpisał pozwany, a strona powodowa jest pozbawiona możliwości weryfikacji ich
ważności na zasadach wynikających z przepisów Kodeksu cywilnego w związku z
art. 300 k.p., który wyłącza stosowanie tych pierwszych do sfery zbiorowego prawa
pracy, w tym do źródeł prawa pracy.
Odnośnie do istnienia interesu prawnego w żądaniu ustalenia, że strona po-
wodowa nie ma obowiązku udzielenia pozwanemu zwolnienia ze świadczenia pracy
a pozwany nie ma prawa do korzystania z takiego zwolnienia, skarżący podniósł, iż
ograniczenie się przez Sądy obu instancji jedynie do kwestii nienależnie wypłaco-
nego wynagrodzenia jest nietrafne, gdyż żądane ustalenie jest niezbędne do usunię-
cia obiektywnej niezgodności co do rzeczywistej treści łączącego strony stosunku
pracy (np. w zakresie ustalenia wymiaru urlopu przysługującego pozwanemu w 2008
r. lub powstania ex lege stosunku ubezpieczenia społecznego) oraz zweryfikowania
uprawnień różnej natury, przy czym niektóre z nich mogą być jeszcze niezaktualizo-
wane (np. wysokości dodatku stażowego, nagrody jubileuszowej lub ekwiwalentu za
urlop wypoczynkowy w przypadku rozwiązania stosunku pracy). W tym zakresie
skarżący powołał się na wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2002 r., I PKN
629/01 (OSNP 2004 nr 11, poz. 194), z dnia 2 czerwca 2006 r., I PK 250/05 (OSNP
2007 nr 11-12, poz. 156), z dnia 5 czerwca 2007 r., I UK 8/07 (OSNP 2008 nr 15-16,
poz. 228) oraz uchwałę z dnia 29 marca 2006 r., II PZP 14/05 (OSNP 2006 nr 15-16,
poz. 228). Skarżący wskazał również na uchwałę z dnia 13 grudnia 2005 r., II PZP
9/05 (OSNP 2006 nr 7-8, poz. 109), wywodząc, że nie rozstrzyga ona wątpliwości
rodzących się w sytuacji, w której podstawy zwolnienia z obowiązku świadczenia
pracy odpadły, a pracownik - mimo powinności niezwłocznego podjęcia pracy - obo-
wiązku tego nie wykonuje. Odpowiedzi na to pytanie poszukiwać można natomiast w
uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia
6
1999 r., III ZP 25/98 (OSNAPiUS 1999 nr 17, poz. 541) oraz powołanym wyżej wyro-
ku z dnia 7 grudnia 1999 r., I PKN 654/99. Skarżący ma zatem interes prawny w
ustaleniu, czy pracownik wykonał swój obowiązek, czy też nie, a w konsekwencji, czy
okres od 1 lutego 2008 r. do 18 lipca 2008 r. jako okres niewykonywania pracy i nie-
stawiennictwa w pracy ma być traktowany jako okres usprawiedliwionej, czy nie-
usprawiedliwionej, nieobecności pozwanego w pracy.
Skarżący wskazał, że Sądy obu instancji błędnie przyjęły, iż strona powodowa
nie udowodniła swojego interesu prawnego w domaganiu się powyższego ustalenia
(art. 6 k.c.), gdyż przedmiotem dowodu są fakty (art. 227 k.p.c.), a nie obowiązujące
prawo. Faktem podlegającym dowodzeniu, z którego skarżący wywodzi skutki
prawne, jest okoliczność, że z dniem 12 stycznia 2008 r. zakończyła się kadencja
zarządu związku, którego pozwany był przewodniczącym, a tym samym z dniem na-
stępnym odpadła przesłanka upoważniająca go do korzystania z prawa do zwolnie-
nia ze świadczenia pracy, gdyż kadencja zarządu nie została skutecznie przedłu-
żona.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub
nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. W przepi-
sie tym, stanowiącym materialnoprawną podstawę ochrony praw podmiotowych,
chodzi o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego między określonymi
podmiotami, bądź prawa, które służy konkretnemu podmiotowi względem określo-
nych podmiotów w ramach danego stosunku prawnego. Wskazana norma nie zawie-
ra żadnych ograniczeń w zakresie wytaczania powództw o ustalenie, poza wymaga-
niem wykazania przez powoda skonkretyzowanego interesu prawnego. Ta material-
noprawna przesłanka wyznacza również legitymację stron w procesie o ustalenie. W
judykaturze i doktrynie przyjmuje się, że interes prawny istnieje wówczas, gdy za-
chodzi stan niepewności co do istnienia stosunku prawnego lub prawa, a wynik po-
stępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości w tym zakresie i za-
pewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie za-
kończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w
przyszłości. Wynika z tego w dalszej kolejności, że stroną powodową w procesie o
ustalenie może być zarówno podmiot ustalanego prawa lub stosunku prawnego, jak i
7
podmiot nieobjęty tym prawem lub stosunkiem prawnym, jeżeli na jego prawa lub
obowiązki rozumiane szeroko wpłynąć może istnienie prawa przysługującego innym
podmiotom lub stosunku prawnego łączącego inne podmioty (por. wyrok Sądu Naj-
wyższego z dnia 2 lutego 2006 r., II CK 395/05, LEX nr 192028). Biernie legitymowa-
ny w postępowaniu o ustalenie może być zatem ten, kto pozostaje z wynikającym z
żądania pozwu prawem lub stosunkiem prawnym w takim związku, że stwarza za-
grożenie prawnie chronionym interesom powoda. Dlatego ocena, czy po stronie po-
wodowej zachodzi interes prawny, w tym również w wytoczeniu powództwa o ustale-
nie przeciwko określonemu podmiotowi, zależy od konkretnych okoliczności danej
sprawy i od tego, czy w drodze innego powództwa (np. o świadczenie) strona może
uzyskać pełną ochronę swoich prawnie chronionych interesów.
Nie budzi wątpliwości, że art. 189 k.p.c. w zakresie, w którym dotyczy ustale-
nia istnienia lub nieistnienia prawa, odnosi się do prawa podmiotowego strony, a nie
prawa w znaczeniu przepisu prawnego lub uprawnienia wynikającego z kompetencji.
Oznacza to, że powództwo o ustalenie może być skierowane tylko przeciwko pod-
miotowi prawa, którego istnienie lub nieistnienie ma być według żądania pozwu
ustalane. Ze sformułowanego w pozwie żądania ustalenia, że pozwany - w związku z
upływem kadencji zarządu organizacji związkowej - nie ma uprawnienia do występo-
wania w stosunkach z pracodawcą w imieniu tej organizacji, wynika, że skarżący
zmierza do uzyskania pewności w zakresie relacji zachodzących w spornym okresie
pomiędzy nim a działającym u niego związkiem zawodowym. Nie kwestionując
prawa tego związku do wchodzenia w stosunki prawne z pracodawcą, skarżący w
istocie dotyka kwestii działania związku, negując posiadanie przez niego - jako osobę
prawną - organu statutowego. W konsekwencji skarżący nie podważa trafności sta-
nowiska Sądów obu instancji, że w myśl przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o
związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.)
podmiotem stosunków prawnych w relacji z pracodawcą mógł być i był posiadający
osobowość prawną związek zawodowy, a nie jego organ utworzony z osób fizycz-
nych pełniących określone funkcje związkowe, a powództwo zmierza w istocie do
zanegowania należytej reprezentacji tego związku w stosunkach z pracodawcą.
Zgodnie z akceptowaną powszechnie w judykaturze i doktrynie i wywodzoną z
art. 38 k.c. (w myśl którego osoba prawna działa przez swoje organy w sposób prze-
widziany w ustawie i w opartym na niej statucie) teorią organów, osoba prawna ma
zdolność prawną oraz pełną zdolność do czynności prawnych, a czynności te, doko-
8
nywane przez występujące w roli organu (organów) tego podmiotu osoby fizyczne
nie są działaniami ani tych osób, ani organu, które osoby te tworzą, ale samej osoby
prawnej. Inaczej mówiąc, organ objawia wolę osoby prawnej i umożliwia jej działanie
w ramach posiadanej przez tę osobę zdolności prawnej i zdolności do czynności
prawnych, sam nie posiadając podmiotowości prawnej. Wynika z tego, że określone
w ustawie lub statucie upoważnienie organu (tworzących go osób fizycznych) do
działania w określonym zakresie nie ma charakteru prawa podmiotowego, ale wy-
łącznie kompetencji wskazujących na zakres zadań, które ma do wypełnienia dany
organ osoby prawnej. Już tylko dlatego istnienie lub nieistnienie tego uprawnienia nie
podlega ustaleniu w drodze określonego w art. 189 k.p.c. powództwa o ustalenie ist-
nienia lub nieistnienia prawa podmiotowego. Stwierdzenie przez Sądy obu instancji,
że po stronie pozwanego brak jest biernej legitymacji procesowej w omawianym za-
kresie nie budzi zatem zastrzeżeń. Stanowiska tego nie podważa przytoczony przez
skarżącego pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 grudnia 1999
r., I PKN 654/99. Wyrok ten zapadł bowiem w sprawie o wynagrodzenie, w której le-
galność wyboru władz związkowych stanowiła jedynie przesłankę niezbędną dla
oceny prawa powoda do odpłatnego zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w
ramach łączącego strony tamtego postępowania stosunku prawnego (stosunku
pracy). Należy zauważyć, że możliwość skontrolowania przez sąd pracy zgodności
ze statutem dokooptowania pracownika do zarządu zakładowej organizacji związko-
wej w celu wyjaśnienia, czy pracownikowi temu przysługuje ochrona przed wypowie-
dzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy, dopuścił Sąd Najwyższy także w sprawie
o przywrócenie do pracy (por. wyrok z dnia 28 maja 1998 r., I PKN 151/98,
OSNAPiUS 1999 nr 12, poz. 395).
Niezależnie od powyższego skarżący nie wykazał również istnienia w powyż-
szym zakresie interesu prawnego, przejawiającego się w zapewnieniu mu wyrokiem
ustalającym ochrony jego prawnie chronionych interesów. Należy przypomnieć, że
obiektywnie istniejący w chwili wyrokowania skonkretyzowany interes prawny stano-
wi merytoryczną przesłankę powództwa o ustalenie, która decyduje o dopuszczalno-
ści badania, czy wymieniony w powództwie stosunek prawny lub prawo istnieje, bądź
nie istnieje. Uzasadniając swój interes prawny w ustaleniu, że pozwany nie był
uprawniony do występowania w stosunkach z pracodawcą w imieniu zakładowej
organizacji związkowej, skarżący wskazuje w pierwszym rzędzie na niemożność
dochodzenia od związku zawodowego naprawienia ewentualnej szkody wynikłej z
9
zawarcia umowy cywilnoprawnej użytkowania lokalu na cele związkowe z osobą
działającą jako „fałszywy organ” osoby prawnej (art. 39 k.c.), a w dalszej kolejności -
na pozbawienie go możliwości weryfikacji ważności podpisanych przez pozwanego w
imieniu związku zawodowego „źródeł prawa pracy”. Tymczasem po pierwsze - po-
mimo, że powództwo obejmuje okres zamknięty skarżący ani nie twierdzi, iż szkoda
taka powstała i może wywołać dalsze skutki, ani nie powołuje się na okoliczności
wskazujące na możliwość jej powstania w przyszłości, ani nie wskazuje na jakiekol-
wiek inne potencjalne zagrożenie swoich prawnie chronionych interesów w tym za-
kresie, a po drugie - powództwo o ustalenie nie może zmierzać do ustalania podstaw
tych praw, czy stosunków prawnych, w których rozstrzyganie sporów nie należy do
drogi sądowej. Na podstawie art. 189 k.p.c. można żądać ustalenia istnienia lub
nieistnienia tylko takiego stosunku prawnego lub prawa, które ma naturę cywilistycz-
ną (art. 1 k.p.c.), w tym ustalenia stosunków prawnych i praw podmiotowych z zakre-
su prawa pracy określonych w art. 476 § 1 k.p.c. Stosunki prawne pomiędzy praco-
dawcami a związkami zawodowymi zaliczane są do zbiorowych stosunków pracy,
które co do zasady nie podlegają rozstrzygnięciom sądów powszechnych, ale należą
do kategorii sporów zbiorowych między pracownikami (związkami zawodowymi) a
pracodawcami w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązy-
waniu sporów zbiorowych (jednolity tekst: Dz.U. Nr 55, poz. 236 ze zm.), która w art.
4 przeciwstawia spory zbiorowe indywidualnym żądaniom pracowników rozstrzyga-
nym w postępowaniu przed organami rozstrzygającymi spory o roszczenia pracowni-
ków. Z tego względu w judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że rolą sądu
powszechnego nie jest kontrolowanie trybu tworzenia źródeł prawa pracy, a w kon-
sekwencji rozstrzyganie sporu (w oderwaniu od rozstrzygnięcia konkretnej sprawy),
czy prawo to zostało ustanowione w przewidzianym trybie przez upoważnione do
tego podmioty. W rezultacie droga sądowa do podważenia ważności zakładowych
źródeł prawa pracy, w tym porozumień płacowych, jest niedopuszczalna (por. wyrok
z dnia 20 lipca 2000 r., I PKN 732/99, OSNAPiUS 2002 nr 2, poz. 42 oraz uzasad-
nienie uchwały z dnia 23 maja 2001 r., I ZP 17/00, OSNAPiUS 2001 nr 23, poz. 684).
Formułując żądanie ustalenia, że pozwanemu nie przysługiwało w spornym
okresie prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy z zachowaniem prawa
do wynagrodzenia, skarżący zmierza w istocie do ustalenia rzeczywistej treści łączą-
cego strony stosunku pracy. Nie budzi wątpliwości, że to prawo podmiotowe pracow-
nika, przysługujące mu z woli ustawodawcy przy spełnieniu warunków określonych w
10
art. 31 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych, powoduje modyfikację treści stosun-
ku pracy (art. 22 § 1 k.p.) w taki sposób, iż - pozostając nadal w tym stosunku - pra-
cownik nie wykonuje jego podstawowego elementu, a więc nie świadczy pracy na
rzecz pracodawcy, a pomimo tego pracodawcę obciąża obowiązek wypłaty pracow-
nikowi wynagrodzenia. Zmieniona w taki sposób treść stosunku pracy wpływa nie-
wątpliwie na obowiązki pracodawcy nie tylko w zakresie wypłaty bieżącego wynagro-
dzenia za czas niewykonywania pracy i opłacania z tego tytułu składek na ubezpie-
czenia społeczne, ale także zaliczania tego okresu do okresów, od których zależą
mogące zaktualizować się w przyszłości i przysługujące w stosunku do pracodawcy
prawa (np. wskazywane przez skarżącego - urlop wypoczynkowy i ekwiwalent za
niewykorzystany urlop wypoczynkowy, świadczenia wynikające z przepisów we-
wnątrzzakładowych uzależnione od wykonywania pracy lub zwolnienia z obowiązku
jej wykonywania), czy też wydania świadectwa pracy o właściwej treści (art. 97 § 2
k.p.). Z tego względu ustalenie rzeczywistej treści stosunku pracy może być koniecz-
ne do zweryfikowania potencjalnych roszczeń pracownika, jakie w przyszłości mogą
zostać skierowane w stosunku do pracodawcy.
Sąd drugiej instancji uznał, że interes prawny skarżącego w żądaniu ustalenia
jest wyłączony z uwagi na możliwość znalezienia ochrony w przysługującym mu po-
wództwie o zwrot nienależnie wypłaconego pozwanemu wynagrodzenia za pracę.
Tymczasem w judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że interes prawny nie
istnieje wówczas, gdy powód w drodze powództwa o świadczenie może osiągnąć ten
sam skutek, jak w przypadku powództwa o ustalenie, a więc, gdy powództwo o
świadczenie zapewni pełnię ochrony jego interesów i zlikwiduje istniejącą niepew-
ność co do treści stosunku prawnego, a więc co do sytuacji prawnej stron tego sto-
sunku. Reguła ta doznaje zatem wyłomu w sytuacji, gdy ze stosunku o spornej treści
wynikają dalsze skutki, których dochodzenie powództwem o świadczenie nie jest
możliwe lub na razie nieaktualne. W tym zakresie niejednokrotnie wyrażane było sta-
nowisko odnoszące się do interesu prawnego pracownika w ustaleniu istnienia sto-
sunku pracy, jego treści lub wynikającego z tego stosunku prawa, zgodnie z którym
interes prawny z reguły nie wyczerpuje się w możliwości dochodzenia świadczeń
należnych ze stosunku pracy (por. między innymi wyroki z dnia 29 marca 2001 r., I
PKN 333/00, OSNP 2003 nr 1, poz. 12; z dnia 19 kwietnia 2001 r., I PKN 368/00,
OSNP 2003 nr 3, poz. 67; z dnia 5 grudnia 2002 r., I PKN 629/01, OSNP 2004 nr 11,
poz. 194; z dnia 13 stycznia 2005 r., II PK 113/04, OSNP 2005 nr 16, poz. 244; z
11
dnia 16 lipca 2009 r., II PK 1/09, LEX nr 533086 oraz uchwałę z dnia 29 marca 2006
r., II PZP 14/05, OSNP 2006 nr 15-16, poz. 228, w uzasadnieniu której wręcz stwier-
dzono, że w procesie cywilnym nie można decydować za stronę, która korzysta tylko
z powództwa jakie jej przysługuje, gdyż to ona w pierwszej kolejności ocenia, czy jej
interes prawny realizuje się w samym ustaleniu stosunku prawnego lub prawa, czy
aż w dochodzeniu świadczenia). Istnienie po obu stronach stosunku pracy interesu
prawnego w żądaniu ustalenia treści tego stosunku w zakresie obowiązku pracodaw-
cy odpłatnego zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia nie zostało zanego-
wane przez Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 21 lipca 1999 r., I PKN 231/98 (LEX
nr 530550, z powołaniem się na uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów tego
Sądu z dnia 20 stycznia 1999 r., III ZP 25/98, OSNAPiUS 1999 nr 17, poz. 541) oraz
z dnia 14 grudnia 1999 r., I PKN 459/99 (OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 340). Można
więc stwierdzić, że aktualnie uzależnienie powództwa o ustalenie od interesu praw-
nego jest w orzecznictwie pojmowane elastycznie, z uwzględnieniem celowościowej
wykładni pojęcia interesu prawnego, konkretnych okoliczności danej sprawy, a
przede wszystkim od tego, czy w drodze powództwa o świadczenie strona może
uzyskać pełną ochronę swoich prawnie chronionych interesów. Sąd drugiej instancji
wszystkich tych elementów oceny nie uwzględnił, ograniczając się do samego
stwierdzenia, że skarżący może uzyskać szerszy zakres ochrony prawnej w procesie
o świadczenie. Tymczasem taka konkluzja powinna być poprzedzona rozważeniem,
czy w drodze powództwa o świadczenie skarżący może zaspokoić swój interes
prawny w sposób pełny lub choćby pełniejszy niż w drodze powództwa o ustalenie.
Nie można bowiem tracić z pola widzenia okoliczności, że w postępowaniu o świad-
czenie badanie istnienia lub nieistnienia prawa pozwanego do odpłatnego zwolnienia
z obowiązku świadczenia pracy mogłoby się odbywać jedynie w ramach oceny prze-
słanki roszczenia o zapłatę, ocena sądu w odniesieniu do tej przesłanki mogłaby zo-
stać wyrażona jedynie w uzasadnieniu orzeczenia i w tym zakresie nie zachodziłby
stan rzeczy osądzonej, a wyrok oddalający takie powództwo z innych względów niż
brak przedmiotowej przesłanki (i przy ewentualnym braku jego uzasadnienia) nie do-
prowadziłby do usunięcia stanu niepewności co do treści łączącego strony w spor-
nym okresie stosunku pracy i nie zapobiegłby powstaniu w przyszłości na tym tle
sporów między jego stronami.
Zgodnie z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z
faktu tego wywodzi skutki prawne. Przepis ten zawiera ogólną regułę rozkładu cięża-
12
ru dowodu, wskazując kto ponosi skutki materialne nieudowodnienia (niewykazania)
swojego roszczenia. Rację ma skarżący, że przedmiotem dowodu są fakty (okolicz-
ności), a nie prawo i wynikające z niego skutki, jednakże nie budzi również wątpliwo-
ści, że przesłanką uwzględnienia opartego na art. 189 k.p.c. powództwa o ustalenie
jest skonkretyzowany interes prawny powoda w żądaniu ustalenia. Przesłanka ta
stanowi okoliczność niezbędną do uwzględnienia powództwa o ustalenie w rozumie-
niu art. 6 k.c., a - zgodnie ze wskazanym przepisem - ciężar wykazania jej istnienia
spoczywa na powodzie (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2000
r., I CKN 903/00, LEX nr 512061 oraz z dnia 9 lipca 2009 r., III CSK 182/09, LEX nr
530573). W tym właśnie kontekście art. 6 k.c. został zastosowany przez Sąd drugiej
instancji przy ocenie, że strona powodowa nie wykazała istnienia interesu prawnego
w żądanym ustaleniu.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku, dzia-
łając na podstawie art. 39814
, art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze oraz odpowiednio sto-
sowanego art. 108 § 2 k.p.c.
========================================