Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CZP 14/10
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Dariusz Dończyk
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "L.C." sp. z o.o. w O. przy uczestnictwie
Zbigniewa Seweryna Z. o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 9 kwietnia 2010 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we Wrocławiu
postanowieniem z dnia 14 stycznia 2010 r.:
„Czy roczny termin do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu z art. 373 Pr.u.n.
rozpoczyna bieg od oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13
Pr.u.n. także w stosunku do osoby, która ze swej winy, będąc zobowiązana z mocy
ustawy, nie złożyła takiego wniosku w terminie 2 tygodni od dnia powstania
podstawy do ogłoszenia upadłości, a następnie utraciła status członka zarządu i od
ponad roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości nie pełniła tej
funkcji?"
podjął uchwałę:
Jeżeli dłużnik nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości w ciągu roku od
dnia, w którym obowiązany był to uczynić, roczny termin przewidziany w art.
377 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U.
Nr 60, poz. 535 ze zm.), w brzmieniu obowiązującym przed dniem 2 maja
2009 r., do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu z art. 373 tej ustawy biegnie
od dnia uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu lub zakończeniu
postępowania upadłościowego wszczętego z wniosku wierzyciela albo od
dnia oddalenia tego wniosku na podstawie art. 13 ustawy.
Uzasadnienie
Uczestnik Zbigniew Z. pełnił funkcję członka zarządu spółki z o.o. "P."
(obecnie "S.") do dnia 30 sierpnia 2004 r. Pomimo wykazania straty w działalności
spółki za 2002 r., uczestnik nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości spółki.
Wniosek taki złożył wierzyciel spółki dopiero w grudniu 2008 r., lecz
postanowieniem z dnia 17 lutego 2009 r. został on oddalony na podstawie art. 13
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60,
poz. 373, ze zm. – dalej: "Pr.u.n."), gdyż majątek niewypłacalnego dłużnika nie
wystarczał na zaspokojenie kosztów postępowania. W dniu 4 marca 2009 r.
wierzyciel złożył wniosek o orzeczenie wobec uczestnika zakazu prowadzenia
działalności gospodarczej oraz pełnienia określonych funkcji w podmiotach
gospodarczych przez okres 10 lat.
Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabrycznej we Wrocławiu postanowieniem z
dnia 16 czerwca 2009 r. oddalił ten wniosek jako złożony po upływie rocznego
terminu prekluzyjnego przewidzianego w art. 377 Pr.u.n., liczonego od dnia
odwołania uczestnika z funkcji członka zarządu. Uznał, że tylko ten termin może
wchodzić w rachubę, gdyż po zaprzestaniu pełnienia funkcji w spółce uczestnik
utracił możliwość złożenia wniosku o ogłoszenie jej upadłości.
Przy rozpoznawaniu apelacji wierzyciela Sąd Okręgowy powziął wątpliwość,
sprowadzającą się do pytania, czy w ustalonym stanie faktycznym roczny termin do
złożenia wniosku o zakazanie prowadzenia działalności gospodarczej przez
uczestnika należy liczyć od zaprzestania pełnienia przez niego funkcji członka
zarządu niewypłacalnej spółki, czy od daty oddalenia wniosku o ogłoszenie
upadłości tej spółki, i przekazał ją do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na
podstawie art. 390 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Termin, którego dotyczy zagadnienie prawne został z dniem 2 maja 2009 r.
przedłużony ustawą z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo
upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz
ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 53, poz. 434 – dalej: „ustawa
nowelizująca”) i wynosi obecnie trzy lata. Ponieważ jednak wniosek w niniejszej
sprawie został złożony przed wejściem w życie tej ustawy, ma zastosowanie art.
377 Pr.u.n. w brzmieniu poprzednim, przewidującym termin roczny.
Wątpliwości co do początkowej daty liczenia rocznego terminu z art. 377
Pr.u.n. pojawiły już znacznie wcześniej. Wiążą się one z tym, że w przepis ten
przewiduje liczenie początku tego terminu od różnych zdarzeń. Zgodnie z jego
treścią sprzed nowelizacji, nie orzeka się zakazu, o którym mowa w art. 373, jeżeli
postępowanie w tej sprawie nie zostało wszczęte w terminie roku od umorzenia lub
zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie
upadłości na podstawie art. 13, a gdy nie złożono wniosku o ogłoszenie upadłości,
od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć. Stosownie zaś do
art. 373 ust. 1 pkt 1, orzeczenie zakazu pozbawienia prawa działalności
gospodarczej następuje w stosunku do osoby, która ze swej winy, będąc do tego
zobowiązana z mocy ustawy, nie złożyła – w terminie dwóch tygodni od dnia
powstania podstawy do ogłoszenia upadłości – wniosku w tym przedmiocie.
Podstawowa wątpliwość, jaką podnoszono na tle obu tych przepisów dotyczy
sytuacji, w której wniosek o orzeczenie zakazu przewidzianego w art. 373 ust. 1 pkt
1 został zgłoszony w stosunku do osoby, która na skutek zaprzestania sprawowania
funkcji członka zarządu spółki utraciła legitymację do wystąpienia z wnioskiem o
ogłoszenie upadłości, ze względu na upływ terminu określonego w tym przepisie.
Argumentowano, że trudno zaaprobować rozwiązanie, które przesuwa termin do
nałożenia sankcji ustanowionej w art. 373 Pr.u.n. na czas nieokreślony, zależny
wyłącznie od podjęcia inicjatywy do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez
wierzycieli niewypłacalnej spółki.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się pogląd, podzielany przez
większość doktryny, że określony w art. 377 Pr.u.n. roczny termin do wystąpienia o
orzeczenie zakazu, o którym mowa w art. 373 Pr.u.n., jest terminem zawitym i
biegnie od dnia, w którym dłużnik był obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie
upadłości, tylko wtedy, gdy takiego wniosku nie złożyły inne osoby uprawnione, a w
szczególności wierzyciele. Jeżeli jednak wniosek o ogłoszenie upadłości został
przez wierzyciela złożony, choćby po upływie terminu przewidzianego w art. 373,
roczny termin do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu liczy się od umorzenia lub
zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku na podstawie
art. 13 Pr.u.n. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2006 r., III CZP
13/06, OSNC 2007, nr 1, poz. 8 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12
maja 2006 r., V CSK 54/06, nie publ., z dnia 10 listopada 2006 r., I CSK 218/06, nie
publ., z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 330/06, "Izba Cywilna" 2008, nr 12, s. 45
oraz z dnia 12 grudnia 2007 r., V CSK 321/07, nie publ.). Sąd Najwyższy powołał
się głównie na wykładnią gramatyczną art. 377, wspierając ją argumentacją
funkcjonalną. Podkreślił, że przyjęcie zróżnicowanego sposobu liczenia terminów
było w art. 377 ustawy zabiegiem celowym, gdyż chodziło o stworzenie
wnioskodawcy realnej możliwości złożenia wniosku o zastosowanie sankcji wobec
dłużnika, który poważnie naruszając reguły uczciwego obrotu, mógł jednocześnie
zataić istnienie podstawy do ogłoszenia upadłości.
W judykaturze zaprezentowano także stanowisko zmierzające do czasowego
ograniczenia możliwości wystąpienia przez wierzyciela z wnioskiem o zastosowanie
sankcji przewidzianej w art. 373 Pr.u.n. W postanowieniach z dnia 7 lutego 2008 r.,
V CSK 424/07 (OSNC 2009, nr 4, poz. 59) oraz z dnia 29 października 2008 r., IV
CSK 239/08 (nie publ.). Sąd Najwyższy przyjął, że złożenie wniosku o ogłoszenie
upadłości przesuwa wprawdzie początek biegu terminu określonego w art. 377
ustawy na chwilę prawomocnego umorzenia lub zakończenia postępowania
upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art.
13 ustawy, ale nie oznacza to ani przywrócenia, ani przedłużenia tego terminu,
jeżeli bowiem nie wszczęto postępowania upadłościowego w terminie roku, od dnia,
w którym wniosek w tym przedmiocie obowiązany był złożyć dłużnik, niemożliwe
staje się powołanie w przyszłości na okoliczności określone w art. 373 ust. 1 pkt 1-4
ustawy, zaistniałe w tym okresie.
Pogląd ten nie uzyskał jednak akceptacji; Sąd Najwyższy wyjaśnił, że
dwutorowość liczenia terminu przewidzianego w art. 377 Pr.u.n. uzasadniona jest
tym, że wierzyciel nie ma zwykle możliwości przeprowadzenia oceny, czy dłużnik
znajduje się w sytuacji uzasadniającej zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości,
w związku z czym może wejść z nim w stosunki gospodarcze nawet po upływie
rocznego terminu, w którym osoby powołane do reprezentowania jego kontrahenta
miały obowiązek złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości. Prowadziłoby to do tego,
że wierzyciel zostałby pozbawiony w ogóle możliwości skutecznego wystąpienia o
orzeczenie zakazu, skoro przyczyny uprawniające do tego uległy sprekludowaniu,
zanim uzyskał możliwość złożenia wniosku w tym przedmiocie, co jest
rozwiązaniem niedopuszczalnym (postanowienie z dnia 4 marca 2009 r., IV CSK
423/09). Sąd Najwyższy uznał również, że potwierdzeniem woli ustawodawcy
utrzymania stanu dwutorowości liczenia terminu do wystąpienia z wnioskiem o
orzeczenie zakazu z art. 373 Pr.u.n. była nowelizacja art. 377, mająca na celu
zapewnienie wierzycielowi realnej, możliwości złożenia wniosku o zastosowanie
przeciwko nieuczciwemu dłużnikowi sankcji z art. 373 Pr.u.n. W wyniku dokonanej
zmiany termin do wystąpienia o zastosowanie tej sankcji został przedłużony do
trzech lat w sytuacji, w której nie zgłoszono wniosku o ogłoszenie upadłości, przy
czym termin trzyletni liczy się od dnia, w którym dłużnik obowiązany był do
wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości (postanowienie z dnia 13 stycznia
2010 r., II CSK 364/09, nie publ.).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym zagadnienie prawne przychyla się
do stanowiska dominującego w judykaturze, zgodnie z którym tylko wówczas, gdy
żaden z wierzycieli nie chce podjąć próby dochodzenia swoich roszczeń w
postępowaniu upadłościowym, ograniczając się do żądania wykluczenia dłużnika z
obrotu gospodarczego, nie ma powodu ani możliwości, aby liczyć termin do
wystąpienia z żądaniem orzeczenia zakazu od innej chwili niż powstanie po stronie
dłużnika obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Należy przy tym
podkreślić, że z treści art. 377 wynika, iż drugi początkowy termin jest traktowany
przez ustawodawcę jako wyjątek od zasady, tj. liczenia terminu od daty wiązanej z
wszczętym postępowaniem upadłościowym. Jeżeli zatem któryś z wierzycieli
zainicjował to postępowanie, roczny termin do złożenia wniosku o orzeczenie
zakazu przewidzianego w art. 373 ust 1 Pr.u.n. biegnie od dnia zakończenia lub
umorzenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie
upadłości na podstawie art. 13 Pr.u.n. Rozwiązanie to nie jest ani nadmiernie
rygorystyczne, ani nie może być kwestionowane wyłącznie z punktu widzenia
interesu dłużnika. Ustawodawca świadomie nadał priorytet interesowi społecznemu
i względom natury prewencyjnej, które dla dobra, jakim jest bezpieczeństwo obrotu
gospodarczego usprawiedliwiają orzeczenie sankcji przewidzianej w art. 373 Pr.u.n.
w stosunku to nieuczciwego uczestnika tego obrotu. Nie można też podzielić
stanowiska, że przyjęta wykładnia prowadzi do naruszenia zasady równości wobec
prawa. Podnosi się, że w wypadku dłużnika będącego osobą fizyczną, może on
uniknąć orzeczenia zakazu określonego w art. 373 ust. 1 Pr.u.n., jeżeli zaprzestanie
działalności gospodarczej i uzyska wykreślenie z ewidencji tej działalności (art. 8
Pr.u.n.). Taka możliwość rzeczywiście istnieje, lecz wynika nie z powodu
zamierzonego zróżnicowania sytuacji prawnej byłych reprezentantów podmiotu
gospodarczego będącego spółką prawa handlowego w stosunku do osoby fizycznej
– byłego przedsiębiorcy, lecz z oczywistego względu, że – zgodnie z art. 8 Pr.u.n. –
po upływie roku od wykreślenia z ewidencji działalności gospodarczej osoba
fizyczna traci zdolność upadłościową, a zatem po tym terminie wszczęcie w
stosunku do niej postępowania upadłościowego jest niedopuszczalne. Ocena
takiego rozwiązania z punktu widzenia zasad słuszności, uzasadnia postulowat
rozważenia możliwości dostosowania sytuacji byłego przedsiębiorcy będącego
osobą fizyczną do sytuacji byłych reprezentantów osoby prawnej, a nie odwrotnie.
Z tych względów orzeczono, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).