Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 470/09
POSTANOWIENIE
Dnia 16 kwietnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Józef Frąckowiak
w sprawie z wniosku Prokuratora Okręgowego w S.
przy uczestnictwie H. S.
o ubezwłasnowolnienie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 kwietnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 czerwca 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 24 czerwca 2009 r. oddalił apelację
uczestnika postępowania H. S. od postanowienia Sądu Okręgowego w S., który
uwzględniwszy wniosek Prokuratora Okręgowego w S. ubezwłasnowolnił
uczestnika częściowo z powodu choroby psychicznej.
W sprawie ustalono, że H. S., urodzony w 1970 r., cierpi na chorobę
psychiczną – schizofrenię paranoidalną, z powodu której był od 1975 r. leczony
psychiatrycznie. Postanowieniem z dnia 19 października 2000 r. orzeczono o
umieszczeniu uczestnika w szpitalu psychiatrycznym bez jego zgody, następnie w
2004 r. sąd skierował go do domu opieki społecznej, a wniosek o zmianę tego
postanowienia został w 2006 r. oddalony. Wszczęte w 2002 r. postępowanie
o ubezwłasnowolnienie zakończyło się umorzeniem. W lipcu 2007 r. sąd orzekł
o zwolnieniu uczestnika z domu pomocy społecznej; z opinii biegłych wynikało, że
stan jego zdrowia polepszył się na tyle, iż stał się osobą zdolną do samodzielnego
zaspokajania potrzeb życiowych, pod warunkiem stałej ambulatoryjnej opieki
psychiatrycznej. Doraźnej pomocy udzielał mu ośrodek pomocy społecznej.
H. S. nie ma bliskiej rodziny, mieszka sam w starym drewnianym budynku,
nie dba o higienę osobistą i porządek w mieszkaniu, w sposób niewłaściwy
gospodaruje otrzymywaną rentą socjalną. Nie radzi sobie z tymi problemami, jest
podatny na bodźce zewnętrzne, dokonał niekorzystnej zamiany mieszkań, w
związku z którą toczą się procesy sądowe. Ukończył policealne studium
ekonomiczne, podejmował trzykrotnie studia, od 2005 r. jest studentem Wyższej
Szkoły Zawodowej w S.; przez około pół roku na przełomie 2006 i 2007r.
przebywał w USA i pracował tam nielegalnie.
W opinii biegłych, pomiędzy chorobą a ograniczoną możliwością kierowania
przez uczestnika swoim postępowaniem istnieje związek przyczynowy, a jego stan
zdrowia wskazuje na potrzebę udzielenia mu pomocy w prowadzeniu spraw.
Na podstawie tych ustaleń Sąd Okręgowy ocenił, że uczestnik „posiada co
prawda pewne umiejętności, które pozwalają w stopniu podstawowym zadbać
o posiłek, higienę, pójść na basen, ale niezbędna jest mu pomoc do prowadzenia
swoich spraw w szerszym zakresie”, i z tej przyczyny dla jego dobra celowe jest
3
częściowe ubezwłasnowolnienie, w wyniku którego uzyska pomoc kuratora
w prowadzeniu tych spraw.
Ocenę tę uznał za trafną Sąd Apelacyjny, stwierdzając, że doraźna pomoc
świadczona uczestnikowi przez różne podmioty, w tym ośrodek pomocy społecznej
nie może być uznana za dostateczną „w okolicznościach tej sprawy i w odniesieniu
do osoby uczestnika postępowania”. Możliwość ustanowienia kurateli w przypadku
częściowego ubezwłasnowolnienia uczestnika będzie stanowić większą gwarancję
świadczonej pomocy w interesie uczestnika i w jego sprawach.
Odnosząc się do zarzutów apelacyjnych uczestnika, Sąd stwierdził, że
zgłaszany przezeń przed Sądem pierwszej instancji i ponowiony w postępowaniu
apelacyjnym wniosek o przeprowadzenie opinii uzupełniającej biegłych psychologa
i psychiatry, przy uwzględnieniu opinii sporządzonych w innych sprawach
(w szczególności tej, w której zwolniono uczestnika z domu pomocy społecznej),
był nieuzasadniony, gdyż opinie te były przedmiotem badania Sądu Okręgowego,
a złożona w obecnej sprawie opinia nie była niepełna ani niejasna. Nieuzasadniony
był także zgłoszony przez prokuratora w postępowaniu apelacyjnym wniosek
o zasięgnięcie aktualnej informacji z poradni zdrowia psychicznego, gdyż materiał
dowodowy, uzupełniony w postępowaniu apelacyjnym, a tym aktualna
dokumentacja lekarska uczestnika z tej przychodni, był wystarczający do
rozstrzygnięcia sprawy.
Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Apelacyjnego uczestnik oparł na
podstawie naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 16
§ 1 k.c. pomimo braku przesłanek ubezwłasnowolnienia oraz na podstawie
mającego istotny wpływ na wynik sprawy naruszenia przepisów postępowania:
1. art. 5541
§ 1 k.p.c. przez nieprzeprowadzenie postępowania zmierzającego do
ustalenia w jakiego rodzaju sprawach wymagane jest udzielenie pomocy
uczestnikowi 2. art. 547 § 1 w zw. z art. 286 i 278 k.p.c. przez wysłuchanie
uczestnika przez Sąd Apelacyjny bez obecności biegłych oraz przez odstąpienie od
uzupełnienia opinii psychiatrycznej i psychologicznej, pomimo zgodnego wniosku
stron 3. art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c. i 13 § 2 oraz w zw. z art. 232 i 286 k.p.c.
przez nieodniesienie się do uchybień Sądu pierwszej instancji polegających na
niewezwaniu biegłych na rozprawę, uniemożliwieniu zadania pytań biegłym
4
w związku z opinią i uzyskania opinii uzupełniającej oraz na pominięciu wniosków
dowodów o przesłuchanie świadków.
Zdaniem skarżącego, przesłuchanie świadków w nieobecności uczestnika oraz
nieuwzględnienie wniosku o przesłuchanie biegłych na rozprawie, uzasadnia zarzut
pozbawienia uczestnika możliwości obrony jego praw, a tym samym – nieważności
postępowania.
W konkluzji skarżący wniósł o stwierdzenie nieważności zaskarżonego
postanowienia ewentualnie o zmianę tego postanowienia oraz postanowienia Sądu
Okręgowego i oddalenie wniosku o ubezwłasnowolnienie uczestnika albo
o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje.
Stosownie do art. 16 § 1 k.c., osoba pełnoletnia może być
ubezwłasnowolniona częściowo między innymi z powodu choroby psychicznej,
jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz
potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Przepis określa zatem dwie
pozostające ze sobą w związku przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego,
których ustalenie stanowi podstawę jego zastosowania.
Pierwsza przesłanka jest związana z ustaleniem konkretnego rodzaju
zaburzenia psychicznego, którym dotknięta jest dana osoba. Wbrew odmiennemu
poglądowi skarżącego, wskazanie w orzeczeniu choroby psychicznej jako powodu
ubezwłasnowolnienia czyni zadość wymaganiu art. 557 k.p.c. Sentencja orzeczenia
nie obejmuje sprecyzowania rodzaju choroby, ani stwierdzenia, że osobie
podlegającej ubezwłasnowolnieniu potrzebna jej pomoc w prowadzeniu spraw,
gdyż są to jedynie konieczne elementy uzasadnienia postanowienia w zakresie
jego podstawy faktycznej.
Drugą przesłanką orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu jest
stwierdzenie, że osobie cierpiącej na ustalone zaburzenie psychiczne jest
potrzebna pomoc do prowadzenia jej spraw. Właściwe rozumienie tego pojęcia jest
istotne dla sprecyzowania zakresu ustaleń stanowiących wymaganą podstawę
zastosowania art. 16 § 1 k.c. „Prowadzenie spraw” jest w judykaturze rozumiane
5
szeroko i obejmuje się nim czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno
majątkowe, jak i osobiste. Zasadnicze znaczenie ma ustalenie przez sąd
rzeczywiście istniejącego zakresu spraw wymagających decyzji i czynności danej
osoby (tak też w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1972 r., II CR
48/72, OSNC 1972, nr 12, poz. 220). Konieczne jest wyjaśnienie, w jakich
konkretnych sprawach osobie tej potrzebna jest pomoc. Innymi słowy, nie można
poprzestać na ogólnym stwierdzeniu o potrzebie pomocy, gdyż nieodzowne jest
określenie rzeczywistego i skonkretyzowanego jej zakresu. Orzeczenie
o ubezwłasnowolnieniu częściowym winno być poprzedzone ustaleniem,
w prowadzeniu jakich konkretnie spraw potrzebna jest pomoc osobie cierpiącej na
chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne.
Takie stanowisko doznało wyraźnego wzmocnienia w zmienionych
przepisach o postępowaniu w sprawach o ubezwłasnowolnienie, wprowadzonych
ustawą z dnia 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 831), która weszła w życie dnia
7 października 2007 r. Zmiany te rozszerzają uprawnienia i gwarancje procesowe
osób, których dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Zmiany mają wymiar
ogólniejszy, gdyż wyrażają nową tendencję w postrzeganiu praw tych osób i ich
ochrony, którą winien mieć na względzie sąd orzekający o ubezwłasnowolnieniu.
Jednym z nowych przepisów jest art. 5541
§ 1 k.p.c., zgodnie z którym
postępowanie dowodowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację
osobistą, zawodową i majątkową takiej osoby, rodzaj spraw wymagających
prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania przez nią potrzeb
życiowych. Przepis ten określa zatem przedmiot postępowania dowodowego,
zaliczając doń rodzaj spraw wymagających prowadzenia, co stanowi konieczny
element ustalenia i oceny, czy i w jakich spośród nich potrzebne jest udzielenie
danej osobie pomocy. Wymienione okoliczności są istotne dla oceny, czy
ewentualne ubezwłasnowolnienie leży rzeczywiście w interesie tej osoby, a więc
czy spełniona jest nadrzędna dyrektywa orzekania o ubezwłasnowolnieniu.
Nie można odmówić racji skarżącemu, gdy zarzuca, że Sąd nie zastosował
art. 5541
§ 1 k.p.c., gdyż wbrew jego wyraźnej dyspozycji nie został ustalony „rodzaj
spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę”. Bez określenia, jakie sprawy
6
ma (powinien) prowadzić uczestnik, nie można ocenić, czy i jakiej pomocy
konkretnie potrzebuje. Sąd poprzestał na ogólnym stwierdzeniu, że uczestnikowi
potrzebna jest pomoc w prowadzeniu spraw, nie precyzując, jakie są sprawy
wymagające prowadzenia przez uczestnika, ani nie określając, jakiej konkretnej
pomocy należy mu w nich udzielić.
Konsekwencją naruszenia wskazanego przepisu o postępowaniu
dowodowym jest brak ustaleń, które są konieczne dla oceny, czy istnieje potrzeba
udzielenia uczestnikowi takiej pomocy w prowadzeniu spraw, która wymaga jego
częściowego ubezwłasnowolnienia. To z kolei oznacza, że art. 16 § 1 k.c. został
zastosowany pomimo niedostatecznego wyjaśnienia, czy spełniona została jedna
z jego koniecznych przesłanek.
Nie można też wykluczyć istotnego wpływu innych uchybień procesowych na
wynik sprawy. Dotyczy to zarzutów związanych z opinią biegłych, która w sprawie
o ubezwłasnowolnienie ma niewątpliwie kluczowe znaczenie.
Sąd Apelacyjny nie zajął stanowiska co do przyczyn zaniechania ustnego
wyjaśnienia przez biegłych opinii złożonej na piśmie i uniemożliwienia tym samym
zadania pytań biegłym. Nie podejmując bardziej szczegółowo spornego
zagadnienia, czy z art. 286 k.p.c. wynika tylko możliwość, czy także powinność
sądu uzyskania ustnego wyjaśnienia opinii, należy stwierdzić, że przy
zróżnicowanych poglądach w tej kwestii, zasadniczo panuje zgoda co do pewnego
minimum, czyli co do tego, że stronie należy umożliwić zadawanie pytań biegłemu,
jeżeli składa taki wniosek. Można dodać, że szczególny charakter postępowania
o ubezwłasnowolnienie oraz istotna rola, jaka w nim przypada dowodowi z opinii
biegłych powodują, że poprzestać na opinii pisemnej można tylko w rzeczywiście
specyficznych okolicznościach danej sprawy.
Do wniosku o uzupełniający dowód z opinii biegłych, motywowanego
potrzebą uwzględnienia opinii przeprowadzonych w innych sprawach, Sąd
Apelacyjny odniósł się w ten sposób, że treść uzasadnienia Sądu Okręgowego
wskazuje na to, iż opinie te były przedmiotem jego badania i analizy. Trudno jednak
zaakceptować tę argumentację, gdy się zważy, że z uzasadnienia zaskarżonego
orzeczenia wynika jedynie, iż Sąd Okręgowy znał (przytoczył) opinię biegłych
z 2007 r., zgodnie z którą stan zdrowia uczestnika polepszył się na tyle, że jest
7
zdolny do samodzielnego zaspokajania potrzeb, pod warunkiem utrzymywania
opieki ambulatoryjnej, natomiast nie wynika z niego, aby opinia ta była
przedmiotem „analizy”, czy to Sądu, czy biegłych wydających opinię w niniejszej
sprawie, ani by była w jakikolwiek sposób uwzględniona przy czynieniu ustaleń.
Jednocześnie, Sąd Apelacyjny powołując się na uzupełnienie materiału
dowodowego w postępowaniu apelacyjnym oraz na „wyniki uzupełnionego na
etapie apelacji postępowania dowodowego” wyników tych nie przedstawił, nie
wiadomo więc, jakie z nich płynęły wnioski i jakie miały znaczenie dla
rozstrzygnięcia.
Nie jest natomiast zasadny zarzut naruszenia art. 547 § 1 k.p.c. przez
wysłuchanie uczestnika przez Sąd Apelacyjny bez obecności biegłych.
Przewidziane w tym przepisie, obligatoryjne obecnie wysłuchanie osoby, której
dotyczy wniosek, mające się odbyć przy udziale psychologa i ewentualnie także
psychiatry lub neurologa, dotyczy stanu sprawy niezwłocznie po jej wszczęciu,
i takie wysłuchanie miało miejsce przed Sądem Okręgowym. Udział biegłych przy
wysłuchaniu przed sądem odwoławczym może być pożądany i uzasadniony
w okolicznościach sprawy, lecz jego brak nie oznacza naruszenia art. 547 k.p.c.,
który dotyczy postępowania przed sądem pierwszej instancji, i to w jego
początkowej fazie.
Bezpodstawne także jest twierdzenie uczestnika, jakoby doszło
w postępowaniu do uchybień prowadzących do pozbawienia go możności obrony
praw.
Z omówionych względów Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.,
orzekł, jak w sentencji.