Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 11 maja 1994 r.
II UZP 14/94
Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędziowie SN: Krzysztof
Kolasiński, Maria Tyszel,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z wniosku
Krystiana A. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. o zasiłek
chorobowy, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 11 maja 1994 r. zagadnienia
prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 4
marca 1994. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
"Czy na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity
tekst Dz. U.: z 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.) osoba prowadząca działalność
gospodarczą zalegająca z opłaceniem składek na ubezpieczenie społeczne na kwotę
przekraczającą trzymiesięczną składkę nabywa po uiszczeniu zaległych składek, prawo
do zasiłku chorobowego za cały okres od pierwszego dnia niezdolności do pracy, czy
też jedynie za okres od dnia opłacenia zaległych składek ?"
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Osoba prowadząca działalność gospodarczą, zalegająca z opłaceniem składek na
ubezpieczenie społeczne na kwotę przekraczającą trzymiesięczną składkę, po
opłaceniu w całości zaległych składek nabywa na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy
z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą (jednolity tekst: Dz. U. 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.)
prawo do zasiłku chorobowego od pierwszego dnia niezdolności do pracy.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 k.p.c. zagadnienie prawne, o
treści przytoczonej w sentencji uchwały, powstało na tle następującego stanu
faktycznego.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. decyzją z dnia 15 kwietnia 1993 roku
odmówił wnioskodawcy, Krystianowi A. prawa do zasiłku chorobowego za okres od dnia
9 lutego do dnia 29 marca 1993 r. Decyzję swoją organ rentowy uzasadnił tym, iż
wnioskodawca zalegał z opłatą składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej na kwotę przekraczającą trzymiesięczną
składkę.
W odwołaniu wniesionym do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku, Krystian A. domagał się zmiany tej decyzji i przyznania prawa
do zasiłku chorobowego za sporny okres ponieważ uzupełnił zaległe składki na
ubezpieczenie społeczne.
Wyrokiem z dnia 26 października 1993 r. Sąd zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że
wnioskodawcy przysługuje prawo do zasiłku chorobowego od dnia 9 lutego do dnia 29
marca 1993 r. W uzasadnieniu wyroku Sąd podkreślił, że wnioskodawca, który
prowadzi działalność gospodarczą był zobowiązany do opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne. Obowiązek ten zaniedbał tak, iż powstało zadłużenie wobec
organu rentowego. Zadłużenie to zostało przez Krystiana A. uregulowane. Organ
rentowy nie przyznał mu jednak zasiłku chorobowego wstecz, za okres opłacony. Sąd
powołał się na art. 16 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst Dz. U.: z
1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.). Przepis ten stanowi, że w razie zalegania przez
ubezpieczonego z opłatą należnych składek na kwotę przekraczającą trzymiesięczną
składkę, świadczenia o których mowa w art. 5 pkt 1-3 nie przysługują do czasu
opłacenia w całości należnych składek. Taką treść art. 16 ust. 1 ustawy, otrzymał od
dnia 1 stycznia 1983 roku, z mocy ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zmianie niektórych
przepisów o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego i o zaopatrzeniu emerytalnym
(Dz. U. Nr 5, poz. 33). Do tej daty art. 16 stanowił, że świadczenia o których mowa w
art. 5 pkt 1-3 ustawy nie przysługują za okres zalegania przez osobę prowadzącą
działalność z opłaceniem składek dłużej niż trzy miesiące. Zdaniem Sądu Wojewó-
dzkiego zmiana redakcji art. 16 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą podyktowana została istotną zmianą
stanowiska ustawodawcy w przedmiocie wypłaty świadczeń.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku rozpatrując rewizję
organu rentowego od wyroku Sądu I instancji powziął przedstawioną wyżej wątpliwość
prawną.
Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia zwrócił uwagę, iż
poprzednia regulacja prawna, przed zmianą treści art. 16 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą..., nie nasuwała wątpliwości
co do tego, że zasiłek chorobowy nie przysługuje za okres zalegania przez osobę
prowadzącą tą działalność z opłatą składek. Aktualnie przepis ten stanowi, że
świadczenia nie przysługują do czasu opłacenia w całości zaległych składek.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego nowe sformułowanie art. 16 można interpretować w
dwojaki sposób, jako kontynuację dotychczasowej zasady, że opłacenie zaległych
składek umożliwia nabycie prawa do zasiłku chorobowego na bieżąco, za dalszy okres
niezdolności do pracy spowodowany chorobą, lub w ten sposób, że uregulowanie
zaległości powoduje, iż prawo do zasiłku będzie także przysługiwało za okres w którym
składki nie były opłacane na bieżąco.
Sąd Apelacyjny, podobnie, jak Sąd Wojewódzki, zwrócił też uwagę na uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 8 października 1985 r. III UZP 24/85 (OSNCP 1986 z. 6 poz. 96)
oraz uchwałę z dnia 15 października 1985 r. III UZP 25/85 (OSNCP 1986 z. 7-8 poz.
111). W obu uchwałach Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, iż opłacenie zaległych
składek na ubezpieczenie społeczne stwarza jedynie prawo do bieżącego zasiłku
chorobowego. Równocześnie jednak Sąd Apelacyjny wskazał na wyroki Sądu
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 9 marca 1993 r. sygn. akt 164/93 oraz Sadu
Apelacyjnego w Warszawie (brak daty i sygnatury), w których Sądy te zajęły odmienne
stanowisko. Uznały, że z istoty ubezpieczenia społecznego osoby prowadzącej
działalność gospodarczą wynika, że obowiązek ubezpieczenia społecznego powstaje z
mocy prawa, a ustaje z końcem miesiąca kalendarzowego, w którym zaprzestano
prowadzenia działalności gospodarczej. Samo zaleganie z opłaceniem składek nie
może więc prowadzić do automatycznego pozbawienia prawa do zasiłku jeżeli
zaległości zostały uregulowane.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, należy rozróżnić dwie kwestie: podleganie obowiązkowi
ubezpieczenia i prawo do świadczeń z tego tytułu. Z art. 16 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą wynika, że podleganie
obowiązkowi ubezpieczenia bez opłacenia składek, nie rodzi praw do określonych
świadczeń krótkoterminowych. Prawo do świadczeń długoterminowych jest
uregulowane odmiennie (art. 16 ust. 2 ustawy). Powstaje ono mimo zalegania ze
składkami a składki potrąca się z tych świadczeń, po ich przyznaniu.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Poza sporem jest, że wnioskodawca prowadzący działalność gospodarczą stał się
niezdolnym do pracy z powodu choroby od 9 lutego 1993 r. W chwili zachorowania,
zalegał z opłatą należnych składek na ubezpieczenie społeczne. Kwota zaległości
przekraczała trzymiesięczną składkę. Wnioskodawca, co wynika z akt rentowych, nie
zalegał z opłatą samych składek a jedynie płacił je w niższym niż należy wymiarze.
Spowodowało to powstanie zaległości w kwocie przekraczając trzymiesięczną składkę.
Zaległość tę Krystian A. uregulował wraz z odsetkami za zwłokę.
Zgodnie z treścią art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity
tekst: Dz. U. 1989 r., Nr 46, poz. 250 ze zm.) w razie zalegania przez osobę
prowadzącą działalność z opłatą należnych składek na ubezpieczenie na kwotę
przekraczającą trzymiesięczną składkę, świadczenia o których mowa w art. 5 pkt 1-3,
nie przysługują do czasu opłacenia w całości zaległych składek. W art. 5 pkt 2 wymienia
się m. in. zasiłek chorobowy.
Interpretacja wyżej przytoczonego art. 16 ustawy, stała się przyczyną poważnych
wątpliwości prawnych Sądu Apelacyjnego. Sądy obu instancji w rozważaniach swoich
położyły nacisk na zmianę treści art. 16 ustawy, wprowadzoną ustawą z dnia 1 lutego
1983 roku o zmianie niektórych przepisów z ubezpieczenia społecznego i o
zaopatrzeniu emerytalnym (Dz. U. Nr 5, poz. 33). Zmiana ta nastąpiła od 1 stycznia
1983 roku. Poprzednio treść art. 16 była jednoznaczna co do braku możliwości
wypłacenia zasiłku chorobowego wstecz, za okres w którym osoba ubezpieczona
zalegała z opłatą składek.
Nowa redakcja art. 16 ust. 1 takiego wyraźnego zakazu nie zawiera.
Trudno założyć, że ustawodawca zmieniając treść tego przepisu miał na celu jedynie
zmiany stylistyczne. Zdaniem Sądu Najwyższego, zmiana art. 16 nie była tylko zmianą
redakcyjną ale zmianą merytoryczną poprzednio obowiązującego zakazu wypłacania
świadczeń o jakich mowa w art. 5 ust. 1-3 ustawy za okres zalegania z opłatami
składek nawet po uregulowania należności. Trudno nie zauważyć diametralnej różnicy
między sformułowaniem "świadczenia o których mowa w art. 5 pkt 1-3 nie przysługują
za okres..." a stwierdzeniem "świadczenia o których mowa w art. 5 pkt 1-3 nie
przysługują do czasu opłacenia w całości zaległych składek". Aktualna treść art. 16 ust.
1 omawianej ustawy oznacza iż z chwilą opłacenia w całości zaległych składek
następuje "odblokowanie" prawa do świadczeń przewidzianych w art. 5 pkt 1-3, w tym
do zasiłku chorobowego, za cały okres w którym świadczenia te przysługują. Takiej
interpretacji nie stoi na przeszkodzie § 37 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29
stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i
świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz. U. 1993 r., Nr 68, poz.
330). Przepis ten stanowi, że zwolnienie z opłacenia składek następuje m.in. za okres
pobierania zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego.
Składka w ubezpieczeniu społecznym stanowi istotny składnik finansowania świadczeń
ubezpieczeniem tym gwarantowanych. Dzięki składce oraz innym źródłom finansowania
ubezpieczeń społecznych (udział Skarbu Państwa) świadczenia te są wypłacane. W
związku z tym odprowadzanie składek od wypłacanych świadczeń ubezpieczeniowych,
które w głównej mierze z tych składek są finansowane mijałoby się z celem składki.
Równocześnie opłacenie składek na ubezpieczenie społeczne czy to przez
pracodawcę, jak to ma miejsce w ubezpieczeniu pracowniczym, czy przez samego
ubezpieczonego, tak jak w ubezpieczeniu osób prowadzonych działalność gospodarczą
warunkuje samo prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Prawo to może
być reaktywowane przez wyrównanie zaległych składek z ubezpieczenia społecznego.
Zwolnienie z opłacania składek za okres pobierania zasiłku chorobowego, sprowadza
się w takim wypadku do technicznej kwestii rozliczenia wnioskodawcy przez organ
rentowy za ten okres. Nie może być natomiast przyczyną pozbawienia prawa do zasiłku
od chwili, gdy prawo to powstało i mogło zostać zrealizowane dzięki uregulowaniu
należności.
Przez cały okres prowadzenia działalności gospodarczej od pierwszego dnia miesiąca
kalendarzowego, w którym nastąpiło rozpoczęcie tej działalności powstaje obowiązek
ubezpieczenia społecznego. Obowiązek ten ustaje z końcem miesiąca
kalendarzowego, w którym nastąpiło zaprzestanie działalności (art. 3 ust. 1 omawianej
ustawy). Zaleganie z opłacaniem składek nie przerywa trwania ubezpieczenia
społecznego, którego obowiązek wynika z samego faktu prowadzenia działalności
gospodarczej. Zgodnie z art. 15 ust. 2 ustawy za okresy ubezpieczenia od których
zależy prawo do świadczeń uważa się miesiące kalendarzowe za które ubezpieczony
opłacił składki na ubezpieczenie lub w których był zwolniony od ich opłacania. Przepis
ten nie uzależnia prawa do świadczenia od bieżącego opłacania składek lecz od
samego faktu ich opłacania. Art. 16 ust. 1 precyzuje warunki nabycia prawa do
świadczeń krótkoterminowych (art. 5 pkt 1-3 ustawy) w razie zalegania z opłatą składek.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejsze zagadnienie prawne nie podzielił
stanowiska wyrażonego w uchwale z dnia 8 października 1985 r. III UZP 24/85. W
uchwale tej Sąd Najwyższy przyjął, iż opłacenie zaległych składek powoduje powstanie
prawa do zasiłku chorobowego na bieżąco.
W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy, przyznając zmianę treści art. 16 ust. 1
ustawy, od dnia 1 stycznia 1983 r., powołał się na rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i
Spraw Socjalnych z dnia 1 lutego 1977 r. w sprawie wykonywania ustawy
ubezpieczeniu społecznym rzemieślników i niektórych innych osób prowadzących
działalność zarobkową na własny rachunek i ich rodzin (Dz. U. Nr 6, poz. 25 ze zm.). §
15 tego rozporządzenia stanowił, iż w razie nieopłacenia składki w terminie,
ubezpieczenie ustaje od miesiąca, za który nie opłacono składek. Przepisy
przytoczonego rozporządzenia wydane zostały przez wprowadzeniem zmian ustawą z
dnia 1 lutego 1983 r. o zmianie niektórych przepisów o świadczeniach z ubezpieczenia
społecznego i o zaopatrzeniu emerytalnym (wymienionej poprzednio) a § 15 pozostaje
w rażącej sprzeczności z art. 16 ustawy, który w ust. 1 uzależnia prawo do świadczeń
krótkoterminowych od opłacenia w całości zaległych składek, przywracając tym samym
prawo do świadczeń za okres za który opłacono składki. Jeszcze bardziej wyraźnie
sprzeczność § 15 rozporządzenia występuje w związku z treścią art. 16 ust. 2 i 3
ustawy. W przepisach tych przewidziana jest możliwość wypłacenia emerytury, renty
inwalidzkiej lub renty rodzinnej osobie, która nabyła do nich prawo a nie opłacała
składek na ubezpieczenie społeczne. Zaległe składki w takiej sytuacji potrąca się z
należnych świadczeń. W przepisach tych występuje więc wyraźnie "oderwanie" prawa
do pobierania długoterminowych świadczeń od uprzedniego opłacenia składek na
ubezpieczenie. Prawo do tych świadczeń wynika z podlegania ubezpieczeniu
społecznemu, a nie tylko z opłacania składek w tym okresie.
Uchwała z dnia 15 października 1985 r. III UZP 25/85 dotyczyła stanu faktycznego w
którym wnioskodawca, na własne żądanie, opłacał wstecz wyższe składki. Opłatę tę
rozłożono mu na raty. W uzasadnieniu tej uchwały wyrażono pogląd, że wnioskodawca,
który niezależnie od składek bieżących płacił raty od podwyższonej podstawy wymiaru
w terminach ustalonych przez organ rentowy, nie może ponosić konsekwencji
wynikających w art. 16 ust. 1 ustawy w odniesieniu do należnego mu zasiłku
chorobowego. Sąd Najwyższy zauważa, na marginesie tej uchwały, że w stanie
faktycznym sprawy niniejszej, wnioskodawca też na bieżąco opłacał składki lecz w
niższej niż wymagana kwocie.
Zdaniem Sądu Najwyższego, argument, użyty w pytaniu prawnym oraz w jednej z
przytoczonych uchwał sprowadzający się do tego, iż odmienna, niekorzystna dla
ubezpieczonego interpretacja art. 16 ust. 1 ustawy o działalności gospodarczej, może
być uzasadniona potrzebą dyscyplinowania ubezpieczonych w systematycznym
opłacaniu składek, nie jest przekonywający i wystarczający do odmiennej interpretacji.
Potrzeba dyscyplinowania w opłacaniu składek jest tak oczywista, że nie wymaga
dodatkowego uzasadniania. Zwłoka w opłacaniu składek powoduje dla ubezpieczonego
dolegliwość w postaci odsetek z tytułu zaległości a ponadto uzależnienie wypłaty
świadczeń krótkoterminowych od uregulowania należności w całości co również jest
elementem dyscyplinującym. Wypełnienie w całości spoczywającego na
ubezpieczonym obowiązku opłacania składek, które nie dawałoby mu prawa do
świadczeń za ten okres za który, ze względu na niezdolność do pracy powinny mu one
przysługiwać, byłoby nie tylko nieuzasadnione treścią art. 16 ust. 1 ustawy lecz mijałoby
się z prawidłowo pojętym znaczeniem dyscyplinowania.
Kierując się przytoczonymi względami Sąd Najwyższy podjął przytoczoną w sentencji
uchwałę.
=======================================