Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 lipca 1994 r.
II UZP 13/94
Przewodniczący SSN: Teresa Romer, Sędziowie SN: Stefania Szymańska
(sprawozdawca), Maria Tyszel,
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, w
sprawie z
wniosku Doroty I. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
P.
o rentę rodzinną wypadkową i jednorazowe odszkodowanie, po rozpoznaniu na
posiedzeniu jawnym dnia 8 lipca 1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego
przez
Sąd Apelacyjny w Poznaniu postanowieniem z dnia 9 lutego 1994 r., [...]
do
rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.,
"Czy wypadek jakiemu uległ poborowy wezwany do stawienia się zgodnie
z
art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 21.X.1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (jednolity tekst: Dz. U. z 1992 r., Nr 4, poz.
16) przed
komisją lekarską uważa się za wypadek w szczególnych okolicznościach
określony
w § 5 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3.X.1975 r. w sprawie
podstawy
wymiaru renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
świadczeń dla
pracowników, którzy ulegli wypadkom w szczególnych okolicznościach oraz
świadczeń dla osób nie będących pracownikami (Dz. U. nr 33, poz. 179 z
póśn.
zm.), względnie za wypadek w drodze do pracy lub z pracy w rozumieniu §
15 pkt 2
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej oraz Ministra Zdrowia
i Opieki
Społecznej z dnia 17.X.1975 r. w sprawie zasad i trybu orzekania o
uszczerbku na
zdrowiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, w drodze
do pracy i
z pracy oraz z tytułu chorób zawodowych (Dz. U. nr 36, poz. 199 z póśn.
zm.) ?"
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Członkom rodziny poborowego, wezwanego do stawienia się przed
komisją lekarską (art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powsze-
chnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej - jednolity tekst: Dz.
U. z
1992 r., Nr 4, poz. 16), który uległ śmiertelnemu wypadkowi w drodze do
siedziby tej komisji lub w drodze powrotnej, przysługują świadczenia na
zasadach i w trybie przewidzianym dla pracowników w przepisach o świad-
czeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Prawo do tych
świadczeń ustala i świadczenia wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu
faktycznego:
Marcin I., urodzony w dniu 26 kwietnia 1971 r., zatrudniony w
prywatnym
Zakładzie Murarsko-Betoniarskim w R. od dnia 11 czerwca 1990 r., otrzymał
wezwanie do stawienia się na Komisję Poborową w G. W. w dniu 13 marca
1991 r.
Po stawieniu się przed Komisją, celem dostarczenia zdjęć udał się do domu
motocyklem kolegi i w czasie drogi na prostym odcinku uderzył w tył
przyczepy
ciągniętej przez ciągnik, w wyniku czego podniósł śmierć na miejscu.
Wnioskodawczyni jako żona imieniem własnym oraz małoletniego syna
Alana
I., urodzonego w dniu 23 września 1990 r., domaga się przyznania renty
rodzinnej
wypadkowej oraz jednorazowego odszkodowania.
Organ rentowy decyzją z dnia 24 stycznia 1992 r. załatwił wniosek
odmownie,
z tym uzasadnieniem, że wypadek śmiertelny, jakiemu uległ mąż
wnioskodawczyni
nie jest wypadkiem przy pracy, jak również w drodze do pracy lub z pracy
w
rozumieniu przepisów ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z
tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983
r., Nr 30,
poz. 144 ze zm.).
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu
wyrokiem z dnia 1 czerwca 1993 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten
sposób, że
"przyznał odwołującej na syna Alana I. rentę rodzinną wypadkową od dnia
14 marca
1991 r. oraz jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci Marcina I. z
powodu
wypadku przy pracy". Sąd Wojewódzki, powołując się na przepis art. 6 ust.
1 i 2
wyżej wymienionej ustawy, przyjął, że Marcin I. uległ wypadkowi w czasie
urlopu
okolicznościowego udzielonego mu w związku z obowiązkiem stawienia się do
poboru; wypadek zdarzył się więc w związku z wykonywaniem "poleceń władz
państwowych w drodze do komisji poborowej", tj. w czasie podróży
służbowej w
okolicznościach innych, niż wykonywanie zwykłych obowiązków
pracowniczych;
mający zaś na względzie, że Marcin I. nie był w chwili wypadku
nietrześwy, ani że
nie udowodniono, by do wypadku doszło z jego wyłącznej winy, dlatego
członkowie
jego rodziny uprawnieni są - zgodnie z art. 12 tej ustawy - do
jednorazowego
odszkodowania, a zgodnie z art. 26 - do renty rodzinnej.
Natomiast zdaniem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, nie ulega
wątpliwości, że
wykonanie polecenia władz państwowych nie może być uznane za podróż
służbową
w rozumieniu art. 6 ust. 2 cytowanej wyżej ustawy. Sąd Apelacyjny
podkreślił, że
istotę podróży służbowej stanowi polecenie wyjazdu w związku z
wykonywaniem
pracy, co w sprawie w ogóle nie zachodzi. Dlatego Sąd Apelacyjny nie
podzielił
stanowiska Sądu Wojewódzkiego, iż śmiertelny wypadek, jakiemu uległ
Marcin I. w
dniu 13 marca 1991 r. jest wypadkiem przy pracy. Sąd Apelacyjny wywiódł
dalej, iż
Marcin I. wezwany na komisję poborową również nie odbywał drogi w związku
z
pracą, gdyż za drogę do pracy lub z pracy w rozumieniu § 14 i 15 w/wym.
rozporządzenia z dnia 17 paśdziernika 1975 r., pozostającą w związki z
pracą uważa
się między innymi, drogę do innego punktu w celu spełnienia powinności
pracowniczej, a więc łączącej się z interesem zakładu pracy, co również
nie miało
miejsca i dlatego przedmiotowego zdarzenia nie można uznać za wypadek w
drodze
do pracy lub z pracy w rozumieniu § 15 pkt 2 tegoż rozporządzenia.
Sąd Apelacyjny jednak podkreślił, że Marcin I. w dniu zdarzenia
wykonywał
swój obowiązek obywatelski wynikający z ustawy z dnia 21 listopada 1967
r. o
powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (jednolity tekst:
Dz. U. z
1992 r., Nr 4, poz. 16). Przepisy tej ustawy - wywiódł dalej Sąd
Apelacyjny - nie
przewidują dla mężczyzn przedpoborowych i poborowych w razie wypadku w
drodze
do miejsca wezwania lub w drodze powrotnej oraz członków rodzin osób
zmarłych
wskutek takiego wypadku świadczeń na zasadach i w trybie przewidzianym
dla
pracowników w przepisach o świadczeniach na podstawie wymienionej wyżej
ustawy
wypadkowej. Wypełnienie obowiązku obywatelskiego przez Marcina I.
prowadziło w
konsekwencji do obrony Ojczyzny i dlatego - zdaniem Sądu Apelacyjnego -
wypadek, jakiemu uległ on w dniu 13 marca 1991 r. można uznać za wypadek
w
szczególnych okolicznościach w rozumieniu § 5 ust. 2 powołanego wyżej
rozporządzenia z dnia 9 paśdziernika 1975 r., skoro się zważy, że
ustawodawca za
taki wypadek uznał, między innymi, wypadek przy chronieniu własności
społecznej
przed grożącą jej szkodą. Wypadki osób wezwanych w celu wypełnienia
obowiązku
obywatelskiego wynikającego z art. 27 ust. 1 w/wymienionej ustawy z dnia
21
listopada 1967 r. powinny być uznane jako wypadki w szczególnych
okolicznościach
w rozumieniu § 5 ust. 2 w/wym. rozporządzenia, skoro przepisy tej ustawy
nie
przewidują świadczeń w razie wypadku zaistniałego w takich
okolicznościach. Za
przyjęciem takiego poglądu przemawiają - zdaniem Sądu Apelacyjnego -
również
względy społeczne, moralne oraz zasada równości i praworządności w
demokratycznym Państwie. Sąd Apelacyjny jednak podnosi, że zajęcie
takiego
stanowiska byłoby wątpliwe przy założeniu, że wyliczenie wypadków zawarte
w ust.
2 § 5 wyżej wymienionego rozporządzenia z dnia 3 paśdziernika 1975 r., z
tytułu
których przysługują świadczenia wymienione w ust. 1 tego przepisu, jest
wyczerpujące.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W świetle bezspornego stanu faktycznego sprawy należy podzielić
stanowisko Sądu Apelacyjnego, iż wypadek jakiemu uległ mąż
wnioskodawczyni nie
może być zakwalifikowany jako wypadek zaistniały w czasie podróży
służbowej w
rozumieniu art. 6 ust. 2 pkt. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o
świadczeniach z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z
1983 r.,
Nr 30, poz. 144 ze zm.), określanej dalej jako "ustawa wypadkowa z 1975
r.".
Trafna jest argumentacja Sądu Apelacyjnego, że istotę podróży
służbowej
stanowi polecenie wyjazdu w związku z wykonywaną praca, co w przypadku
męża
wnioskodawczyni nie miało miejsca. W dniu wypadku udał się on bowiem w
drogę w
celu stawienia się przed komisję poborową, co nie pozostawało w
jakimkolwiek
związku z wykonywaną pracą w prywatnym zakładzie murarsko-betoniarskim.
Udanie się męża wnioskodawczyni w drogę było spowodowane wyłącznie
polece-
niem komisji poborowej do stawienia się w określonym miejscu i w czasie
przed tą
komisją.
Zasadne jest także stanowisko Sądu Apelacyjnego, iż - z uwagi na
stan
faktyczny sprawy - brak jest podstawy do zakwalifikowania przedmiotowego
zdarzenia jako wypadku w drodze do pracy lub z pracy w rozumieniu §§ 14 i
15
rozporządzenia Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz Ministra
Zdrowia i
Opieki Społecznej z dnia 17 paśdziernika 1975 r. w sprawie zasad i trybu
orzekania
o uszczerbku na zdrowiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy
pracy, w
drodze do pracy i z pracy oraz z tytułu chorób zawodowych (Dz. U. Nr 36,
poz. 199
ze zm.). Mąż wnioskodawczyni nie odbywał drogi z domu do pracy lub z
pracy do
domu, ani też nie udał się w drogę do innego miejsca w celu spełnienia
czynności
związanych z pracą. Nie ma też podstawy do zrównania jego drogi do
siedziby
komisji poborowej z drogą do miejsca lub z miejsca wykonywania zadań
społecznych (§ 15 pkt 2).
Natomiast nie można podzielić sugestii Sądu Apelacyjnego co do
ewentual-
nego zakwalifikowania wypadku, jakiemu uległ mąż wnioskodawczyni, jako
wypadku
w szczególnych okolicznościach w rozumieniu § 5 ust. 2 rozporządzenia
Rady
Ministrów z dnia 3 paśdziernika 1975 r. w sprawie [...] świadczeń dla
pracowników,
którzy ulegli wypadkom w szczególnych okolicznościach, oraz świadczeń dla
osób
nie będących pracownikami (Dz. U. Nr 33, poz. 182 ze zm.). Przepis § 5
wyżej
wymienionego rozporządzenia przewiduje świadczenie dla osób, które uległy
wypadkowi w szczególnych okolicznościach, jednak w ust. 2 wymienia
enumeratywnie wypadki, z tytułu których przysługują świadczenia określone
w ust. 1.
Wyliczenie to jest wyczerpujące, a ponieważ nie obejmuje ono wypadków
poborowych w drodze do siedziby komisji poborowej lub w drodze powrotnej,
nie ma
podstawy do zastosowania tego przepisu. Treść pkt 2 ust. 2 § 5 wyżej
wymie-
nionego rozporządzenia (wypadek przy chronieniu własności społecznej
przed
grożącą jej szkodą), na który to przepis powołał się Sąd Apelacyjny, jest
jednozna-
czna i nie daje podstawy do rozciągnięcia tego przepisu na wypadki
poborowych,
jakie mogą zaistnieć w drodze do komisji poborowej lub z powrotem do
miejsca
zamieszkania.
2. Powyższe rozważania jednak nie przesądzają o tym, iż poborowy,
który
uległ wypadkowi w drodze do siedziby komisji poborowej (lub w drodze
powrotnej), a
w razie wypadku śmiertelnego uprawnieni członkowie jego rodziny, nie
korzystają z
ochrony ubezpieczeniowej w zakresie świadczeń wypadkowych. Podstawy do
zajęcia korzystnego rozstrzygnięcia należy jednak poszukiwać w przepisach
ustawy
z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej
Polskiej (jednolity tekst: Dz. U. z 1992 r., Nr 4, poz. 16ze zm.).
W myśl art. 1 tejże ustawy obrona Ojczyzny jest sprawą i obowiązkiem
wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, zaś zgodnie z art. 27 i
art. 32
poborowi (mężczyśni, którzy w danym roku kalendarzowym kończą 19 lat), są
obowiązani stawić się przed komisją poborową w określonym miejscu i
czasie - pod
rygorem grzywny. Również w myśl art. 52 osoby podlegające powszechnemu
obowiązkowi obrony są obowiązane do osobistego stawienia się na wezwanie
właściwych organów w sprawach dotyczących tego obowiązku w terminie i
miejscu
określonym w wezwaniu oraz do poddania się badaniom lekarskim. Na
poborowym
spoczywa więc obowiązek ustawowy stawienia się w wyznaczonym terminie i
miejscu przed komisją poborową.
Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej
oprócz
przepisów dotyczących zasadniczej służby wojskowej zawiera przepisy
regulujące
służbę w obronie cywilnej, służbę zastępczą, a także przepisy regulujące
obowiązek
świadczeń osobistych w czasie pokoju. W myśl art. 200 obowiązek świadczeń
osobistych, polegających na wykonywaniu różnego rodzaju prac doraśnych na
rzecz
przygotowania obrony Państwa, może być nałożony na osoby posiadające
obywatelstwo polskie, które ukończyły 16 lat, a nie przekroczyły 60 lat
życia. Zgodnie
zaś z art. 206 ust. 3 osobom takim, które doznały uszczerbku na zdrowiu
wskutek
wypadku powstałego podczas lub w związku z wykonywaniem świadczeń
osobistych
albo w bezpośredniej drodze do miejsca wykonywania tych świadczeń lub w
drodze
powrotnej, oraz członkom rodzin osób zmarłych wskutek takiego wypadku,
przysługują świadczenia na zasadach i w trybie przewidzianym dla
pracowników w
przepisach o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych z
tym, że prawo do świadczeń ustala i świadczenia wypłaca Zakład
Ubezpieczeń
Społecznych. Odpowiednie świadczenia przewidziane są także dla
poborowych,
odbywających służbę zastępczą (art. 197) lub służbę w obronie cywilnej
(art. 162).
Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej natomiast
nie
przewiduje żadnych świadczeń wynikających ze szkód poniesionych przez
poborowych (członków ich rodzin) w razie wypadku zaistniałego w drodze do
siedziby komisji poborowej lub w drodze powrotnej. Uzasadnione jest zatem
stanowisko, że w tym zakresie mamy do czynienia z luką w prawie. Nie ma
bowiem
żadnych racjonalnych argumentów, ażeby przyjąć, iż prawodawca uznał, że
takie
sytuacje są prawnie obojętne i nie ma potrzeby ich prawnego unormowania.
Dlatego
w celu usunięcia tej luki w drodze analogii należy odnieść się do takiej
normy
prawnej, która dotyczy najbardziej zbliżonego stanu faktycznego i która
jest
najbardziej zbliżona z punktu widzenia celu dyspozycji prawnej (tzw.
ratio legis).
Kierując się powyższymi przesłankami Sąd Najwyższy uważa, że
najbardziej
zbliżoną normą prawną jest art. 200 ustawy o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej, ponieważ osobiste stawiennictwo przed komisją
poboro-
wą jest obowiązkiem wynikającym z ustawy i dotyczy osób, które nie są
żołnierzami,
ale których działanie zmierza do obrony Państwa. W konsekwencji - w
drodze
analogii - należy zatem przyjąć, iż w stosunku do takich osób (członków
rodziny) - w
razie szkód spowodowanych wypadkiem w drodze do siedziby komisji
poborowej lub
w drodze powrotnej, należy stosować przepis art. 206 ust. 3 ustawy o
powszechnym
obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej; oznacza to, iż takim osobom
przysługują świadczenia na zasadach i w trybie przewidzianym dla
pracowników w
przepisach o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych.
Jeżeli ustawodawca udziela ochrony osobom (członkom rodzin), które
doznały szkody przy wykonywaniu doraśnych świadczeń na rzecz obronności
Państwa, to tym bardziej ochrona ta i stosowne świadczenia należą się
poborowym
(członkom ich rodzin), którzy wezwani do stawienia się w miejscu siedziby
komisji
poborowej, a więc do wypełnienia ustawowego obowiązku związanego z obroną
Państwa, doznali szkody wskutek wypadku, jakiemu ulegli w tej drodze.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści
przyto-
czonej w sentencji.
========================================